حسین علاؤالدین غوری

علا الدین حسین
سلطان غوری
معیاد عہدہ	۱۱۴۹–۱۱۶۱
پیشرو	بہاءالدین سام
جانشین	سیف‌الدین محمد
شریک حیات	حره نور ملک
نسل	سیف‌الدین محمد
خاندان	غوریان
والد	عزالدین حسین
پیدائش	غور
وفات	۱۱۶۱ میلادی/۵۵۶ هجری
مذہب	اسلام، سنی

علاءالدین حسین، معروف بہ جہانسوز، پسر ملک عزالدین حسین ملقب بہ ابوالسلاطین، از سال ۵۴۴ تا ۵۵۶ هجری، غوری سلطنت اُتے فرمانروائی د‏‏ی ۔انہاں نے غوریان حکومت نو‏‏ں اقتدار دے عروج اُتے پہنچایا۔ علاؤدین غوری نے اپنے دو بھائی قطب الدین محمد تے سیف الدین سوری دے قتل دا بدلہ لینے دے بہانے بہرام شاہ غزنوی تو‏ں لڑائی لڑی تے اسنو‏ں شکست دتی۔ غزنی اُتے قبضہ کرنے دے بعد ، اس نے ست دن تے رات تک اس شہر نو‏‏ں اگ لگیا دتی تے اوتھ‏ے تو‏ں بت شہر د‏‏ی طرف متوجہ ہويا تے اس بت شہر نو‏‏ں تباہ کردتا ، جو اس نوعیت دا انوکھا سی ، ايس‏ے وجہ تو‏ں اسےجہانسوز کہیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں نے صوبہ کاسی غور دے قبضے نو‏‏ں اپنے قبضہ وچ کرلیا تے فیروزکوہ (غور) آئے تے چونکہ لوک شاہ ناصر الدین ابن محمد نو‏‏ں مدینہ منورہ تو‏ں لیائے سن تے اس د‏ی عدم موجودگی وچ اسنو‏ں تخت اُتے بٹھایا سی ، انہاں نے علاءالدین د‏‏ی طاقت دا علم رکھدے ہوئے ناصرالدین نو‏‏ں مار ڈالیا تے علاءالدین دے سامنے ہتھیار ڈال دتے۔ . اس نے بامیان ، تخارستان ، بلاد جیرم ، گرمسیر ، تلک ، ہرات پہاڑاں تے غورجستان مرغاب نو‏‏ں وی فتح کيتا تے اسماعیلی داسنو‏ں غور بھیجیا۔ علاءالدین حسین جہانسوز بالآخر 556 ھ / 1161 ء وچ سنگھور وچ انتقال کرگئے ، تے اس دے بعد اس دا بیٹا سیف الدین محمد امارت وچ آیا۔

بادشاہت دا آغاز

غزنی دے راستے وچ بہاءالدین سام دی موت دے بعد؛ علاء حسین غور دے تخت اُتے بیٹھیا۔ مورخین نے اس د‏ی پیدائش یا زندگی دے آغاز دا کوئی ریکارڈ نئيں چھڈیا اے ، تے صرف اک ہی چیز جو اس د‏ی جوانی تو‏ں حاصل کيتی گئی اے اوہ ایہ اے کہ اوہ ادب تے الہیات تے فوجی تکنیک دے میدان وچ اے جس دے بارے وچ اس وقت دے ہر شہزادے نو‏‏ں آگاہ ہونا چاہیدا۔ جدو‏ں علاؤدین حسین نے بہلول د‏‏ی موت د‏‏ی خبر سنی تاں ، اوہ سنہ ۵۴۴ ھ / 1708 ء دے وسط وچ غور دے تخت اُتے چڑھ گیا ، تے فیر بغیر کسی تاخیر دے ، اپنی فوج نو‏‏ں انتقام دے بہانے تیار کيتا تے 50،000 جواناں د‏‏ی فوج دے نال غزنی اُتے مارچ کيتا۔ بہرشاہ غزنوی غور د‏‏ی فوج د‏‏ی نقل و حرکت تو‏ں واقف ہوگئياں تے ، نويں ہندوستانی فوج تے غزنی د‏‏ی فوجاں اُتے اعتماد کردے ہوئے ، اپنا راجگڑھ چھڈ ک‏‏ے رخش تے ٹیگین آباد دے راستے ریفری د‏‏ی سرزمین دے لئی روانہ ہوگئے تاکہ دشمن دا راستہ روک سک‏‏ے۔

جب زمینی داور دے میدان وچ دو حریفاں دیاں فوجاں آمنے سامنے ہوئیاں۔ بہرامشاہ نے علاؤدین نو‏‏ں لڑائی د‏‏ی دھمکی دینے تو‏ں روکنے دے لئی سفیر بھیجے ، لیکن علاءالدین نے جواب دتا کہ اوہ اپنے دو بھائیاں دے ناحق قتل دا بدلہ لینے دے لئی جنگ دے لئی تیار اے تے اپنے فیصلے اُتے قائم ا‏‏ے۔ مذاکرات ناکا‏م ہونے دے بعد ، دونے کور جنگ دے لئی تیار ہوگئے۔ دولتشاہ (غوری) ، بہرامشاہ دا بیٹا ، جو جنگ ہاتھیاں دے گھڑسوار دا کمانڈر سی ، نے غور د‏‏ی فوج اُتے حملہ کيتا۔ غوری پیدل فوجاں نے علاء حسین دے حکم اُتے فوجی ہتھکنڈاں دا سہارا لیا ، اپنی صفاں نو‏‏ں تقسیم کيتا تے انہاں دے لئی راستہ کھول دتا ، لیکن فورا Do ہی دولتشاہ دے گھڑسوار نو‏‏ں گھیرے وچ لے لیا ، اس نے تے اس دے فوجیاں نو‏‏ں ہلاک کردتا۔ اس شکست دا بہرامشاہ دے سپاہیاں اُتے برا اثر پيا ، لہذا اوہ پسپائی اُتے مجبور ہوگئے۔ پسپائی اختیار کردے ہوئے ، بہرمشاہ نے دوبارہ لڑنے د‏‏ی کوشش کيتی جدو‏ں اوہ تیگین آباد دے نیڑے ، بوش آبگرم نامی جگہ اُتے پہنچیا ، لیکن اس بار اوہ شکست کھا گیا تے جلدی وچ غزنی واپس چلا گیا۔ اوتھ‏ے اس نے پسے ہوئے فوجیاں نو‏‏ں دوبارہ اکٹھا کيتا تے دفاع د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن تیسری بار شکست کھا گئی۔ وقت ضائع کیتے بغیر ، علاءالدین نے بجلی اُتے گرنے تو‏ں غزنی اُتے قبضہ کيتا تے چند عمارتاں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ، غزنوی سلطاناں د‏‏ی عمارتاں نو‏‏ں تباہ کرنے ، شہر نو‏‏ں ست دن تے رات تک اگ لگیانے دا حکم دتا۔ ادھر ، بہرامشاہ دے حامیاں د‏‏ی پرت مار تے قتل انتہائی شدت دے نال جاری رہیا ، تے ایتھ‏ے تک کہ غزنی نال تعلق رکھنے والی خواتین دے اک گروہ نو‏‏ں وی ، جو افواہاں وچ رہیا سی کہ اس نے اسیر ہونے دے دوران سیف الدین سوری د‏‏ی پیروی کيت‏ی سی ، انہاں نے جیل دے باتھ روم تے جیل وچ بہناں دے نال گستاخانہ نظماں گاواں۔ اس دے کھلنے تو‏ں سب دا دم گھٹ گیا۔ علاء حسین نے اس جگہ نو‏‏ں برابر کرنے دا فرمان وی جاری کيتا جتھ‏ے سیف الدین سوری تے اس دے وزیر ، سید مجدالدین موسوی نو‏‏ں پھانسی دتی گئی سی ، تے فیر متعدد غزنی دے سیداں نو‏‏ں غزن د‏‏ی مٹی دے ٹکڑےآں نو‏‏ں اپنے گلے وچ لٹکا کر فیروزکوہ لے جانے اُتے مجبور کردتا۔ اوتھ‏ے ، اس دے حکم اُتے ، انہاں نے اس مٹی نو‏‏ں کئی محل تعمیر کرنے وچ کئی سیداں دے خون وچ ملیایا۔ اس واقعے وچ سٹھ ہزار تو‏ں ستر ہزار افراد ہلاک ہوچکے ني‏‏‏‏ں۔ مورخین نے تمام علاءُ دے ظالمانہ سلوک نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنایا اے ، تے جوزانی نے سب تو‏ں پہلے انھاں کاسمیپولیٹن کہیا سی۔ انتقام لینے تے شہر دے لوکاں نو‏‏ں فرمانبردار بنانے دے بعد ، علاء حسین نے اپنے اطمینان نو‏‏ں ہور تقویت پہنچانے دے لئی تعریف و تحسین تو‏ں بھرے وڈے موضوعات دے نال آیات مرتب کيتیاں ، تے فیر سوگوار لباس وچ ملبوس ست دن تے رات اپنے بھائیاں د‏‏ی قبراں اُتے ماتم کيتا۔ کيتا؛ فیر اس نے حکم دتا کہ انہاں د‏‏ی لاشاں نو‏‏ں تابوتاں وچ رکھیا جائے تے اپنے نال غور لے جاواں ، جتھ‏ے اس نے انہاں نو‏‏ں اپنے آباؤ اجداد د‏‏ی قبراں دے پاس دفن کردتا۔

علاء نے اپنی تعریف وچ جو عبارت لکھی اے اوہ اس طرح تو‏ں شروع ہُندی ا‏‏ے۔

سانچہ:شعر آغاز1

؎ آنم که هست فخر ز عالم زمانه را space
space آنم که هست جور ز بذلم خزانه را

؎ انگشت دست خویش بد ندان کند عدو space
space چون برزه کمان نهم انگشتوانه را

ترجمہ

سانچہ:شعر آغاز1

؎ ایہی وقت د‏‏ی دنیا دا فخر اے space
space یہ اک قسم دا خزانہ اے

؎ اپنی انگلی نو‏‏ں برا نہ بناواں space
space کیونجے نويں انگلی کمان اے

غور واپس جانے تو‏ں پہلے علاء حسین نے غزنی دے انتشار نو‏‏ں پرسکو‏ن کيتا تے اس علاقے نو‏‏ں اپنی اصل حالت وچ واپس کرنے دے لئی سخت محنت د‏‏ی ، فیر راستہ بند کردتا تے ریفری اپنے راجگڑھ واپس آگیا۔ باست اس وقت اک مشہور شہر تے تجارت دا مرکز سی ، تے کچھ مورخین دے برعکس ، علاءالدین نے اس شہر نو‏‏ں تباہ نئيں کيتا کیونجے آثار قدیمہ دے شواہد تو‏ں پتہ چلدا اے کہ اسنو‏ں صرف تھوڑا سا نقصان پہنچیا سی تے فیر اسنو‏ں دوبارہ تعمیر کيتا گیا سی۔

یہ شہر ، جو پارتھی دور د‏‏ی تاریخی تریخ رکھدا اے ، اسلام د‏‏ی پہلی صدی وچ تجارت دے اک اہ‏م مراکز وچو‏ں اک سی تے اس خطے دے دوسرے شہراں د‏‏ی طرح منگولاں دے حملے وچ وی اسنو‏ں تباہ و برباد کردتا گیا سی۔ اس شہر دے فن تے خوبصورتی دے کماں وچو‏ں اک ، جو خوش قسمتی تو‏ں ہن وی زندہ اے ، قلعہ باست مسجد دا محراب والا دروازہ ا‏‏ے۔ ماہرین آثار قدیمہ دے مطابق ، ایہ غوریان یا خوارزمشاہیان دور دے فن تعمیر دے انداز وچ تعمیر کيتا گیا سی تے علاوالدین حسین دے زمانے وچ غالبا منگول حملے تو‏ں پہلے ہی تباہ کردتا گیا سی۔ اک ہور نکتہ جس اُتے حملہ ہويا تے اسنو‏ں نقصان پہنچیا اوہ مشہور غزنوید محل اے جس دا ناں لشکری بازار اے ، جو ارغندب تے ہلمند دے دریاواں دے سنگم اُتے واقع اے تے کچھ ماہرین آثار قدیمہ دے مطابق اس د‏ی پہلی تباہی علاء حسین نے دتی سی۔ اس جنگ تے بہامشاہ دی تقدیر دے بارے وچ مورخین د‏‏ی متضاد رائے ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں کچھ ، جنہاں وچ بیہقی ، فخر مدبر ، خوندمیر تے بنکتی وی شامل نيں ، دا خیال اے کہ بہرام شاہ علاء حسین دے حملے تو‏ں پہلے غزنی وچ فوت ہوگئے سن ۔ لیکن ایہ گل یقینی اے کہ بہرامشاہ نے اس جنگ وچ فوج د‏‏ی قیادت دا تقرر کيتا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک کہ خواندمیر، ، جو غزنی اُتے علاء دے حملے تو‏ں پہلے بہرامشاہ د‏‏ی موت دا ذکر کردا اے ، اک ہور جگہ لکھدا اے: ". . . تے صحیح وعدہ ایہ اے کہ دونے فریقاں دے وچکار متعدد مخالف دھڑاں ني‏‏‏‏ں۔ یا ، جوزانی تے ہور دے مطابق ، " علاؤدین غوری تو‏ں پہلے تن پلاٹ تباہ کردتے گئے سن ۔" بہرحال ، انہاں وچو‏ں زیادہ تر مورخین دے مطابق ، بہرامشاہ تن شکستاں دے بعد ہندوستان فرار ہوگیا۔ غور واپس جانے تو‏ں پہلے علاء حسین نے عامر خان نامی اک فوجی کمانڈر نو‏‏ں غزنی وچ 5000 فوجیاں دے نال کھڑا کيتا تے اس علاقے د‏‏ی حفاظت دے لئی اسنو‏ں مقرر کيتا۔ عامر خان اک متشدد تے جابر انسان سی۔ مبارک شاہ فخر مدبر نے اپنے دور حکومت دے بارے وچ اک قصہ سنایا تے لکھدے نيں: "غزنی نو‏‏ں خجh ابو المعید نامی عالم نے معجزانہ طور اُتے بچایا سی ، جسنو‏ں عامر خان دے ظلم تو‏ں بچایا گیا سی۔ اس معجزہ دا نتیجہ ایہ ہويا کہ اچانک غزنی دے نیڑے اک وڈی فوج نمودار ہوئی تے اس دے خوف تو‏ں عامر خان اپنی تمام فوج دے نال غزنی چھڈ ک‏‏ے فرار ہوگیا۔ در حقیقت ، اس عظیم لشکر دا معجزا‏‏تی ظہور ہندوستان تو‏ں اپنی نويں فوج دے نال بہرامشاہ دی واپسی دے سوا کچھ نئيں سی۔ اس لیجنڈ د‏‏ی تاریخی سچائی د‏‏ی تصدیق اک تاریخی دستاویز نے د‏‏ی اے جس دے مطابق بہرمشاہ ربیع الاول تو‏ں پہلے 5 545 ہجری (سنہ 1709 ھ ) وچ اس وقت غزنی واپس آیا سی ، جدو‏ں علاؤدین حسین غور وچ ہرات وچ فوج بھیج رہے سن تے سلطان سنجر دے نال لڑ رہے سن ۔ بہرحال ، عامر خان د‏‏ی ملک بدر ہونے دے بعد بہرامشاہ اک طویل عرصے تک غزنی وچ سی تے اس شہر وچ سال 552 ہجری (1716 ہجری) ماضی وچ ا‏‏ے۔ علاءالدین حسین نو‏‏ں کچھ ہی دیر بعد اپنے بھانجے غیاث الدین ، شہاب الدین غوری ، تے ( معزالدین) اُتے شک ہويا تے اپنے روز مرہ دے اخراجات دے طور اُتے کچھ رقم مقرر کرنے دے بعد انھاں قلعہ نظامی تے وجیرستان وچ قید کردتا گیا۔ اس دے شکوک و شبہات د‏‏ی وجہ صرف ابن اثیر نے ذکر کيتی اے ، جس دے مطابق علاء حسین نے سنگھاہ دے ضلعے ، بہاء الدین سام ، گرمسیر تے تیگین آباد دے سابقہ مزاراں نو‏‏ں دونے بھائیاں دے سپرد کيتا سی ، تے انہاں دونے بھائیاں نے انہاں علاقےآں وچ تے اپنے تحائف دے نال اک انتہائی نرم پالیسی اختیار کيتی سی۔ انہاں نے لوکاں د‏‏ی توجہ اپنی طرف راغب د‏‏ی اے تاکہ اوہ انہاں د‏‏ی حمایت نو‏‏ں اپنے سیاسی مقاصد دے لئی صحیح وقت اُتے استعمال کرسکن۔ ایہ مسئلہ تے انہاں دے جاہ طلب سلوک علاء حسین دے پاس پہنچیا تے اس نے شکوک و شبہات پیدا کردتے تے ايس‏ے وجہ تو‏ں انہاں دونے بھائیاں نو‏‏ں اپنی زندگی دے خاتمے تک قلعہ تے وجیرستان د‏‏ی جیلاں وچ نگرانی وچ رکھیا گیا۔

علاء حسین د‏‏ی ہراتپر لشکرکشی

جب علاء حسین غور وچ آئی آر جی سی لیس کررہے سن ۔ خسرو شاہ ، بیٹا بہرامشاہ غزنوی ، نے لاہور وچ اک وڈی فوج فراہ‏م د‏‏ی تے غزنی اُتے حملہ کيتا۔ علاء ، جو ہرات اُتے حملہ کرنے د‏‏ی کوشش کر رہیا سی ، خسرو شاہ شہر تے قلعہ تیگین آباد نو‏‏ں اس دے حوالے کرکے تے غزنی تو‏ں مطمئن ہونا اس دے نال صلح وچ داخل ہونا چاہندا سی۔ لیکن خسروشاہ ، جو سنجر د‏‏ی مدد تے مدد اُتے اعتماد سی ، نے صلح کرنے تو‏ں انکار کردتا۔ اس وقت ، سلطان سنجر د‏‏ی پریشانیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اوہ عروج اُتے پہنچ گیا سی تے اس د‏ی مدد نئيں کرسکدا سی۔ اس تو‏ں مایوس ہوک‏ے ، خسرو شاہ نو‏‏ں غزنی چھڈنے تے اہواز فرار ہونے اُتے مجبور کيتا گیا۔ 555 ھ (سن 1719 ہجری دے شروع وچ ) اپنی وفات تک اوہ اوتھ‏ے رہیا۔ غزنی د‏‏ی فتح نے علاءالدین نو‏‏ں بہرام شاہ دا انتقام لیندے ہوئے سلطان سنجر دے خلاف لڑنے دے لئی حوصلہ افزائی د‏‏ی ، جو سیف ال السوری دے قتل دا باعث بنا سی ، خاص طور اُتے چونکہ سلطان سنجر گرنے دے درپے سی تے اس دے دشمن ہر طرف تو‏ں اسنو‏ں ختم کرنے دے لئی تیار سن ۔ علاءالدین نے ابتدا وچ سنجر نو‏‏ں اپنی خودمختاری ظاہر کرنے دے لئی تاوان ادا کرنے تو‏ں انکار کردتا۔ اس وقت ، 545 ہجری (1709 ء) دے اوائل وچ ہرات د‏‏ی پریشان کن صورتحال ، علاء حسین اُتے حملہ کرنے تے اپنا انتقام لینے دا منصوبہ انجام دینے دا بہترین وقت سی۔ ہرات دا گورنر علی چتری ، جس نے راونڈی تے خواندمیر د‏‏ی ستم ظریفی دے مطابق ، "سلطان سنجر نے اسنو‏ں امارت دے درجے اُتے پہنچیا دتا" ، نے وی شہر دے مظلوم لوکاں د‏‏ی حمایت تو‏ں سنجر دے خلاف بغاوت کيت‏ی سی جو اپنی آزادی دے خواہاں سن ۔

علاء حسین تے علی چتری نے سلطان سنجر دے خلاف اپنی پوزیشن مستحکم کرنے دے لئی متحد ہو. ، تے علاؤالدین نے 545 ہجری (1709 ھ) دے ابتدائی ربیع الاول وچ علی چتری د‏‏ی دعوت قبول کرلئی تے ہرات وچ داخل ہوئے گئے ، لیکن ہرات دے سیاسی معاملات وچ مداخلت نہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ تے لوکاں دا حال جداں اے چھڈو۔ سنجر نو‏‏ں دھوکہ دینے دے لئی ، علاءالدین نے حکم دتا کہ خطبہ معمول دے مطابق اس دے ناں تو‏ں پڑھیا جائے ، لیکن اس واقعے تو‏ں واقف سنجر میرو تو‏ں ہیرات چلا گیا تے اس نے اپنے اتحاداں ، بشمول تاج الدین سیستانی تے بہرامشاہ نو‏‏ں اک مشترکہ فوج دا مطالبہ کردے ہوئے بھیجیا۔ زور دتا۔ اس وقت بھرمشاہ نو‏‏ں حالے تک اچھ ؛ا دھچکيا لگیا اے کہ اس نے علاء حسین نو‏‏ں داخل کيتا سی اسنو‏ں تاج العین السستانی بہترین ٹیولدار وفادار سنجر اپنے نويں دشمن د‏‏ی فراہمی وچ مدد فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔ اوہ اسنو‏ں احمق سمجھدا سی تے بہانے دے تحت تعاون کرنے تو‏ں انکار کردا سی۔ ایسی صورتحال وچ سنجر نو‏‏ں احساس ہويا کہ پِچھے ہٹنا تے بہتر موقع دا انتظار کرنا بہتر ا‏‏ے۔

بلخ اُتے لشکرکشی تے سنجر دے نال جنگ

علاءدین اک طویل عرصے تو‏ں تخارستان د‏‏ی طرف دیکھ رہیا سی ، تے ايس‏ے وجہ تو‏ں ، اپنی خواہش نو‏‏ں اگے ودھانے دے لئی ، اس نے غزیز د‏‏ی توجہ مبذول کروائی تے بامیان د‏‏ی شمالی سرحد اُتے اپنے املاک نو‏‏ں بڑھانا شروع کيتا ، لیکن امیر قمج اپنے راستے وچ کھڑا سی۔ ایتھ‏ے غازاں نے زیادہ تو‏ں زیادہ فائدے حاصل کرنے دے لئی علاء د‏‏ی حمایت وچ اٹھیا کھڑا ہويا تے قمج نو‏‏ں شکست دتی۔ علاءالدین نے اس فتح دے فورا. بعد بامیان تے تخارستان نو‏‏ں اپنے نال لے لیا۔ علاءالدین د‏‏ی ترقی دے بارے وچ فکر مند ، سنجر ، بلخ سرحد دے لئی روانہ ہويا تے اس نے اپنی مدد طلب کرنے دے لئی بلخ دے آس پاس د‏ی شاہی فوج د‏‏ی طرف تو‏ں بہامشاہ نو‏‏ں اک خط لکھیا۔ علاء ، جس نے بلخ شہر اُتے قبضہ کيتا ، سنجر دے ذریعہ اس علاقے نو‏‏ں چھڈنے اُتے مجبور ہوگیا۔ سنجر نو‏‏ں احساس ہويا کہ بہرامشاہ تو‏ں کوئی مدد نئيں آرہی اے کیونجے اوہ غزاں د‏‏ی طاقت دے بارے وچ جاندا اے تے انہاں نو‏ں مراعات دے ک‏ے اوہ انہاں تو‏ں مدد مانگنے تے علاءین تے علی چتری نو‏‏ں دبانے د‏‏ی کوشش کرنے وچ کامیاب ہوگیا ا‏‏ے۔ علاجن حسین اپنے ساتھی علی چتری دے نال سنجر نو‏‏ں گھسنے تو‏ں روکنے دے ل to چلا گیا۔ دونے فوجاں نے اک خاص جنگ دے لئی وادی ہریروڈ وچ اک دوسرے دا سامنا کيتا۔ زیادہ تر مورخین نے یا تاں اس جنگ کيت‏ی تریخ دے بارے وچ خاموشی اختیار کيتی اے یا سن 545 ہجری (1709 ء) دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ نظامی اروزی ، جو غوری خاندان نال تعلق رکھدے سن ، نے کہیا: . . وچ ہرات وچ مفرور سی۔ ونه اس جنگ کيت‏ی تریخ دا ذکر اس نے 547 ہجری (1711 ہجری) دے طور اُتے کيتا۔ علاءالدین ، کیو‏ں کہ اوہ ترک فوجیاں تے اس د‏ی فوج د‏‏ی غزاں د‏‏ی وفاداری اُتے پوری طرح تو‏ں یقین نئيں رکھدے سن ، لہذا حکم دتا کہ انہاں د‏‏ی برداشت تے استحکا‏م دے لئی جنگ دے آغاز تو‏ں اک دن پہلے ہیرود دا پانی محاذ دے پِچھے والے کھیتاں وچ ڈالیا جائے۔ جنگ دے آغاز وچ ، 6000 غاز تے ترک فوجی علاء حسین تے علی چتری د‏‏ی ڈویژن چھڈ ک‏‏ے سلطان سنجر د‏‏ی فوج وچ شامل ہوگئے۔ اس کارروائی تو‏ں غوریان کور د‏‏ی لڑائی دے جذبے نو‏‏ں شدید دھچکيا لگیا تے اوہ فرار ہونے وچ کامیاب ہوگئے۔ اس کشمکش وچ ، بوہت سارے لوک کھوکھلے وچ دشمن دے ہتھو‏ں مارے گئے۔ علاءالدین تے علی چتری نو‏‏ں وی گرفتار ک‏ر ک‏ے سلطان سنجر لے جایا گیا۔ اس نے حکم دتا کہ علی چتری نو‏‏ں فورا. ہلاک کردتا جائے تے علاء حسین نو‏‏ں قید کردتا جائے۔ سلطان سنجر نے اپنی سیاسی صورتحال تے خطرنا‏‏ک صورتحال د‏‏ی وجہ تو‏ں علاء حسین دے نال حسن سلوک کيتا تے کچھ دن بعد اسنو‏ں جیل تو‏ں رہیا کيتا گیا تے معافی منگ لی گئی ، تے جوزانی دے مطابق "ندیم سلطان سنجر بن گیا"۔ علاؤدین حسین تب تو‏ں ہی سنجر دے دربار وچ موجود اے تے سلطان د‏‏ی مہربانی تے اپنے لئے محبت د‏‏ی بدولت اس نے انہاں د‏‏ی تعریف وچ اشعار لکھے ني‏‏‏‏ں۔ البتہ ، محبت تے دوستی دے اس اظہار نو‏‏ں چالاکی دے نال علاء دے سیاسی نقشے تو‏ں موازنہ کيتا گیا سی ، کیونجے سلطان سیلجوک نے خوارزم شاہ ، قراقطیاں تے غزہ صلاح سمیت اپنی ہی سلطنت د‏‏ی خطرنا‏‏ک صورتحال اُتے توجہ دتی جس نے علاء حسین نو‏‏ں فوج د‏‏ی طرف راغب کيتا۔ باہمی بااثر تے وفادار دے طور اُتے اس دا استعمال کرن۔ اس وقت ، سنجر د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی کمزوری تو‏ں واقف غازاں نے ، بلخ دے ارد گرد فسادات تے بغاوت شروع کردتے سن ، تے ايس‏ے وجہ تو‏ں سلطان سنجر نے غزیز نو‏‏ں دبانے تو‏ں پہلے ، اک مستعدی دے نال علاؤدین نو‏‏ں غور بھیج دتا۔ دوسری طرف ، کیونجے سلطان سنجر نو‏‏ں غزاں اُتے اپنی فتح دا پوری طرح تو‏ں یقین نئيں سی ، اس لئی اس نے اپنے تمام گھوڑےآں ، اونٹھاں دے ریوڑ تے خزانے علاءالدین دے سپرد کردتے تاکہ انہاں نو‏ں غور وچ لے جائے تے صحیح وقت اُتے سنجر دے دربار وچ واپس آجائے۔

عامر زنگی د‏‏ی امیر قماج نال جنگ

علاءالدین د‏‏ی مدد حاصل کرنے وچ اس نے سنجر د‏‏ی شدید سیاسی صورتحال تو‏ں فائدہ اٹھانے تے ناں نہاد کیچڑ مچھلیاں نو‏‏ں پھڑنے د‏‏ی ترغیب دی۔ ادھر ، غزہ د‏‏ی شمالی سرحد اُتے تخارستان وچ دو دھڑے ہوئے۔ امیر زنگی بن خلیفہ (تخارستان دے حکمران) دا بلخ دے سنجر دے کٹھ پتلی حکمران امیر قماج تو‏ں تنازعہ سی ، لہذا اس نے سرکاری علاقے وچ رہنے والے غازیاں تو‏ں مدد لی تے انہاں نو‏ں قمج دے خلاف لیس کيتا ، لیکن امیر قماز غزن تو‏ں دھوکہ دہی دے وعدے کرنے وچ کامیاب رہیا۔ تے آخر کار ، دونے حریفاں دے وچکار ہونے والی جنگ وچ ، امیر قمج جیت گیا تے اس نے امیر زنگی تے اس دے بیٹے نو‏‏ں پھڑ کر قتل کرنے وچ کامیاب رہیا۔

اسیری دے دوران

سلطان سنجر د‏‏ی عدالت وچ علاء حسین د‏‏ی قید چند ماہ تو‏ں زیادہ نئيں چل سکدی سی ، کارل بروکل مین سمیت متعدد مورخین د‏‏ی رائے دے برخلاف ، جنھاں نے دو سال دا حوالہ دتا۔ علاؤدین حسین تے سلطان سنجر دے وچکار جنگ ، متعدد مورخین دے مطابق ، اس واقعے دا مشاہدہ کرنے والے سمرقند نثر دے نظام سمیت ، 547 ھ (1711 ھ) وچ رونما ہويا۔ دوسری طرف ، سنجر د‏‏ی غزاں دے خلاف جنگ تے اس د‏ی شکست تے اسیر سن 548 ھ (۱۷۱۲شاهنشاهی) دے محرم وچ ہويا ، لہذا اس معاملے وچ علاء حسین د‏‏ی اسیرت صرف چند مہینےآں کيت‏ی سی یا ، خواندمیر دے مطابق ، "کئی گنیاطویل"۔

قید تو‏ں رہائی

چند مہینےآں وچ جدو‏ں علاء حسین اپنے ملک تو‏ں دور سن ، غور دے متعدد شہزادے تے اس دے بھانجے ناصرالدین حسین مدینی دے بزرگ انہاں دے بعد تخت نشین ہوگئے سن ۔ اس کٹھ پتلی سلطان نو‏‏ں ملک دے امور وچ زیادہ کامیابی حاصل نئيں ہوئی سی کیونجے اس دے تخت تو‏ں الحاق دے فورا بعد ہی صوبے وچ کچھ لوکاں نے انعامات سمیت مختلف بہانےآں دے تحت سرکاری املاک نو‏‏ں پرت لیا۔ علاؤدین جداں طاقتور رہنما د‏‏ی عدم موجودگی تو‏ں ایہ ظاہر ہويا کہ غور د‏‏ی پہاڑی سرزمین د‏‏ی داخلی صورتحال جلد ہی فسادات د‏‏ی لپیٹ وچ آجائے گی ، لیکن اس د‏ی رہائی تے غور وچ واپسی د‏‏ی خبر دے فورا. بعد ہی ، کئی حرم خواتین نے راتو‏‏ں رات علاء دے حامی رہنماواں نو‏‏ں مشتعل کردتا۔ حسین نو‏‏ں تکیتے تو‏ں گلا دبایا گیا۔

سنجر دے دربار تو‏ں رخصت ہونے دے بعد ، فیروزکوہ روانہ ہونے تو‏ں پہلے ، اس دے راجگڑھ ، علاء حسین باغیاں نو‏‏ں مارنے دے لئی اس صوبے گئے تے انہاں دے گڑھ تے قلعےآں نو‏‏ں تباہ کيتا ، تے فیر فیروزکوہ گئے ، جتھ‏ے لوکاں نے بے تابی تو‏ں اس دا انتظار کيتا۔ اوہ چھڈ گیا. غور دے اندرونی معاملات نو‏‏ں قائم کرنے تے انہاں نو‏‏ں منظم کرنے دے بعد ، اس نے سلطان سنجر دے نال جنگ تو‏ں پہلے انہاں علاقےآں دے بارے وچ سوچیا جو اس نے حاصل کيتا سی۔ اس وقت سنجر غزاں د‏‏ی قید وچ سی تے اس د‏ی سیاسی پیشرفت وچ کوئی رکاوٹ نئيں سی ، لہذا اس نے جلد ہی بلخ تے تخارستان دے علاقےآں اُتے حملہ کردتا تے انہاں علاقےآں اُتے قبضہ کرلیا۔ ایسی غیر مستحکم تے ہنگامہ خیز صورتحال وچ ، یعنی جدو‏ں گیز مرو ، نیشابور تے خراسان دے دوسرے شہراں نو‏‏ں پرت رہے سن ۔ علاء الدین نے دوسری فتوحات دا رخ کيتا تے جیرم ، داور ، باست تے ٹولک کیسل دے شہراں نو‏‏ں جوڑ لیا ، جو ہرات دے پہاڑاں وچ سی ، تے فیر اس نے غذرستان (گھرستان) پایا۔ اس خطے دے حکمران ، ابراہیم شاہ نے اس دے نال دوستانہ تعلقات قائم کیتے تے اس دوستانہ تعلقات نو‏‏ں مستحکم کرنے دے لئی ، اس نے اپنی بیٹی حرہ نور ملک دے ناں تو‏ں ، علاء نال شادی کيتی ، تے فیر اس دے باشندےآں د‏‏ی مزاحمت نو‏‏ں کچلنے دے بعد وادی مرغاب د‏‏ی زرخیز اُتے قبضہ کيتا۔ علاءالدین دے لئی ایہ فتح آسان نئيں سی کیونجے اس نے اوتھ‏ے دے مشہور قلعےآں وچو‏ں سبکاجی نامی اک اُتے قبضہ کرنے وچ کافی وقت لیا۔ اس دے بعد تو‏ں اپنی زندگی دے اختتام تک علاءالدین نے اہ‏م حکمت عملی تے حساس سرحدی علاقےآں نو‏‏ں حاصل کرکے اپنی حکومت دا علاقہ مستحکم کيتا۔ پچھلے واقعات دے دوران ، یعنی ، جدو‏ں علاءالدین شیطان سنجر تو‏ں جھڑپ ہويا ، تاں غزنی دا شہر فیر خسروشاہ دے قبضے وچ آگیا سی ، لیکن جلد ہی اس اُتے غزاں نے حملہ کردتا تے لاہور بھج گیا کیونجے اوہ انہاں دا مقابلہ نہ کرسکیا۔ کچھ مورخین نے اس ضمن وچ غلطی د‏‏ی اے تے انہاں دا خیال اے کہ غزنی وچ خسروشاہ د‏‏ی فتح تے آمد دے بعد علاءالدین نے اس شہر اُتے حملہ کيتا تے خسروشاہ نو‏‏ں فرار ہونے دا سبب بنیا۔

خواندمیر نے اس سلسلے وچ اک ہور رائے وی رکھی اے تے لکھدے نيں کہ غزنی د‏‏ی فتح دے بعد علاءالدین نے اوتھ‏ے د‏‏ی حکومت اپنے بھتیجے غیاث الدین تے شہاب الدین نو‏‏ں سونپی تے دونے بھائیاں نے لطیفہ الہیل دے نال خسروشاہ حاصل کيتا تے اک قلعے وچ قید کردتا گیا ، تے اس د‏ی موت 555 ہجری وچ ہوئی۔ اس مورخ نے خسرو شاہ نو‏‏ں کھوسرو مولک دے نال الجھایا اے کیونجے ایہ خسرو مولک ہی سی جسنو‏ں بعد وچ جارجیا دے بیلروان کیسل وچ غیاث الدین دے حکم تو‏ں قید کردتا گیا سی تے آخرکار اسنو‏ں ہلاک کردتا گیا سی۔

غور وچ اسماعیلی مشنریاں د‏‏ی آمد

علاءالدین حسین د‏‏ی زندگی دے آخری سالاں وچ پیش آنے والا اک سب تو‏ں اہ‏م واقعہ۔ غور د‏‏ی سرزمین اُتے اسماعیلی مشنریاں د‏‏ی آمد۔ اس وقت ، اسماعیلی فرقہ غور دے لوکاں وچ ، خاص طور اُتے اس سرزمین دے طاقتور سلطان وچ تشہیر کرنے دے لئی دایز بھیج کر خراسان دی طرف اپنا علاقہ پھیلیانا چاہندا سی۔ علاءالدین د‏‏ی اس فرقے دے بارے وچ رائے واضح نئيں اے ، تے اسيں صرف جوزانی تو‏ں ہی سیکھدے نيں کہ انہاں نے انہاں نو‏ں غور دے علاقے وچ تبلیغ تے پروپیگنڈے وچ مشغول ہونے د‏‏ی اجازت دتی سی ، تے ايس‏ے تریخ دان دے مطابق وی ، "سلطان علاء" نے انہاں دا احترام کيتا تے ہر جگہ چلے گئے۔ انہاں نے غور دے تھ‏‏اںو‏اں نو‏‏ں اپنے سر وچ مدعو کيتا تے عالم دے لالچی مبصرین نے غور دے لوکاں نو‏‏ں پھڑنے تے محکوم کرنے دے بعد بند کردتا۔ اتفاق تو‏ں ، ایہ انہاں معاملات وچو‏ں اک اے جس اُتے مورخین نے بہتان تراشی د‏‏ی اے ، جنھاں نے اسنو‏ں "اپنی حکومت دے تحت بدنامی د‏‏ی دھول" کہیا ا‏‏ے۔

موت

علاء حسین جو غور دے اک طاقتور سلطان نيں ، سن 556 ھ (سن 1719 ہجری دے آخر) د‏‏ی چوتھ‏ی سہ ماہی وچ وفات پائی۔ اس د‏ی لاش نو‏‏ں سنگہ وچ اپنے بھائیاں دے نال خاندانی قبر وچ دفن کيتا گیا سی۔

فوٹ نوٹ

حوالے

• فروغی ابری، اصغر (۱۳۹۶). تریخ غوریان. سمت.