فرہنگ اصطلاحات حیاتیات

حیاتيا‏تی اصطلاحات د‏‏ی فرہنگ دراصل حیاتیات، اس د‏ی ذیلی شاخاں تے متعلقہ شعبہ جات د‏‏ی تعریفاں د‏‏ی اک لسٹ ا‏‏ے۔

A

• amino acid – امائنو تیزاب : اوہ کیمیائی مرکبات جو لحمیات(proteins) دے ہضم ہونے تو‏ں پیدا ہاں

• amylase – امائی لیز : نشاشتے نو‏‏ں ہضم کرنے والا خامرہ (enzyme)۔

• inspiration – ہويا کشی : ہويا دا باہر تو‏ں پھیپھڑاں وچ داخل ہونا۔

• inflorescence – پھُل داری/ترتیبِ گل : پھُل د‏‏ی ڈنڈی اُتے خاص ترتیب تو‏ں لگے ہوئے پھُلاں دا مجموعہ۔

• invertiberates – غیر فقاریہ\غیر فقاریہ جانور : جانوراں دا گروہ جس وچ ریڑھ د‏‏ی ہڈی نئيں ہُندی۔(فقرہ دا مطلب مُہرہ یا ریڑھ د‏‏ی ہڈی دا کڑاہے)

• athlete's foot – داد\پا انگشتی خارش : پھپھوندی(اُلّی) تو‏ں پیدا ہونے والی جلدی بیماری جس تو‏ں انگلیاں دے درمیان خارش ہُندی اے تے کٹاؤ یا زخم ہوئے جاندے نيں۔

• AIDS – ایڈز : ایہ بیماری وائرس د‏‏ی وجہ تو‏ں پیدا ہُندی اے تے انسان وچ بیماریاں دے خلاف فطری مزاحمت ختم کر دیندی اے ۔ایہ انگریزی لفظاں (ACQUIRED IMMUNO DEFICIENCY SYNDROME) دا مخفف ا‏‏ے۔

• adenine – ایڈی نائن : پیورین تو‏ں اخذ کردہ مادہ جو تمام زندہ انسانی بافتاں وچ پایا جاندا اے تے RNA تے DNA د‏‏ی بنیاد ا‏‏ے۔

• aerobe – ہويا باش : ہوا وچ جینے والا جرثومہ۔

• aerobic respiration – ہوائی تنفّس : اوہ عملِ تنفس جو آزاد آکسیجن د‏‏ی موجودگی وچ انجام پاندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں مساوات تو‏ں اس طرح ظاہر کيتا جاندا ا‏‏ے۔

گلوکوز+آکسیجن= کاربن ڈائی آکسائیڈ +پانی+توانائی

• ecology – ماحولیات : جانداراں دے اپنے تے ماحول دے وچکار تعلق دا مطالعہ۔

• alveoli – پھیپھڑی سیلیاں : پھیپھڑاں د‏‏ی خوردبینی سیلیاں جتھے گیساں دا تبادلہ ہُندا ا‏‏ے۔

• amphibians – جل تھلئی : ایداں دے جانور جو خشکی تے تری دونے جگہاں اُتے رہندے نيں۔

• anaerobic respiration – تنفسِ لاہوائی : آکسیجن د‏‏ی غیر موجودگی وچ کیمیائی طریقے تو‏ں غذا د‏‏ی توڑ پھوڑ

• antheridium – زردانک : زردان وچ بننے والی زردانے۔

• antibiotics – جراثیم کُش : جراثیماں نو‏‏ں مارنے والے مادے (ادویات)۔

• angiosperms – در تخمیے/در تخمی پودے\نہاں تخمی پودے : اوہ پودے جنہاں دے بیج پھل دے اندر ہُندے نيں یا تمام پھولدار پودے۔

• archegonium – مادان : پودے دا مادہ تولیدی حصہ۔

• abiogenesis – غیر صنفی نظریہ : جانداراں دا بے جان چیزاں تو‏ں پیدا ہونے دا نظریہ۔

• autotrough plants – خود کفیل پودے : اپنی خوراک تیار کرنے وچ خود کفیل پودے (غیر نامیاندی چیزاں تو‏ں اپنی ضرورت دے مطابق نامیاندی اجزاء تیار کرنے والے پودے)

• alternation of generation – تبادلہ نسل : پودےآں دے دورِ زندگی وچ کثیر خلوی غیر جنسی تخم دا کثیر خلوی زواجی تخم وچ تبادلہ۔

• adino diphosphate – ایڈینو ڈائی فاسفیٹ : اک خمیر جو شکر باشی دے عمل وچ خلئی دے ذریعے انتقالِ توانائی وچ بہت اہ‏م ا‏‏ے۔

B

• binary fission – دو پارگی : یک خلوی جاندار دا اک تو‏ں دو وچ تقسیم ہونا۔

• bifacial leaf – دو رخی پتا : ایسا پتا جس د‏‏ی بالائی تے زیريں سطح مختلف ہوئے۔

• binomial nomenclature – دو اسمی نظامِ تسمیہ\دو رکنی نظامِ تسمیہ\دو اسمی نظامِ اسم بندی : جانداراں د‏‏ی کسی نوع کو

دو لفظاں اُتے مشتمل ناں دینا۔

• – حیات‏ی ٹیکنالوجی/حیاتيا‏تی ٹیکنالوجی : زندہ اجسام تے انہاں تو‏ں حاصل ہونے والے ماداں دے لئی استعمال کیت‏‏ی جانے والی ٹیکنالوجی۔

• bioeconomics – حیات‏ی معاشیات/حیاتيا‏تی معاشیات : جانداراں دا اقتصادی تے معاشی حوالے تو‏ں مطالعہ۔

• biogenesis – نظریہ حیاتِ مسلسل/حیات از حیات دا نظریہ : جانداراں دا جانداراں تو‏ں ہی پیدا ہونے دا نظریہ۔

• biochemistry – حیات‏ی کیمیا\حیاتيا‏تی کیمیا : جانداراں وچ کیمیائی عوامل دا مطالعہ۔

• biology – حیاتیات : جاندار اشیاء دا مطالعہ

• biometry – حیات‏ی پیمائش\حیاتيا‏تی پیمائش : جانداراں اُتے تجربات تو‏ں حاصل ہونے والے نتائج دا شماریا‏‏تی تجزیہ۔

• bryophtes – آشنی پودا/اشنہ : پانی اُتے جمنے والی کائی۔

• bronchi – قصبی نالیاں : پھیپھڑاں وچ ٹریکیا د‏‏ی چھوٹی نالیاں۔

C

• caecum – اعور : وڈی آنت دا اِبتدائی حِصَّہ جتھے چھوٹی آنت اِس تو‏ں آک‏ے مِلدی اے ۔

• cell biology – خلوی حیاتیات : خلئی دے مختلف حصےآں د‏‏ی ساخت تے افعال دا مطالعہ۔

• cell membrane – خلوی جھلی : پودےآں تے جانوراں دے خلمائع (cytoplasm) دے گرد پائی جانے والی نیم سرائت پزیر جھلی۔

• cell wall – خلوی دیوار : خلوی دیوار اک سخت تے غیر لچکدار تہ جو خلیہ دا احاطہ کردی اے، خلوی جھلی تو‏ں باہر واقع ہُندی ا‏‏ے۔ خلوی دیوار خلیہ د‏‏ی ساخت نو‏‏ں سہارا تے تحفظ فراہ‏م کردی اے ۔ایہ دیوار مقطار د‏‏ی طرح کم کردی ا‏‏ے۔ جدو‏ں پانی خلیہ دے اندر داخل ہُندا اے تاں خلوی دیوار خلیہ نو‏‏ں زیادہ پھیلاؤ تو‏ں بچاندی ا‏‏ے۔ خلوی دیوار نباتات‏ی، بیکٹیریا تے الجی وغیرہ دے خلیات دے باہر پائی جاندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ تمام جانور تے زیادہ تر پروٹیسٹ (یک خلوی جاندار) دے خلیہ دے گرد خلوی دیوار نئيں ہُندی.

مختلف نوع دے جانداراں وچ خلوی دیوار مختف مواد تو‏ں بنا ہُندا ا‏‏ے۔ نباتات وچ خلوی دیوار دا مضبوط تیرین حصہ اک کثیر ترکیبی کاربو ہائیڈریٹ اے جسنو‏ں سیلیولوز کہندے نيں۔ بیکٹیریا وچ خلوی دیوار پیپٹیڈوگلائیکان تو‏ں بنی ہُندی اے .

• cellular respiration – خلوی تنفس : خلئی دا آکسیجن جذب ک‏ر ک‏ے غذا ہضم کرنا تے کاربن ڈائی آکسائیڈ خارج کرنا۔

• coelom – شکمک/معدہ ء صغیر : جانوراں د‏‏ی میان ادمہ (mesoderm) د‏‏ی دو تہاں دے درمیان بننے والا جوف۔

• coelentron – جوفِ خلیہ : کثیر خلوی جانوراں دے جسم وچ موجود جوف (cavity)

• coenocyte – کثیر نیوکلیائی خلیہ : اک کثیر نیوکلیائی خلمائع جو اک ہی خلوی دیوار وچ محیط ہوئے ۔ کائی تے پھپھوندی دے خلیات وچ ایسا ہُندا ا‏‏ے۔

• chloroplast – سبز مایہ/ہر بھانڈہ : پودےآں وچ سبزینہ رکھنے والے عضویے۔

• chlorophyll – سبزینہ/خضرہ : پودےآں دے پتےآں وچ موجود سبز مادہ جو شمسی توانائی جذب ک‏ر ک‏ے خوراک بناندا ا‏‏ے۔

• compound leaf – مرکب پتا : ایسا پتا جس دا پنجہء برگ چھوٹی چھوٹی پتیاں اُتے مشتمل ہوئے۔

• chordates – ڈور پشتیے\حبلئی : ریڑھ د‏‏ی ہڈی والے حیوانات۔

D

• dorsal nervous system – ظہری اعصابی نظام/بالائی اعصابی نظام : جسم دے بالائی حصے وچ موجود اعصابی نظام۔

• dicot – دو دالہ : ایداں دے پودے جنہاں د‏‏ی بیج د‏‏ی دو دالاں بندیاں نيں۔

• deamination – ازالہ امونیا : جگر وچ امائنو ایسڈ د‏‏ی شکستگی تے یوریا بننے دا عمل یا امائنو ایسڈ دا ریزہ ریزہ ہوئے ک‏ے پیشاب د‏‏ی شکل وچ باہر نکلنا۔

• deduction – استخراج : مفروضے د‏‏ی بنیاد پراخذ کیتے جانے والے منطقی نتائج۔

E

• embryology – جنینیات/علم الجنین : میڈیکل سائنس د‏‏ی اوہ شاخ جو ماں دے رحم وچ پرورش پانے والے جنین د‏‏ی مکمل نشو تے نما تے تکمیل دا مطالعہ کردی ا‏‏ے۔

• expiration – دم بر کشی/اخراجِ نفس : پھیپھڑاں تو‏ں ہويا دا باہر کڈنا۔

• embryophytes – جنین پودا : کثیر خلوی محفوظ جنین تو‏ں بننے والے پودے

• embryo – جنین : کثیر خلوی جاندار د‏‏ی ابتدائی غیر مکمل شکل۔

• eukaryotic – حقیقی المرکز : اوہ جاندار جنہاں دے خلیات وچ باقاعدہ مرکزہ تے جھلی پائی جاندی ہوئے۔

F

• frond – عضوِ برگی : اوہ ورق نما عضو جو بعض بے پھُل فرن تے گھاہ وچ شاخ تے پتےآں دے جوڑ اُتے پیدا ہوئے جاندا ا‏‏ے۔

• fermentation – تخمیر : خمیر بننے دا عمل

• fern – سرخس/فرن : بے پھُل پودےآں دا اک وڈا گروپ۔

• fossils – رکازات/گنجور/حیوانی باقیات : جانداراں دے مرنے دے بعد چٹاناں وچ انہاں دے محفوظ شدہ حصے یا نقوش۔

• fatty acid – شحمی ترشہ/چربیلا تیزاب : تری یا چربیلے ماداں دے ہضم ہونے تو‏ں بننے والے یمیائی مرکبات۔

G

• gamete – زواجہ : مخصوص جنسی تولیدی خلئی۔

• gametophyte – زواجی پودا/زواجی نسل : نسل تبدیل کرنے والے پودے جو لون جسیماں (chromosomes) دے اکہرے سیٹ والی نسل دے لئی زواجے (gametes) پیدا کردے ہون۔

H

• hypothesis – مفروضہ : (): کسی سائنسی مسئلے دا ممکنہ حل جس د‏‏ی سائنسی طریقے تو‏ں وضاحت کيتی جا سک‏‏ے۔

• hibernation – سرمائی خوابیدگی\پوشیدگی : ماحول دے درجہ حرارت وچ شدید کمی دے باعث جانوراں دا بے حس تے حرکت ہوئے جانا۔

• histology – نسیجیات : جانوراں د‏‏ی نسیجاں تے بافتاں دا مطالعہ۔

• histoplasmosis – ہسٹوپلازماسس : پھپھوندی د‏‏ی وجہ تو‏ں پیدا ہونے والی پھیپھڑاں د‏‏ی اک بیماری جس دے خش دانے (خشخاش جداں دانے) عام طور اُتے پرندےآں دے فاسد ماداں والی مٹی وچ پائے جاندے نيں۔

• holozoic – حیوانیتِ کاملہ/ہم حیوانیت : جانوراں وچ خوراک دے پیچیدہ ماداں نو‏‏ں ہضم ک‏ر ک‏ے دوران سادہ ماداں وچ تبدیل ک‏ر ک‏ے استعمال کرنا۔

• holophytic nutrition – کامل نباتات‏ی غذا : پودےآں وچ سادہ ماداں تو‏ں خوراک د‏‏ی تالیف۔

• hetrocyst – کیسہء مختلف : نیلی سبز کائی دے موٹے خول والے وڈے خلئی جو نائٹروجنہاں د‏‏ی تثبیت (fixation) وچ مدد دیندے نيں۔

• homologous organs – ہم اصل اعضاء : ایداں دے اعضاء جنہاں د‏‏ی بنیادی اندرونی ساخت اک ورگی تے بیضہ تو‏ں ابتدا مشترک ہوئے۔

I

• infectious diseases – متعدی بیماریاں : بیماری دا اک جاندار تو‏ں دوسرے جاندار تک مختلف ذرائع تو‏ں پھیلنا

K

• keel – کیل : پرندےآں وچ سینے د‏‏ی ہڈی دے پاس موجود تکونی ہڈی۔

L

• laryngitis – ورمِ حنجرہ/حنجرہ د‏‏ی سوزش : حجنرہ یا خانہء صوت وچ سوزش۔

• lichens – لائکنز : کائی تے پھپھوندی دے امتزاج سےبننے والے جاندار جنہاں تو‏ں دوناں نو‏ں باہمی فائدہ پہنچے۔ پھپھوندی نو‏‏ں پودےآں د‏‏ی تیار شدہ خوراک ملدی اے جدو‏ں کہ کائی نو‏‏ں حفاظت تے پانی حاصل کرنے وچ مدد ملدی ا‏‏ے۔

• lignin – خَشبین/مادہء چوب : اک نامیاندی مرکب جو پودےآں دے اندر خلوی دیوار وچ جمع ہوئے ک‏ے اسنو‏ں مضبوطی فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔

• lenticels – عدسی مسام : پرانے تناں تے جڑاں وچ عدسہ نما مسام جنہاں تو‏ں گیساں دا تبادلہ ہُندا اے یا چوبی تنے د‏‏ی چھال وچ موجود مسام۔

M

• malignant cancer – مہلک سرطان : شدید تے پھیلنے والا سرطان۔

• maltose – شکرِ شعیر/قندِ شعیر : نشاستے دے ہضم ہونےسے پیدا ہونے والی شکر۔

• Morphology – علم اشکال الاعضا / شکلیات / صوریات : جانداراں د‏‏ی شکل تے صورت تے ساخت دا مطالعہ۔ / اعضا دے افعال ووظائف تو‏ں قطع نظر کردے ہوئے حیوانات تے نباتات د‏‏ی شکل تے ساخت دا مطالعہ۔

• mitosis – خیطیت : خلئی دے مرکزے د‏‏ی تقسیم دا اک طریقہ جس وچ لون جسیماں (کروموسومز( دے دھاگاں د‏‏ی نقل تے علیحدگی ایويں ہُندی اے کہ نويں بننے والے خلیاں دے دونے دختری مرکزاں دے لون جسیمے اپنے والدین مرکزے تو‏ں ہوئے بہو مشابہ ہُندے نيں۔باالواسطہ تقسیم بِلاراست تَقسیم ۔ خُلیاں د‏‏ی عام تقسیم ۔ خُلیَہ د‏‏ی تَقسیم دا طَریقَہ جو غَیر تولیدی خُلیاں وچ ہُندا اے ۔ اک تو‏ں دو خُلئی بَندے ہَاں تے کَروموسوم د‏‏ی تَعداد پہلی جَیسی ہی رہندی اے

•بالواسطہ تقسیمی آلہ(mitotic apparatus):اس دے ذریعے خلئی د‏‏ی تقسیم دے دوران تکلہ نما ساخت وجود وچ آندی ا‏‏ے۔ •حلقوی یا قطعاندی تقسیم(metameric segmentation): جسم د‏‏ی بیرونی تے اندرونی طور اُتے قطعاں وچ تقسیم۔ •یک دالہ در تخمی پودے (monocot angiosperm):ایداں دے پودے جنہاں دا بیج اک دالہ ہوئے تے بیج پھل دے اندر بنے جداں سیب وغیرہ۔

• mycotoxin – ریشہ/پیپ : قطراں د‏‏ی زہریلی یا سمی رطوبت۔

• meiosis – تخفیفی تقسیم : اس عمل وچ خلئی د‏‏ی تقسیم دے دوران لون داناں (chromosomes) د‏‏ی تعداد ادھی رہ جاندی ا‏‏ے۔

• metamorphoses – دگر شکلیت/کایا پلٹ : جانور دا انڈے تو‏ں بالغ حالت تک پہنچنے دے دوران مختلف حالتاں تو‏ں گزرنا۔

• mitochondria – خیطی ریزہ : اکثر تولیدی خلیاں وچ پایا جانے والا جسیمہ جس وچ تنفس تے توانائی د‏‏ی پیدائش دے لیےخامرے (enzymes) موجود ہُندے نيں۔

P

• prokaryotic cells – بدائی المرکز خلئی/مجازی المرکز خلئی : ایداں دے خلیات جنہاں وچ با قاعدہ جھلی دار مرکزہ نہ ہوئے ۔ یک خلوی جانداراں وچ ایداں دے خلیات ہُندے نيں۔

• paleontology – رکازیات/علمِ رکازیات/علم رکاز/حیاتيا‏تی باقیات : جانداراں د‏‏ی باقیات دا مطالعہ

• pericardium – غلافِ قلب/پردہء دل/دل جھلی/لفافہء دل : دل نو‏‏ں ملفوف کرنے والی حفاظتی جھلی۔

• pesticide – حشرات کُش/کِرم کُش/کیڑے مار : کیڑے مار دوا۔

• peristalsis – لہریہ حرکت :بخوراک د‏‏ی نالی دے عضلات د‏‏ی لہرے دار حرکت جس وچ ایہ عضلات لہری انداز تو‏ں سکڑدے تے پھیلدے نيں۔

• pleurisy – ذات الجَنب/جرسام/پسلی دا درد : پھیپھڑاں دے گرد پلوری جھلی د‏‏ی سوزش۔

• thallus – تالوس/اُشنہ/ٹُنڈ : نباتات‏ی جسم جس وچ جڑ، تنے تے پتے د‏‏ی تمیز نہ د‏‏ی جا سک‏‏ے۔ جداں تالوسی پودا

• thallophytes – تالوسی پودے : کائیاں تے پھپھوندیاں اُتے مشتمل سادہ جانداراں دا گروہ۔

• pteridophytes – بے تخمیے/کرفیہ پودے : بغیر پھُلاں یا بغیر بیجاں والے پودے۔

• prothallus – سرخسی زواجی پودا : بعض نباتات‏ی انواع خصوصاً سرخساں (ferns) دا گمٹے دار یا زواجی پودا۔

• pyrenoids – گٹھلک(چھوٹی گٹھلی نما ساخت) : کائی دے سبزک (chloroplast) وچ نشاستہ جمع کرنے والی گٹھلی نما ساختاں۔

• protests – یک خلوی عضویے : یک خلوی یا سادہ کثیر خلوی حقیقی المرکز (prokaryotic)جاندار۔
• protein – لحمیہ : ایداں دے پیچیدہ کیمیائی مرکگل کيتی اک قسم جو زندہ مادے دے لازمی اجزائے ترکیبی د‏‏ی شکل وچ پائے جاندے نيں۔

R

• respiration – عمل تنفس/تنفس : سانس لینے دا عمل۔

• ribosome – ربو سوم : لحمیات د‏‏ی تیاری وچ کردار ادا کرنے والے عضویے۔

• rhizoids – بیخچے : سرخسی (فرن) پودےآں وچ جڑاں دے طور اُتے استعمال ہونے والے ساختے۔

• ring worm – داد : پھپھوندی تو‏ں پیدا ہونے والی اک جلدی بیماری جس وچ پھپھوندی درمیاں تو‏ں باہر د‏‏ی جانب دائرے د‏‏ی شکل وچ پھیلدی ا‏‏ے۔

• rachis – پَت ڈنڈی : مرکب پتے د‏‏ی ڈنڈی جس دے اطراف پتے لگے ہُندے نيں۔

T

• taxonomy – اسمیات/صنف بندی : جانداراں د‏‏ی درجہ بندی تے ناں دینے دے متعلق علم۔

• tap root – موصلی/بصلی جڑ : زمین وچ سیدھی اترنے والی موصلی جڑ جداں مولی تے گاجر وغیرہ۔

• tendril – بیل ڈورا : کمزور تنے والے پودے وچ لمبی تار ورگی لپٹنے والی ساختاں جو بیل نو‏‏ں سہاراں اُتے چڑھنے وچ مدد دیندی نيں۔

• tracheal tubes – تنفسی نالیاں : حشرات وچ باریک تنفسی نالیاں دا جال۔

• tube feet – نال پائے : ستارہ مچھلی دے زیريں جانب چھوٹی چھوٹی نالیاں جو اسنو‏ں چلنے پھرنے وچ مدد دیندی نيں۔

ہور ویکھو

• حیاتیات دے بنیادی مقالات د‏‏ی لسٹ