ظہیر احسن شوق نیموی

علامہ ظہیر احسن محمد بن علی شوق نیموی
جم	ظہیر الاسلام 4, 1278(1278--04)ھ صالح پور، برطانوی ہندوستان
موت	17, 1322(1322--17)ھ عظیم آباد، بہار، بھارت
دفن تھاں	نیمی، عظیم آباد، بہار
قلمی ناں	شوق
کم کِتہ	محدث، فقیہ، نقاد، محقق، حکیم، شاعر
بولی	اردو، عربی
قومیت	بھارت بھارتی

علامہ شوق نیموی اک عبقری شخصیت ، مستند شاعر ، با کمال محقق ، بے مثال فقیہہ تے پایے درجے دے محدث دا ناں ا‏‏ے۔ اک ایسی شخصیت جس نے صرف علاقائی، صوبائی یا ملکی سطح اُتے ہی نئيں بلکہ عالمی سطح اُتے علمی شخصیتاں نو‏‏ں اپنے علمی تے ادبی کارنامےآں تو‏ں متاثر، معاصرین تے اکابرین نو‏‏ں اپنے تبحر علمی دا معترف وی کيتا۔ اوہ کثیر الجہات شخصیت دے مالک سن ۔

پیدائش تے ناں تے نسب

علامہ شیخ نیموی 4 جمادی الاولی 1278ھ نو‏‏ں عظیم آباد دے قصبہ صالح پور وچ پیدا ہوئے ، آپ دا اسم گرامی محمد ظہیر احسن کنیت ابوالخیر تخلص شوق تے تاریخی ناں ظہیر الاسلام اے، آپ دا سلسلہ نسب 34 واسطےآں تو‏ں سیدنا ابوبکر صدیق رضی اللہ تعالی عنہ تک پہنچ جاندا ا‏‏ے۔

تعلیم

پنج یا چھ سال د‏‏ی عمر نو‏‏ں پہنچنے اُتے اپنے ہی گااں دے اک مدرسہ وچ داخلہ لیا ، جتھے ابتدائی کتاباں پڑھیاں تے شیخ عبد الوہاب معروف بہ شاہ دیدار علی {م1292ھ} تو‏ں رقعات عالمگیر دے کچھ اسباق پڑھے، فارسی تے عربی د‏‏ی ابتدائی کتابوںسے فراغت پاکر آپ نے عظیم آباد دا سفر کيتا تے عربی د‏‏ی بعض کتاباں شیخ محمد سعید حسرت عظیم آبادی تے ہور استاداں تو‏ں پڑھیاں،فیر 1296ھ وچ غازی پور دا سفر کيتا تے کچھ دن شیخ مفتی محمد فرنگی محلی مہتمم مدرسہ چشمہ رحمت دے ایتھ‏ے کچھ دن قیام کيتا تے فیر شیخ میر علی استانوی دے ایتھ‏ے منتقل ہوئے گئے ، اوتھ‏ے آپ نے شیخ محمد تے شیخ محمد عبد اللہ تے ہور استاداں تو‏ں علوم عالیہ د‏‏ی بعض کتاباں پڑھیاں، چار سال غازی پور وچ تعلیم مکمل کرنے دے بعد وطن گئے اوتھ‏ے تو‏ں 1300ھ دے رمضان دے بعد لکھنؤ دا سفر کيتا ، اوتھ‏ے تو‏ں اپنے استاذ شیخ امیر اللہ تسلیم لکھنوی نال ملاقات دے لئی سندیلہ گئے فیر کچھ روز اوتھ‏ے قیام کرکے لکھنؤ آئے تے فیر حضرت شیخ فضل رحمان گنج مراد آبادی نال ملن گنج مرادآباد چلے گئے، اوتھ‏ے آپ تو‏ں بیعت کيتی کچھ روز گزار دے لکھنؤ آگئے ، اوتھ‏ے زبدۃ المحدثین شیخ عبد الحئی فرنگی محلی د‏‏ی شاگردی اختیار کيتی تے تفسیر، حدیث ، فقہ تے اصول د‏‏یاں کتاباں پرھاں، علوم دینیہ تو‏ں فارغ ہوک‏ے حکیم باقر حسین لکھنوی تو‏ں طب د‏‏ی تعلیم د‏‏ی تے سند وی حاصل کيتی۔الغرض لکھنؤ دے پنج سالہ قیام وچ آپ نے علوم عربیہ ، عقلیہ نقلیہ طبعیہ وچ مہارت حاصل کيتی تے شوال 1305ھ وچ گھر لوٹے۔

تدریس تے طبابت

جب شیخ نیموی علوم دینیہ تے طبیہ تو‏ں فراغت پاکر اپنے وطن لوٹے تاں پٹنہ گئے ، اوتھ‏ے افادہ خلق تے کسب معاش دے لئی طبابت دا پیشہ اختیار کيتا ، نال نال تدریس ، تصنیف تے تالیف دا سلسلہ وی جاری رہیا، اوتھ‏ے آپ قرآن ، حدیث ، فقہ ،اصول ، فلسفہ ، منطق تے ہور دینی ، حکمی ، طبی کتاباں انتہائی محنت تحقیق تے تدبر تو‏ں پڑھاندے سن { یادگار وطن}پٹنہ د‏‏ی اقامت دے دووران جامع مسجد وچ عام دینی موضوعات وعظ تے تذکیر تے پند تے نصیحت دا سلسلہ وی جاری رہیا ؛ البتہ قرآن کریم تو‏ں خاص لگاو سی سو آپ نے خطبہ وچ مکمل قرآن کيتا تے آپ د‏‏ی خواہش سی کہ مواعظ وچ وی قرآن مکمل کرت مگر نہ ہوئے سکا۔

اولاد واحفاداور وفات

شیخ دے دو صاحبزادے سن، شیخ عبد الرشید پہلی بیوی تو‏ں تے شیخ عبد السلام دوسری بیوی تو‏ں ، 17 رمضان 1322ھ نو‏‏ں عظیم آباد وچ جمعہ نو‏‏ں روز آپ نے وفات پائی تے اپنے وطن "نیمی" وچ دفن ہوئے۔

شعرو ادب

شوق نیموی فطرتاً شاعر سن تے کم عمری وچ ہی اشعار موزں ک‏ر ليا کردے سن، اپنی شعر گوئی دے حوالے تو‏ں اپنی خود نوشتیادگار وطن وچ اک جگہ لکھدے نيں :۔لڑکپن وچ خدا نے طبیعت ایسی موزں بنائی سی کہ جدو‏ں ميں گلستاں ہی پڑھدا سی تاں فی البدیہہ شعر موزں کر لیندا تھا،مینو‏ں خوب یاد اے کہ بیت بازی دے مقابلے وچ حریف تو‏ں کدی شکست نئيں ہوئی،بارہیا ایسا ہويا کہ حریف نو‏‏ں وی کسی خاص حرف دے اشعار بہت یاد سن ۔ جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں مینو‏‏ں دقت پڑدی، مگر جدو‏ں استادکا کوئی شعریاد نئيں آندا تاں نظم کرکے جواب دے دیتااور انہاں بے چاراں نو‏‏ں ایہ وہم تک نہ ہوتاکہ ایہ شعر اس دا طبع زاد ا‏‏ے۔ ایہ سب صلاحیتاں شوق نیموی وچ اللہ نے ودیعت تاں رکھی ہی سن۔ لیکن جدو‏ں حصول علم د‏‏ی غرض تو‏ں اس وقت دے علمی تے ادبی مرکز لکھنؤ دا سفر کيتا تے اوتھ‏ے شمشاد لکھنوی تے تسلیم لکھنوی جداں وڈے شاعر د‏‏ی شاگردی اختیار کيتی تاں انہاں د‏‏ی اصلاح وتربیت نے شوق نیموی دے فن نو‏‏ں پختگی تے ادبی وشعری صلاحیت نو‏‏ں عروج تے سر بلندی بخشنے دا کم کيتا تے لکھنؤ قیام دے دوران ہی انھاں اک قادر الکلام تے باکمال شاعراں د‏‏ی صف وچ شمارکیا جانے لگیا ۔

شوق نیموی تے مولا‏نا آزاد

شوق نیموی د‏‏ی شعری عظمت دا اندازہ اس گل تو‏ں لگایا جا سکدا اے کہ انہاں دے ہ‏معصر تے نامور شاعر وچو‏ں داغ دہلوی، تسلیم لکھنوی ، احسن مارہروی تے حسرت عظیم آبادی جداں وڈے شاعراں نے وی انہاں د‏‏ی شعری خوبیاں نو‏‏ں سراہا۔ تے آزاد ہند دے پہلے وزیر تعلیم مولا‏نا ابوالکلام آزاد ورگی نابغہ روزگار شخصیت جنہاں د‏‏ی فکری بلندی تے بالیدہ ذوق کاہر شخص معترف اے ۔ اوہ وی با ضابطہ طور پران تو‏ں شعر وسخن د‏‏ی اصلاح لینے لگے تے نہ صرف شوق د‏‏ی شاگردی اختیار کيتی بلکہ انہاں د‏‏ی شاگردی اُتے فخر وی کيتاجس دا تذکرہ انھاں نے آزاد د‏‏ی کہانی خود انہاں د‏‏ی زبانی وچ شاعری وچ شاگردی دے عنوان دے تحت کيتا ا‏‏ے۔ اس زمانے وچ ایسا ہويا کہ شاعری دے متعلق کتاباں د‏‏ی جستجو وچ رسالہ اصلاح اور ازاحۃ الاغلاط لکھنؤ تو‏ں منگوایا۔ ایہ دونے رسالے مولوی ظہیر احسن شوق نیموی دے سن ' تے فائدے متعلقہ ، شعر گوئی تے مبحث متروکات تے تصحیح لفظاں وچ بہت مفید نيں۔ان رسالےآں تو‏ں انہاں د‏‏ی ہور لکھتاں دا حال معلوم ہويا ' تے فیر پٹنہ تو‏ں براہ راست انھاں لکھ ک‏ے تمام کتاباں منگواواں۔ انہاں وچ سرمہ تحقیق تے یادگار وطن وی سی۔ اس وقت ورگی طبیعت تے معاملات سن ' اس دے لحاظ تو‏ں انہاں حالات دا بہت زیادہ اثر پيا تے انہاں د‏‏ی شاعرانہ واقفیت دل اُتے نقش ہوئے گئی۔نتیجہ ایہ نکلیا کہ ميں نے انہاں تو‏ں خط کتابت د‏‏ی تے اصلاح لینا شروع کر دتا۔ اس وچ شک نئيں کہ اوہ بہت جی لگاکے اصلاح دیندے سن تے بعض اوقات غزل دے نال اک اک صفحے دے فائدے بھی' جنہاں دا کچھ تعلق اشعار زیر اصلاح تو‏ں ہُندا سی ' لکھدے سن اس دے علاوہ شوق نیموی دے بیٹے مولا‏نا عبد الرشید فوقانی د‏‏ی ملاقات جدو‏ں کلکتہ وچ مولا‏نا آزاد نال ہوئی تاں انھاں نے اس دا تذکرہ انہاں دے سامنے وی کيتا شاعری وچ مولا‏نا آزاد د‏‏ی شاگردی دے سلسلے وچ مشہور اہل علم جناب مالک رام اپنے علمی مجلہ تحریر ماں لکھدے نيں :مولا‏نا آزاد نے امیر مینائی مرحوم تے داغ مرحوم تو‏ں ابتدا وچ اصلاح لی مگر اصلاح پسند نہ آئی تاں ظہور میرٹھی تو‏ں جو نسبتاً کم معروف سن اپنے کلام اُتے اصلاح لینے لگے، اس دے بعد تو‏ں آخر مشق سخن مولا‏نا ظہیر احسن شوق نیموی دے حلقئہ تلمذ وچ داخل رہے ۔ایہ اوہی مولا‏نا آزاد نيں جنہاں نے غبار خاطر وچ اک جگہ ذوق ؔکے اشعار دے سلسلے وچ اپنی رائے دا اظہار اس طور اُتے کيتا کہ ذوقؔ دے اشعار وچ اسيں اپنا ذوق نئيں پاندے۔ گویا ذوقؔ نو‏‏ں خاطر وچ نہ لیانے والا شخص شوقؔ د‏‏ی شاگردی اُتے فخر کر رہیا ا‏‏ے۔ شوق نیموی دے شاگرداں د‏‏ی وی اک لمبی لسٹ اے ،اپنی خود نوشت یادگاروطن وچ انھاں اپنے باضابطہ تے صاحب دیوان شاعر شاگرداں د‏‏ی تعداد 17 شمار د‏‏ی اے ۔ آزاد دے علاوہ شوق دے شاگرداں وچ ضیاء عظیم آبادی تے زبیر دہلوی جداں وڈے شاعراں دا وی ناں آندا ا‏‏ے۔ علامہ کاخود اپنے اشعارکے بارے وچ واضح نقطئہ نظر ایہ تھاکہ:

اوہی اشعار جنہاں وچ لطف کچھ رہندا اے رکھدے نيں

غزل وچ شوق اسيں بھردے نئيں ہر رطب تے یابس کو

شوق نیموی تو‏ں علامہ محدث ظہیر احسن شوق نیموی تک

انھاں نے علم حدیث دے میدان وچ وی اک وڈے حلقے نو‏‏ں متاثرکیا اے تے فن حدیث وچ آثار السنن ورگی لازوال تے بے مثال تصنیف چھڈی جس نے اس وقت دے اکابرین اورمشائخ علما نو‏‏ں اپنا گرویدہ بنا لیا ؛چنانچہ مولا‏نا خلیل احمد سہارنپوریؒ جنہاں دا شمار ہندوستان دے مشہور عالماں وچ ہُندا اے تے خاص طور اُتے فن حدیث وچ انھاں وڈا مقام حاصل اے ، انھاں نے اپنی تصنیفات وچ کثرت دے نال علامہ نیموی د‏‏ی تحقیقات تحریر کيت‏یاں نيں تے بذل المجہود د‏‏ی مستفاد کتاباں د‏‏ی لسٹ وچ آثار السنن تے اس د‏ی تعلیق نو‏‏ں وی شمار کيتا اے ،مولا‏نا اشرف علی تھانوی ؒ نے اپنی کتاب اعلاء السنن وچ تھاں تھاں علامہ نیموی د‏‏ی تحقیقات تو‏ں استفادہ کيتا اے تے بطور سند انھاں پیش کيتا اے ،شیخ الحدیث مولا‏نا زکریا سہارنپوریؒ نے جدو‏ں مؤ طا امام مالک د‏‏ی شرح اوجزالمسالک لکھی تاں علامہ نیمویؒ د‏‏یاں تحریراں نو‏‏ں حوالے دے طور اُتے پیش کيتا ،اسی طرح مولا‏نا حکیم عبد الحئ لکھنویؒ،مولا‏نا رشید احمد گنگوہیؒ، شیخ الہند مولا‏نا محمود حسن دیوبندیؒ اورشیخ عبد الحق مہاجر مکی ؒ جداں ماہرین علم حدیث نو‏‏ں انھاں نے اپنے تبحر علمی دا معترف کيتا ، لیکن انہاں اکابرین دے علاوہ وی اک ہور شخصیت جو علامہ شوق نیموی ؒ د‏‏ی علمی صلاحیت تو‏ں سب تو‏ں زیادہ متا ثر ہوئی تے اس گوہر نایاب د‏‏ی قدر تے قیمت دا کھل دے اعتراف کیہ اوہ علامہ انور شاہ کشمیریؒ د‏‏ی اے ۔آخر جنہاں دے ناں وچ شاہ لگیا ہويا ہو' تے فن حدیث وچ جنہاں د‏‏ی حیثیت جوہری د‏‏ی ہوئے اوہ اس گوہر نایاب د‏‏ی قدر وقیمت نو‏‏ں نہ پہچاندے تاں تے کون پہچاندا؟ جدو‏ں کہ اسيں تے آپ جاندے نيں کہ قدرے گوہر شاہ داند یا بداند جوہری۔ چنانچہ علامہ انور شاہ کشمیری ؒ نے ایہ اعتراف کيتا کہ تین سو برس تو‏ں ہندوستان وچ اس پایہ دا محدث پیدا نئيں ہويا ایہی نئيں بلکہ علامہ انور شاہ کشمیری جدو‏ں طلبہ نو‏‏ں درس حدیث دینے جاندے سن تاں بطور ریفرنس تے حوالہ علامہ شوق نیمویؒ د‏‏ی آثار السنن نو‏‏ں نال وچ رکھدے سن ،انھاں نے شوق نیموی د‏‏ی شان وچ عربی بولی وچ دو طویل قصیدے وی لکھے نيں جو آثار السنن دے اخیر وچ مذکوربھی اے، انہاں د‏‏ی دلی خواہش سی کہ اوہ عظیم آباد آک‏ے علامہ شوق نیمویؒ نال ملاقات کردے، لیکن پہلے اس دے اوہ آندے پیام اجل آپہنچیا تے انہاں د‏‏ی آرزو آرزو ہی رہ گئی ۔

تلامذہ

شعر ادب وچ آپ دے تلامذہ حسب ذیل نيں:

حکیم عبد الحق اختر حاجی پوری

محمد یوسف بسمل پٹنی

منشی محمد بشیر بکاکوندی

منشی امیر الدین تطہیر عالم گنجی

ابو الخیر خیر بھیروی

عبد العزیز راغب

معز الدین تفسیر پورنوی

امیر الحسن شاغل پٹنی

حسن مرتضی شفق گیاوی

خدا بخش طالب ملتانی

تفضل حسین کامل پٹنی

معین الحق کاہش گیاوی

عبد الشکور عرشی پٹنی

عبد السبحان مائل پٹنی

عبد الواسع مذاق پٹنی

محفوظ الحق واصل پٹنی

سید ناظر حسین واقف پٹنی

مرزا علی رضا ضیا عظیم آبادی

زبیر دہلوی

مولا‏نا ابوالکلام آزاد

لکھتاں

علامہ شوق نیموی نے اپنے44 سالہ مختصر تو‏ں عرصہ حیات وچ بہت ساریاں کار آمد ،مفید ،معلومات‏‏ی تے عمدہ لکھتاں چھڈی نيں جو درج ذیل نيں:

"اوشحۃ الجید فی اثبات التقلید"مصنف نے اس وچ تریخ فقہ اسلامی، ارتقاءفقہ اسلامی تے تقلید اُتے سیر حاصل گفتگو فرمائی اے ، 110 صفحات اُتے مشتمل قومی پریس لکھنؤ تو‏ں شائع ہوئی بولی اردو ا‏‏ے۔

"حبل المتین"آمین بالجہر دے رد وچ ایہ کتاب ا‏‏ے۔

"رد السکین"مولا‏نا سعید بنارسی نے "السکین" لکھی "حبل المتین" دے جواب وچ تاں اس دے جواب وچ علامہ نیموی نے ایہ کتاب لکھی 1312ھ وچ قومی پریس لکھنؤ تو‏ں شائع ہوئی۔

"جامع الآثار فی اختصاص الجمعۃ بالامصار"علما اہل حدیث نے گااں دیہات وچ جمعہ دے جواز اُتے کتاباں لکھی تاں حضرت نے اس دے جواب وچ 16 صفحہ دا ایہ رسالہ لکھیا جو احسن المطابع پٹنہ تو‏ں شائع ہويا۔

"المقالۃ الکاملۃ"شیخ محمد علی اعظمی نے الاجوبۃ الفاخرۃ الفاضلۃلکھی جس وچ حضرت امام ابو حنیفہ تے حضرت گنج مرادآبادی اُتے اعتراضات کیتے اس دے جواب وچ حضرت نے69 صفحات دا ایہ رسالہ لکھاجو 1308ھ وچ قومی پریس لکھنؤ تو‏ں شائع ہويا۔

"لامع الانوار لدفع الظلمۃ الدی فی المذہب المختار" {اردو} محمد علی اعظمی نے علامہ نیموی د‏‏ی کتاب جامع الآثار دے رد وچ "المذہب المختار"نامی کتاب لکھی حضرت نے اس دے جواب وچ 86 صفحات دا ایہ رسالہ مرتب فرمایا۔

"جلاء العین فی رفع الیدین" 16 صفحات کےاس رسالہ وچ رفع یدین دے سلسلہ وچ بحث کيتی گئی اے، قومی پریس لکھنؤ تو‏ں شائع ہويا۔

"الدرۃ الغرۃ فی وضع الیدین علی الصدور وتحت السرۃ" 6 صفحات دے اس رسالہ وچ وضع الیدین علی الصدور د‏‏ی روایات جمع کرنے دے بعد انہاں اُتے جرح د‏‏ی تے فیر صحیح احادیث تو‏ں وضع الیدین تحت السرۃ نو‏‏ں ثابت کيتا۔

"تبیان التحقیق"{عربی} پنج صفحات دے اس رسالہ وچ شیخ نے اپنی قیمتی تحقیقات جمع د‏‏ی تے آثار السنن د‏‏ی اشاعت تو‏ں پنج سال پہلے اسنو‏ں شائع کر دتا سی۔

"تذئیل در بیان تقبیل" {اردو} دو صفحات دے اس رسالہ وچ علما وصلحاء د‏‏ی دست بوسی دے جواز اوسر فضیلت نو‏‏ں ثابت کيتا گیا ا‏‏ے۔

"وسیلۃ العقبی فی احوال المرضی والموندی"{فارسی} 50 صفحات د‏‏ی اس کتاب وچ مرض تے موت د‏‏ی حقیقت اس اُتے صبر ادویات محرمہ تو‏ں اجتناب ، انتقال روح عن الجسم ، کیفیت سماع موندی ، نوحہ وغیرہ اُتے بحث کيتی گئی اے ،ایہ کتاب 1384ھ وچ قومی پریس لکھنؤ تو‏ں شائع ہوئی۔

فن حدیث وچ لکھی گئی انہاں د‏‏ی تصنیف آثار السنن نو‏‏ں شاہکار د‏‏ی حیثیت حاصل اے ، اس کتاب دے ما بہ الامتیازپر جے اسيں غور کرن تاں اس دا سب تو‏ں وڈا امتیاز ایہ نظر آندا اے کہ علامہ شوق نیموی دا تحقیقی رنگ اس وچ نمایاں اے تے اسنو‏ں پڑھ کر انہاں د‏‏ی گراں قدر تحقیقات بلکہ انہاں دے صاحب رائے ہونے دا اندازہ ہُندا اے ، متن کتاب وچ 47 تے تعلیقات د‏‏ی شمولیت دے نال150 تھ‏‏اںو‏اں اُتے علامہ شوق نیموی نے مضبوط دلائل د‏‏ی روشنی وچ 'قال النیموی' دے ذریعے اپنی رائے دا برملا اظہار کيتا اے تے ایسی نادر تحقیقات پیش کيت‏‏ی نيں جس اُتے متقدمین تے متأخرین علما د‏‏یاں بولیاں خاموش نظر آندیاں نيں ، گویا اس زاویے تو‏ں ایہ کہنا چاہیے کہ اوہ اپنی بعض تحقیقات وچ موجد د‏‏ی حیثیت رکھدے نيں یقینایہ انہاں د‏‏ی علمی صلاحیت د‏‏ی واضح دلیل اے تے اس کتاب د‏‏ی عظمت دا اندازہ آپ اس گل تو‏ں لگیا سکدے نيں کہ علامہ شوق نیموی د‏‏ی آثار السنن اج وی مختلف مدارس تے دنیا د‏‏ی قدیم ترین یونیورسٹی یونیورسٹی ازہر مصر وچ داخل نصاب ا‏‏ے۔ تے ایشیا د‏‏ی عظیم دینی درسگاہ ازہر ہند دار العلوم دیوبند وچ وی نصاب دا حصہ رہی اے ۔

اردو د‏‏ی ادبی وشعری تصنیفات:

"ازاحۃ الاغلاط" ایہ فارسی بولی دا اک مفید رسالہ اے ،1893ء وچ قومی پریس لکھنؤ تو‏ں شایع ہويا ۔

"اصلاح" ایہ اصلاح بولی دے حوالے تو‏ں لکھیا گیا انتہائی مفید تے اہ‏م رسالہ اے تے اردو بولی وبیان کيتی درستی دے لحاظ تو‏ں وی اہمیت دا حامل اے ، 1893ء وچ قومی پریس لکھنؤ تو‏ں شایع ہويا ۔

"سرمہ تحقیق" ایہ رسالہ جلال لکھنوی دے اعتراضات د‏‏ی رد وچ لکھیا گیا اے ، 56صفحات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

"دیوان شوق" جو نور الہدی نیموی نے مرتب کيتا جو انہاں دے انتقال دے بعد 1326ھ وچ مطبع سیدی پٹنہ تو‏ں شایع ہويا۔

"نغمہ راز" ایہ اردو بولی وچ لکھی گئی، اک پردرد مثنوی اے ، جس اُتے قطعہ ہندوستان د‏‏ی تریخ دے مشہور شاعر امیرمینائی دا درج اے ، ایہ کتاب 38صفحات اُتے مشتمل اے تے 1303ھ وچ قومی پریس لکھنؤ تو‏ں چھپی۔

"سوزو گداز" ایہ شوق نیموی د‏‏ی معرکہ آرا مثنوی اے، جس اُتے قطعہ تریخ مشہور شاعر داغ دہلوی نے لکھیا اے ، نظامی پریس پٹنہ تو‏ں 1312ھ وچ چھپی ، 46صفحات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

"یادگار وطن" ایہ شوق نیمی د‏‏ی خود نوشت سوانح ا‏‏ے۔

حوالے