عیسائی مشنریاں دی پنجابی نوں دین

برصغیر وچ عیسائیاں دی آمد سولھویں صدی عیسوی وچ ہوئی۔ تجارت لئی یورپی عیسائیاں لگ بھگ ساری دنیا دا سفر کیتا تے ہولی ہولی اوتھے اپنے پیر پکیرے کیتے تجارتی کمپنیاں دے پیر جمن نال ای پادری وی اوتھے اپڑ جاندے اتے اوس تھاں تے ڈیرہ ڈنڈا لا لیندے۔ ایہہ مذہبی آگو تجارت لئی آئے ہوئے عیسائیاں دی تربیت دے نال اوس تھاں دے واسیاں نوں وی عیسائیت دی تبلیغ کردے۔ اوہ سدھے سادھے لوکاں نوں اپنے مذہب دا پرچار کردے۔ ایہہ سلسلہ سارے براعظماں تیکر کھِلر چکا سی، پر ایہناں وچوں اک سر کڈھواں ناں ولیم کیری دا اے۔ ولیم کیری تے اوہدے ساتھیاں مارش مین تے وارڈ نے دن رات اک کر کے کم کیتا۔ اوہناں لوکائی وچکار رہ کے عام لوکائی دیاں زباناں سکھیاں۔ دین دے پرچار تے اپنے مقصد لئی اوہناں لوکاں سہولتاں دین دے نال مذہبی لٹریچر راہیں اپنی وچاردھارا نوں جانو کروایا۔ مشنریاں سبھ توں پہلاں جنوبی ہندوستان وچ مذہب دے پرچار لئی چھاپے خانے لائے۔ مذہبی مبلغ پنڈاں تھاواں وچ جا کے مناظرے کردے تے اوہناں نوں اپنیاں گلاں توں متاثر کردے۔ برعظیم وچ پہلا چھاپہ خانہ سولہویں صدی عیسوی وچ لگ گیا سی۔ جیس دے نال تبلیغی لٹریچر دی اشاعت وچ سوکھ ہو گئی۔ بلیک برن دے آکھن موجب پہلا چھاپہ خانہ 1556ء وچ گوا وچ کالج آف سینٹ پال دی تھاں وچ لایا گیا۔ ایس دے نال مشنریاں دا ہتھ ونڈاون لئی کئی ہور مشنری سوسائٹیاں وی کم کر رہیاں سن۔ جیہناں وچ سبھ توں پہلی سوسائٹی 1540ء وچ The Society of Jewes اتے ایس دے نال پنجاب وچ مشنری سوسائٹیاں ’پنجاب ریلجیس بک سوسائٹی‘، ’دی امریکن ٹریکٹ سوسائٹی‘ تے ’کھرا مِشن‘ نیں۔ ایہناں نے پنجابی زبان تے ادب دے کھلار وچ بھرواں حصہ پایا۔

مشنریاں دی پنجاب نال جڑت توں پہلاں لدھیانہ وچ عیسائی مشن دی نینہہ رکھی گئی۔ سی رام پور وچ اک چھاپا خانہ لایا گیا، جیہڑا کلکتہ توں پندرھاں میل دور سی۔ ولیم کیری ہوراں ایتھے ڈیرہ لایا اتے 1805ء وچ اوہناں نوں فورٹ ولیم کالج کلکتہ وچ بنگالی دا پروفیسر بنایا گیا۔ اوہ سی رام پور توں کلاس لین لئی کلکتے آوندے جاندے سی، اتے اوہناں سی رام پور وچ اپنا اڈا بنائی رکھیا۔ رستے وچ جیہڑے پنڈ آوندے سن اوہناں پنڈاں وچ اوہ تبلیغ کردے سن۔ سی رام پور وچ چھاپہ خانہ لاون دے نال مشنریاں سبھ توں پہلاں پنجابی زبان سکھن لئی اوس دے مطالعے اتے دھیان دتا۔ مشن دا سبھ توں وڈا مرکز سی رام پور سی۔ جتھوں مشن دا کم دینہہ رات اک کر کے کیتا جاندا رہیا۔ کیری ہوراں عیسائی مبلغّاں نوں وی برعظیم وچ آون دا آکھیا۔ اوس ویلے مشنریاں نوں برعظیم وچ کھل کے مذہب دے پرچار دی اجازت نہیں سی۔ پادریاں نوں بڑیاں اوکڑاں سہنیاں پیندیاں۔ ایسٹ انڈیا کمپنی مبلغّاں نوں تبلیغ دی اجازت دین توں انکاری سی۔ ولیم کیری ہوراں 1800ء وچ اپنے قیام دے نال ای پنجابی زبان تے ادب اتے کم شروع کر چھڈیا سی۔ پنجابی زبان دی گرامر تے اپنے مذہبی لٹریچر نوں وی پنجابی زبان وچ لکھن دے نال کیری ہوراں نے بائیبل دے وی پنجابی زبان وچ ترجمے کیتے۔ کیری ہوراں دا سی رام پور وچ مذہبی کھلار ویکھ کے ولایت وچ عیسائی پادریاں اپنیاں جائیداداں ویچ کے برعظیم ول مونہہ کیتا۔ چھ پادریاں رل کے ایتھے جگہ مُل لئی تے اک چھاپہ خانہ ہور لا چھڈیا۔ جتھے مذہبی کتاباں دے دوجیاں زباناں وچ ترجمے شروع کیتے۔ اوہناں دا ایہہ کم مذہب دے کھلار وچ سوکھڑے دا پہلا پیر سی۔

مشنریاں دے پنجاب آون توں پہلاں پنجابی زبان لوکائی وچکار بولی جان والی عام زبان دا درجہ رکھدی سی۔ شمالی ہندوستان ول مشنریاں دا الار لدھیانہ مشن دے نال ہویا۔ ڈاکٹر وحید قریشی ہوراں موجب 1799ء وچ ایس قصبے تے ڈنمارک دی حکومت سی تے ایتھوں دے واسیاں نوں ڈنمارک دی رعایا منیا جاندا سی۔ جیس کر کے مشنریاں نوں کُھل کے تبلیغ کرن دی اجازت نہیں سی۔ پر انگریزی حکومت دے قابض ہون دے نال ای اوہناں پادری جان لاری تے ولیم ریڈ نوں اختیار دتا کہ اوہ تبلیغ لئی اپنی مرضی دا علاقہ ویکھ کے اوتھے مذہبی کم شروع کر لین۔ اوہناں جیس علاقے نوں چُنیا اوہدے وچ آسام، اودھ تے رویل کھنڈ، گنگا تے جمنا دا درمیانی علاقہ یعنی دو آب، پنجاب، راجپوتانہ تے وسطی صوبے سن، ایہناں ساریاں علاقیاں وچوں پنجاب نوں مرکزی حیثیت حاصل سی۔ ایسے لئی 1834ء وچ پہلا مرکز لدھیانے قائم کیتا گیا۔ جیمز ولسن ہوریں دسمبر 1835ء وچ برعظیم آئے اوہناں دے آون توں مگروں پنجاب وچ مشنریاں دا کم ٹر پیا۔ 1849ء وچ سکھاں دی حکومت دا خاتمہ ہویا تے انگریزاں پورے برعظیم اُتے مل مار لئی۔ انگریزی راج دے نال ای مشنریاں نے وی کم دا کھلار ودھا چھڈیا۔ اوہناں تبلیغ لئی کئی طریقے ورتے تے کئی تھاواں تے اپنے ٹھکانے وی بنائے، جیہناں وچوں ڈیرہ، راولپنڈی، ہوشیار پور، فیروز پور تے ہور کئی تھاواں تے مرکز کھولے۔ ایہناں تھاواں تے اوہناں نے اپنی تبلیغ لئی مذہبی لٹریچر چھاپ کے لوکاں نوں ونڈے، ہسپتال بنائے تے لوکاں نوں نوکریاں دے لارے لائے۔ مدرسے تے سکول بنائے جتھے مذہب دی تبلیغ کیتی جاندی۔ ایس دے نال لوکاں نوں امداد دے کے اوہناں دے مذہب نوں بدلن دے جتن کیتے۔ ایہناں کماں توں اڈ اوہناں پنجابی زبان تے ادب لئی وی کم کیتا۔ گرامراں تے ڈکشنریاں لکھن دے نال نال لوک ادب دی کھوج وچ وی ودھیرا سِیر پایا۔ مشنریاں نے پنجابی راہیں تعلیم دین دے نال نال بولی نوں مذہب نال جوڑن دا جتن وی کیتا۔

ڈاکٹر گور چرن سنگھ عرشی ہوراں موجب انہویں صدی تیکر پنجابی زبان نوں اجے تیکر کوئی وڈا مقام حاصل نہیں سی ہویا۔ انہویں صدی دے پہلے ادھ تیکر سکھّاں دی زبان وی برج بھاشا سے سادھ بھاشا سی۔

اوہناں پنجابی دیاں گرامراں تیار کیتیاں، سبھ توں پہلاں پنجابی زبان دی گرامر تے ڈکشنری چھاپے چاڑھن دا سہرا وی ولیم کیری ہوراں دے سر تے اے۔ ایس سارے کم دا مقصد مشنریاں لئی سوکھ پیدا کرنا سی تاں جے اوہ سوکھ نال بولی سکھ کے پرچار کر سکن۔ کیری ہوراں دی لکھی گرامر وچ پنجابی زبان دے قواعد واضح انداز وچ لکھے ہوئے سن۔

’’گرامر آف پنجابی لینگوئج‘‘ 1812ء وچ چھاپی گئی۔ مس کیتھرین سمتھ اپنی کتاب Early Indian Prints وچ لکھدے نیں کہ ایس توں پہلاں کیری ہوراں 1811ء وچ بائیبل دا ترجمہ کر چھڈیا، جیہڑا گورمکھی لپی وچ سی رام دے چھاپے خانے توں چھاپے چڑھیا سی۔ 1812ء وچ پادری جان نیوٹن اتے ای پی نیوٹن نے پنجابی زبان دی گرامر تے ڈکشنری ’’اے گرامر آف دی پنجابی لینگوئج‘‘ اُتے ’پنجابی گرامر وِد ایکسرسائز اینڈ وکیبلری‘ 1892ء وچ لکھی۔ ایہناں پادریاں تے مبلغاں نے کیری ہوراں توں ودھ چڑھ کے پنجابی زبان دے کھلار وچ لکھن دا ترلا کیتا۔ ایس دے نال ایہناں مشنریاں مذہبی کھلار وچ وادھا کیتا۔ پر کیری ہوراں دا کیتا ہویا کم پنجابی زبان تے ادب وچ اک خاص اہمیت رکھدا اے۔ ایس وچ کوئی شک نہیں کہ مشنریاں پنجابی زبان نوں بہت سارا سرمایہ دتا تے ایس دے نال پنجابی زبان دیاں گرامراں تے لغتاں وی لکھیاں۔ پنجابی زبان دی تاریخ وچ گرامراں تے لغتاں دا کم پہلی واری ہویا۔ ایس گل وچ کوئی شک نہیں کہ مسلمان صوفیاں نے وی اپنی تبلیغ دا راہ پنجابی زبان دے نال ای سوکھڑا کیتا۔ مشنریاں نے پنجابی زبان تے ادب دے کھلار دے نال ہور کئی زباناں دیاں ڈکشنریاں تے گرامراں وی تیار کیتیاں بھاویں ایہہ کم اوہناں اپنے مقصد لئی ہی کیتا۔

جیویں جیویں مشنریں دے کم دا وادھا ہوندا گیا اوہناں دے مبلغ برعظیم ول ٹر پئے تے رل مل کے اوہناں ایس کم نوں اگے ودھایا پادری گمنگز تے گراہم بیلی ہوراں سانجھے جتن نال 1912ء وچ ’’پنجابی مینوول اینڈ گرامر‘‘ تیار کیتی۔ جیہڑی کئی پکھاں توں دوجے لکھاریاں توں وکھ سی۔ پادری ایف سی تاج ہوراں سکول دے بچیاں لئی ’’فرسٹ ایئر پنجابی کورس‘‘ تیار کیتا۔ پنجابی زبان دی گرامر تے لغت دا چھپنا پنجابی زبان دی تاریخ دا اہم واقعہ سی۔ گرامر دیاں جیہڑیاں وی کتاباں لکھیاں گئیاں ایہہ کتاباں قواعد دی رو نال مکمل نہیں سن۔ ایہناں کتاباں وچ اوہناں اصولاں تے زور دتا گیا جیہڑے انگریزی گرامر نالوں وکھ سن یاں کجھ فرق سی، کئیاں تھاواں تے قواعد دے کئی اہم اصولاں نوں اکھوں پروکھے کر دتا گیا اے۔

ڈاکٹر گور چرن سنگھ عرشی ہوراں کجھ غلطیاں دی نشاندہی وی کیتی اے:

1. قواعد نویساں اسم معرفہ دی صحیح پہچان نہیں کروائی۔
2. پوسٹ پوزیشن تے پری پوزیشن دے فرق نوں واضح نہیں کیتا۔
3. قواعد نویساں ٹیکسالی پنجابی مقرر کرن دا جتن نہیں کیتا۔
4. سارے قواعد نویساں دی تکنیک اکو جیہی سی۔
5. ایہہ سارے قواعد اکو جیہے نقطہ نظر نال لکھے گئے جیہناں دا مقصد ولایت توں آون والے انگریزاں نوں پنجابی زبان توں جانو کروانا سی۔

ایس دے نال ایس حقیقت توں وی مونہہ نہیں موڑیا جا سکدا کہ مشنریاں پہلی واری پنجابی زبان نوں قواعد وچ لیاندا۔ ڈکشنریاں تے گرامراں لکھن دے نال وڈا کم ایہہ کیتا کہ اوہناں نوں چھاپے چاڑھیا۔ جیہڑا پنجابی دی تاریخ وچ مان جوگ کم اے۔ کراس سٹارکی ہوراں 1849ء وچ ’’اے ڈکشنری، انگلش اینڈ پنجابی، دی آؤٹ لائن آف گرامر اینڈ آلسو ڈائیلاگ ود ایکس پلے نیٹری نوٹس‘‘ لکھی۔ 1851ء وچ جے نیوٹن ہوراں ’’اے گرامر آف پنجابی لینگوئج وڈ اپنڈکس‘‘ تیار کیتی۔ 1938ء وچ رابرٹ لیچ ہوراں ’’اے گرامر آف پنجابی لینگوئج‘‘ تیار کیتی۔ ای۔ او۔ برائن ہوراں ’’ملتانی گلاسری‘‘ لکھی۔ جے ولسن 1898ء وچ ’’گرامر اینڈ ڈکشنری آف ویسٹرن پنجابی‘‘ سرے چاڑھی۔ 1900ء وچ جیوکس ہوراں ’’اے ڈکشنری آف جٹکی آر ویسٹرن پنجابی‘‘ لکھی۔ گرامراں توں اڈ مشنریاں پہلی واری لغت تیار کر کے چھاپے چاڑھی۔ 1854ء وچ پہلی پنجابی لغت لدھیانہ مشن دے جینوئپر ہوراں گورمکھی رسم الخط وچ لکھی۔ اوہناں نے Form، Name دین مگروں ایہناں نوں قِسماں وچ ونڈیا۔ پہلا لفظ دس کے اوس دا تلفظ دسیا۔ مگروں اوس دے دو دو مطلب دتے گئے۔ اوہناں لفظاں دے تلفظاں نوں وی صحیح اچارن دا جتن کیتا جیہڑا بہت وڈا کم سی تے ایس لغت دے وچ 8000 لفظ شامل کیتے گئے۔

پنجابی لغت لکھن دا کم سٹارکی ہوراں توں شروع ہویا تے ایس توں مگروں لغتاں لکھن دی ریت ٹر پئی۔ ایہناں لغتاں وچ کجھ غلطیاں رہ گئیاں پر اوہ غلطیاں ایہناں دی اہمیت نوں گھٹ نہیں کر سکدیاں کیوں جے ایہہ پنجابی زبان دی لکھی جان والی پہلی لغت اے تے ایس دے لکھاری عیسائی مشنری نیں جیہڑے نہ تے ایس زبان دے جانو نیں تے نہ ای اوہ ایتھوں دے واسی سن۔ اوہناں نوں پنجابی زبان تے پوری طرح عبور نہیں سی تے ایہہ مہان کم اوہناں اپنی لوڑ لئی کیتا۔

مشنریاں ایتھوں دے واسی عالماں کولوں وی لغتاں تیار کروایاں جیہناں وچوں بھائی میا سنگھ ہوراں دا ناں مان جوگ اے جیہناں 1895ء وچ پنجابی لغت تیار کیتی جیہدے 1200 توں ودھ صفحے ہن۔ ایہہ لغت تیار کرن وچ مشنریاں دا اتے پنجاب سرکار دا ہتھ سی۔ 1922ء وچ بش داس ہوراں کولوں پنجابی لغت تیار کروائی، جیہدے وچ 1058 صفحے ہن تے ایس دا دیباچہ ای سمتھ ہوراں لکھیا۔ پادری کنین ڈبلیو پی بیپرس ہوراں ’’پنجابی پرووابز ایڈیو میٹک سنٹنسز ان رومن پنجابی‘‘ چھاپی ایس وچ 2000 محاورے اکٹھے کیتے گئے نیں جیس دا مقصد پنجابی زبان وچ عام بول چال دیاں گلاں اتے اوہناں دے لہجے نوں سمجھاونا سی۔ دوجی کتاب وچ 850 اکھان اتے 5810 محاورے جمع کیتے گئے۔ اکھاناں تے محاوریاں دی اینی وڈی کتاب ایس توں پہلاں ویکھن وچ نہیں آوندی۔ ایہناں گرامراں تے لغتاں دے نال نال مشنریاں اپنے مذہب دے پرچار دا کم وی نالو نال ٹوری رکھیا۔ اوہناں پنجابی زبان دیاں گرامراں تے ڈکشنریاں نوں چھاپے چاڑھن دے نال بائیبل دے پنجابی ترجمے وی کیتے۔ مذہبی کہانیاں وی پنجابی زبان وچ لکھ کے لٹریچر نوں لوکائی وچ عام کیتا۔

Early Indian Prints وچ لکھیا اے کہ ولیم کیری ہوراں سبھ توں پہلاں بائیبل دا 1811ء وچ پنجابی وچ ترجمہ کیتا جیہڑا سی رام پور دے چھاپہ خانہ توں گورمکھی لپی وچ شائع ہویا۔ ایس توں اڈ کیری ہوراں نے ہور وی کئی ترجمے کیتے۔ 1815ء وچ پنجابی زبان وچ بائیبل وچوں موسیٰ دیاں پنج کتاباں تے تواریخ دیاں دو کتاباں۔ 1817ء وچ انا جیل متی، مرقس تے لوقا۔ 1819ء وچ تواریخی کتاباں۔ 1826ء وچ صحائف انبیاء لکھے گئے۔ جیہڑے کیری ہوراں ترجمے کرن دے نال ایہناں نوں نظرثانی وی کیتا۔

انسائیکلو پیڈیا برٹینیکا دے موجب ولیم کیری تے اوس دے ساتھیاں مارش مین تے وارڈ نے مذہبی لٹریچر تے بائیبل دے ہورناں زباناں وچ ترجمے کرن دے نال بہتیرا کم کیتا۔ ولیم کیری ہوراں دی وفات 1834ء توں پہلاں بائیبل دا ست زباناں وچ ترجمہ کیتا جا چکیا سی۔ ایس توں بعد 23 ہور زباناں وچ وی ایس دا ترجمہ کیتا گیا۔ 22 جنوری 1818ء وچ کیری نے یوحنا دی انجیل دا ترجمہ گورمکھی لپی وچ اخیر تیکر اپڑیا۔

9 جون 1834ء کیری ہوراں دی وفات مگروں مشنریاں دے کم نوں بہت وڈا دھکا لگیا اتے کسے حد تیکر اوہناں دا مذہبی کم تے لٹریچر دی اشاعت وی گھٹ ہو گئی۔ پر مگروں آون والے پادریاں نے کیری دی تھوڑ محسوس نہ ہوون دتی۔ اوہناں مشنریاں دے کم نوں اوسے طرح ٹوری رکھیا۔ اوہناں پنجابی زبان دے نال نال ادب ول وی دھیان دتا۔ پنجابی زبان وچ سوانح عمری، سفر نامہ، ناول تے افسانہ وی مشنریاں دی دین اے۔ جدید دور وچ سبھ توں پہلاں پنجابی زبان وچ ہڈ بیتی تے سفر نامہ وی مشنریاں نے لکھیا۔ ڈاکٹر گور چرن سنگھ ہوراں موجب پنجابی زبان دی پہلی سوانح عمری ’’سوانح یستک یسوع مسیح‘‘ 1892ء وچ لکھی گئی ایس توں پہلاں سفرنامہ ’’ایشیا دی سیر‘‘ لکھیا جا چکیا سی جیہڑا پنجابی زبان وچ لکھیا گیا سی۔ پنجابی زبان وچ پہلے ناول دا سہرا وی مشنریاں دے سر اے۔ ایہہ ناول بھاویں تخلیقی نہیں پر فیر وی ایہدے مگروں آون والیاں لئی اک نشان ضرور اے۔ پنجابی زبان لئی مشنریاں دا ایہہ کم اک خاص مقام رکھدا اے۔ مشنریاں دیاں ایہناں محنتاں تے کوششاں دے نال پنجابی ادب نوں بہت فروغ ملیا تے ایس دے کھلار وچ وادھا ہون دے نال نال اسیں انگریزی گرامر دے جانو ہوئے۔

ایس توں پہلاں بھاویں پنجابی ادب وچ تاں بہت امیری سی پر زبان دیاں تکنیکی لوڑاں ول ایس طرح دھیان نہیں سی دتا گیا کسے وی زبان وچ لغتاں، گرامراں دی بے انت لوڑ ہوندی اے تے مشنریاں نے نہ صرف اپنے مذہب دا پرچار کیتا سگوں اوہناں پنجابی دے کھلار وچ وی ہتھ ونڈایا۔ پنجابی زبان لئی پہلی واری چھاپے نوں ورتیا گیا اوہناں نہ صرف آپ ہی بھاری گنتی وچ ادبی تے مذہبی تحریراں پنجابی نوں دتیاں سگوں ایس دے نال اوہناں دوجے لکھاریاں تے عالماں نوں وی ایس راہے پایا۔

انج پنجابی وچ گرامراں، لغتاں دا کھپا وی پوریا گیا تے پنجابی نثر دے چھاپے چڑھن نال نثر دا وی وڈا ذخیرہ ساہمنے آیا۔ بھاویں عیسائی مشنریاں نثر دے کھیتر وچ تاں کوئی وڈا کارنامہ سرانجام نہیں دتا پر اوہناں دا کم جدید پنجابی نثر دی نینہہ ضرور بنیا۔ ہن پنجابی ادب دا کوئی وی مؤرخ عیسائی مشنری دی پنجابی نوں دین توں اکھوں پروکھیاں کر کے نہیں لنگھ سکدا۔