قرون وسطی پنجابی ساہت

پنجابی ساہت دا شروع عامَ طور تے اٹھویں - نوویں صدی توں منیاں جاندا اے۔ بہت سارے مفکراں نے 8 ویں، 9 ویں صدی توں 1500 تک دے ویلے نں آدی دور منیا اے، پنرتو 1501 توں 1850 ای۔ تک دے ساہت نوں اک وکھرے حصہ وجوں انکت کیتا اے۔ پرو کرپال سنگھ کسیل اتے اوہناں دے سہیوگیاں نے 983 ای۔ توں لے کے 1849 ای۔ تک دے ویلے نوں مدھکال آکھیا اے۔ مدھکالی پنجابی ساہت نوں سمچے اتہاس دا اک گورومئی حصہ منیا جاندا اے۔ اس دور وچ ساہت دیا بھن-بھنّ پرورتیاں اتے دھاراواں نے اپنے ترقی دیاں سکھراں نوں چھوہ لیا۔ اسے کرکے قرون وسطی پنجابی ساہت نوں ‘سنہری کال` دے روپ وچ یاد کیتا جاندا اے۔ صوفی شعری اتے بھگتی دھارا دیاں پرورتیاں تاں آدی دور وچ ہی پیدا ہو گئیاں سن مگر اوہناں نے مدھکال وچ پہنچ کے ہی پرگتی کیتی۔ بھگتی لہر ولوں پیدا ہوئی روحانی اتے نرگن شعری روایت نوں گرو نانک دیوَ جی اتے اوہناں توں بعد دے سکھ گرو صاحبان نے ودھیرے مکمل اتے سربپکھی پرپیکھ حاصل کیتا۔ شیخ فرید جی ولوں شروع کیتی صوفی شعری دی روایت نوں شاہ ہوسین، سلطان باہو اتے بلھے شاہ ورگے شاعراں نے نویں رفتار شیلتا اتے توانائی حاصل کیتی۔ لوکک پریم، دے تجربہ نوں پرمانک دسّ کے پرگٹاؤن والی اک نویں ودھا قصہ شعری نے جم لیا، جس نے پرماتما اتے انسان دے روحانی پریم دے برو برابر مرد اتے عورت دے پریم نوں کاوَ-بدھِ کیتا۔ اس دور وچ بیرتا دے جذبات نوں ظاہر کرن واسطے لوکک واراں دے نال-نال روحانی واراں وی رچیاں جاندیا رہیاں۔ اس حوالہ وچ بھائی گرداس دیاں 39 واراں الیکھیوگ ہن۔ وارتک ساہت وچ گوشٹی روایت دے نال-نال جنمساکھی ساہت، ٹیکے، رہتنامے اتے حکم نامے آدی نویں روپ ہوند وچ آئے۔ اس طرحاں قرون وسطی پنجابی ساہت نے وستو- سامان اتے روپ-ودھا دی نظر توں بہت پرگتی کیتی۔

قرون وسطی پنجابی ساہت : سیاسی پرپیکھ

پنجابی ساہت دے مدھکال وچ سولویں صدی نوں پنجابی ساہت دا ‘سورن یگ` منیا جاندا اے۔ اس دور نوں مغل دور دے روپ وچ وی یاد کیتا جاندا اے کیونکہ اس دور وچ پنجاب اتے سمچا بھارت مغلاں دے ماتحت رہا۔ اس ویلے دے لوکاں دی سماجی، معاشی جاں سیاسی حالت کجھ زیادہ ودھیا نہیں سی۔ مدھکال دے ساہت وچ باقی ساہتکاراں نالوں گرو نانک دیوَ جی دی سبھ توں شیرشٹ پدویں اے۔ ‘اس کرکے اس دور نوں گرو نانک دور وی کیہا جاندا اے۔` مدھکال دے پنجابی ساہت دا کوئی وی موضوع روپ ونگی جاں تنقید اجیہی نہیں سی جس دے چنہ جاں نشان سانوں اس دور دے حاصل ساہت وچوں دکھائی نہ دین۔ اس دور وچ سری گرو گرنتھ صاحب دا اڈیٹنگ 1601 توں 1604 ای۔ تک ہویا۔ اس طرحاں قرون وسطی پنجابی ساہت اتے سبھیاچار دے کھیتر وچ نویں سکھراں نوں چھونہدا اے۔ ‘گرو نانک دور توں مغل دور دا سماں لگبھگ اک ہی اے۔ پہلی وار اک طاقتور راج دا قیام اس دیس وچ سیاسی استحکام قایم ہو گئی۔`

بابر نے مغل راج دی نیہہ رکھی سی۔ اس دے حملیاں ویلے دی پنجاب دی حالت نوں گرو نانک دیوَ جی نے اپنے وچاراں راہیں روپمان کیتا اے۔ بابر اپنے جیون دے شروع توں ہی ہندوستان نوں جتن دا ارادہ رکھدا سی۔ اس نے ہندوستان اپر کئی حملے کیتے اتے جتاں حاصل کیتیاں۔ بابر اک نپن سپہ سالار سی اتے نراس نہیں ہندا سی۔ اس نے اپنے راجکال وچ بہت سارے محل بنائے۔ اوہ اک بہت چنگا لکھاری وی سی۔ اس نوں مفکراں اتے لکھاریاں دی سنگت بہت پسند سی، اوہ بڑے دھیان نال اوہناں دیاں گلاں سندا سی۔ بابر نے ہندوستانی بازیگراں دی بہت صفت کیتی اے۔ بابر توں بعد ہمایوں جو بابر دا پتر سی، اس نے دلی دی اقتدار سمبھالی۔ ہمایوں دے ویلے ہور وی قبیلے بگاوتا کردے رہے پر اوہ اوہناں نوں دبا نہ سکیا۔ ہمایوں توں بعد شیرشاہ سوری (1540–45) وچ دلی دے تخت تے بیٹھا۔ اس نے پنجاب، بنگال تے مالوے دے کھیتراں اپر قبضہ کیتا۔ شیر شاہ سوری توں بعد اسدے پتر نے اقتدار سمبھالی پر اوہ یوگ ساسک نہیں سی۔ ایہہ کارن کرکے ہمایوں نے دلی اپر دوبارہ قبضہ کر لیا پر اوہ زیادہ سماں راج نہ کر سکیا۔ چھ مہینے بعد اس دی موت ہو گئی۔ اکبر اس ویلے پنجاب دا گورنر سی۔ ہمایوں توں بعد اکبر نوں ہندوستان دا بادشاہ اعلان کیتا گیا۔ ‘اس وچ ایہہ نہیں کہ اکبر بادشاہ دے راجکال نوں چھڈّ کے، باقی دور دے بادشاہاں دا راج ہندو دھرم اتے جنتا لئی بہت سکھاواں نہیں سی، پر مدھکال توں پہلاں والی انتشار گھٹ ضرور گئی سی۔`

اکبر بھاویں بہتا پڑھیا لکھیا نہیں سی پر اوہ مفکراں اتے لکھاریاں دی سنگت سن کے بہت خوش ہندا سی۔ اکبر دی راجپوت بیوی دے گھر سلیم دا جم 1569 ای۔ وچ ہویا سی۔ اس بالک دا جم پھتہپر سینکری وچ شیخ سلیم چشتی دیاں دعاواں نال ہویا سی، اس کرکے اسدا نام وی سلیم رکھیا گیا۔ اس کرکے اوہ اپنا زیادہ سماں ایہناں وچ ہی گزاردا سی۔ اپنے جیون دے اخیرلے ویلے وچ اکبر نے اک نواں دھرم ‘دینے-الٰہی` بناؤن دی کوشش وی کیتی۔ اکبر ہندوستان اپر راج کرن والے طاقتور راجیاں وچوں اک سی۔ شاہزادا سلیم ‘جہانگیر` دا روپ حاصل کرکے 24 اکتوبر 1604 ای۔ نوں تخت تے براجمان ہویا۔ شروع-شروع وچ اس نے اکبر دی ہی پالیسی نوں اپنایا اس نے ایتوار اتے منگلوار نوں شکار کرن دی مناہی کر دتی۔ سہزادا کھسروں نے اس دے خلاف بغاوت کر دتی۔ اس نوں ایہہ اطلاع ملی کہ کھسروں نوں آشیرواد دتا۔ گرو جی دا ہندواں اتے مسلماناں وچ بہت ستکار سی۔ پر جہانگیر نے اپنی کٹڑتا توں کم لیندیاں اوہناں نوں شہید کروا دتا۔ اس نے اپنے حکومت دور وچ کوئی خاص کم نہیں کیتا کیونکہ اس نے راج دی شاہی واگڈور نور جہان نوں سمبھالی ہوئی سی۔ جہانگیر دی موت توں بعد شاہزادہ کھرم، شاہ جہان دے خطاب حاصل کرکے دلی دے تخت اپر بیٹھا۔ اس ویلے پنجاب دے صوبیدار نے گرو ہرگوبند صاحب اپر حملے کیتے پر اتھے اس نوں منہ دی کھانی پئی ساہجہان نے لگبھگ 30 ورھے دلی دے تخت اپر راج کیتا۔ اپنے چاراں پتراں وچوں دارا شکہّ نوں ودھیرے پسند کردا سی۔ اوہ اس نوں دلی دے تخت اپر بٹھاؤننا چاہندا سی، پر اورنگزیب نے اجیہا نہیں ہون دتا اتے اپنے تنے بھراواں نوں ہرا کے 1659 ای۔ وچ دلی دے تخت اپر قبضہ کر لیا۔ اورنگزیب دے راج دے پہلے دس سال سیاسی اتے سیاسی نظر توں بہت کامیاب منے جاندے ہن۔ اس دے سکھاں نال تعلق کافی ماڑے سن۔ ‘بادشاہ جہانگیر ولوں گرو ارجن دیوَ جی دی شہادت اتے اورنگزیب ولوں گرو تیغ بہادر جی دا دلی-چاندنی چونک وچ کیتا گیا قتل کجھ اجہیاں اانسانی واقعے ہن جنہاں نے شانتمئی سکھ بھگتی تحریک نوں ودروہ وچ بدل دتا۔`

مدھکالی پنجابی ساہت : سبھیاچار پرپیکھ

ایہہ مسلمان حملہ آور صرف راجے بن کے ہی نہ آئے بلکہ اپنے نال اپنا سبھیاچار اتے سوچ وچار وی لے کے آئے۔ ‘سامی اتے بھارتی سوچ وچار نال جڑے مانووادی بھگتاں، صوفیاں اتے بانیکاراں نے اک دوسرے نال ٹکر دی بھاونا توں مکت ہو کے اک دوسرے دے وچاراں نوں سمجھن اتے پچھانن پرتِ سرگرمی دکھائی۔ ایہہ سرگرمی ہی اوہ دھراتل بنی جتھوں وچاردھاری اتے تہذیبی سنسلیشن دی سفر شروع ہوئی۔`

دو وکھ وکھ سوچ وچار اک دوجے دے نیڑے آئے، وچار دا سنجوگ ہویا، اک دوجے نوں متاثر کیتا۔ اس دے کارن وچاردھاری نیڑتا، تہذیبی آدان حاصل نے ہی اس سنسلیشن نوں ساکار کیتا۔ اس سرگرمی نال بھگت آتماواں وچ ٹکراؤ دی تھاں میل ملاپ ودھیا اک دوسرے نوں خالص بھاونا نال اپنایا، جس دے صدقہ مدھکال دے پنجابی ساہت سوچ وچار دے سروکار اک دوجے دے پورک ہن۔ بھارت وچ سلطان محمود دے حملیاں ویلے توں ہی بہت سارے مسلمان باہروں آ کے آباد ہونے شروع ہو گئے سن۔ اتھے ہی اوہناں نے ویاہ شادیاں کر لئیاں اتے اوہ اپنے آپ نوں پکے بھارتی مسلمان سمجھن لگ پئے۔ مسلمان سماج نوں تن حصےآں وچ ونڈ سکدے ہاں اپرلی شیرنی مذہبی گٹھ اتے عامَ لوک۔ اس اپرلی شیرنی وچ راج ستادھاری شیرنی دے لوک شامل سن۔ مدھ گٹھ وچ جمیدار، فوجی، وپاری، مفکر، لکھاری، درمیاناں اتے چھوٹا پربندھکی عملہ شامل سن۔ عامَ لوکاں وچوں بہت سارے اوہ لوک آؤندے سن، جو ہندواں توں مسلمان بن گئے سن۔ ‘سلطان اتے رئیس کیٹیگریاں نے اپنے-اپنے ڈھنگ نال سیاسی، سبھیاچار، معاشی اتے مذہبی کھیتراں وچ بڑا اہم اثر پایا سی۔ ہندو اتے مسلم وسوں والے اس دیس وچ کٹڑ پنتھی علما دا ڈریکٹ روپ وچ اثر پینا سبھاوک سی۔ رئیس طبقہ دا سماجی اتے تہذیبی جیون وچ کئی پکھاں توں وادھا کرنا ر ئیساں دی اک انملی دین سی۔` پرانے ہندو سماج دی سبھ توں اہم ادارہ جاتی پرتھا سی۔ اس مطابق سماج چار طبقےآں وچ ونڈیا ہویا سی، براہمن، کستری، ویش اتے سودر۔ ہندو سماج وچ مکھ روپ نال تن موقعیاں دیاں رسماں مطلب جم، ویاہ اتے موت مکھ سن۔

‘مدھ قالین یگ وچ عورتاں آزادی نال باہر نہیں سی گھم سکدیاں جویں کہ اج۔ اس ویلے ہندو عورت نوں اپنے شوہر اتے ہی انحصار کرنا پیندا سی۔ بھاویں خاندانی معاملیاں وچ آخری فیصلہ کرن اتے انسان اپنا حق سمجھدا سی پر سبھ معاملیاں وچ عورتاں دی صلاحَ بہت ہی اہم ہندی سی۔` مدھکال وچ اک ہور دھرم نے اپنی ہوند بنائی ایہہ دھرم سری گرو نانک دیوَ جی توں شروع ہویا۔ سکھ سامراج وچ گروآں، بھگتاں اتے فقیراں نے بہت ساریاں رچناواں نال یوگدان پایا۔ لوک مسلم اتے ہندو سامراج دیاں سمسیاواں توں دکھی ہو کے سکھ سامراج وچ شامل ہونے شروع ہو گئے۔

اُتلے چرچہ توں پتہ چلدا اے کہ سبھیاچار دی عمل تیز ہو گئی اے۔ مسلمان اتے ہندواں دے نال-نال نوؤچت سکھ دھرم وی اک طاقتور دھر بن کے ابھر رہا سی۔ ہندو اتے مسلمان دھرم دے لوک سکھ بنن نوں ترجیح دے رہے سن۔ اجہیاں رچیاں دی اطلاع قرون وسطی ساہت وچ دیکھی اتے محسوس کیتی جا سکدی اے۔

سانجھے لچھن:-

قرون وسطی پنجابی ساہت دے اک خاص کال-کھنڈ گرو نانک دور دے گرو اتے کامیابیاں متعلق اپنے وچار ظاہر کردیاں ڈاکٹر۔ جیت سنگھ سیتل نے بالکل ٹھیک کیہا اے کہ ایہہ دور پنجابی بولی تے ساہت دا ہی سون-سنہری دور نہیں بلکہ پنجابی رہتل، پنجابی قومیت اتے پنجابی دھرم دے پنر-جنمر دا دور اے۔ پنجاب نے پہلی وار انکھ، گرو اتے عملی آچرن نوں جم دتا۔ پہلی وار ‘گھر گھر اندرِ دھرم سال` ہو گئی، گھر-گھر گرو دا شبد گایا اتے ست کرتار دا نام جپیا، سمریا جان لگا۔ ‘کھتریا تا دھرم چھوڈیا ملیچھ (فارشی بولی) بھاکھیا راہی` دے الٹ پنجابیاں دا دھرم ودھن-پھلن لگا اتے پنجاب دی اپنی بولی وچ ساہت رچیا، سنیا اتے پڑیا جان لگا۔ قرون وسطی یگ وچ سائنس اتے تکنالوجی ترقی یافتہ نہیں سن ہوئے۔ اس لئی انسان، نیچر دے وکھ-وکھ روپاں بارے بڑی ادھوری جہی جانکاری رکھدا سی۔ چندرما، سورج، پرتھوی دی گتی، ہوا، رتاں اتے اگنی آدی پراکرتک طاقتاں جاں روپاں نوں اوہ دیوی-دیوتے سمجھ کے ایہناں دی پوجا کردا سی۔ ہولی-ہولی اس نوں ایہہ وی سمجھ آ گئی کہ نیچر دیاں ایہہ ساریاں طاقتاں بلکل اسے طرحاں اک ہور مہان طاقت دے ماتحت ہن، جویں وکھ-وکھ جاگیردار اک بادشاہ جاں وڈے راجے دے ماتحت ہندے ہن۔ اس مہان طاقت نوں ربّ جاں پرماتما دا نام دے کے اس دی ارادھنا کیتی جان لگی۔ ربّ نوں انسانی سروپ دا سرجک، پالک اتے وناشک منیا گیا۔ چنگیاں قدراں قیمتاں دی پالنا اتے شبھ کرماں نوں انسانی جیون دی کامیابی اتے پرمانکتا دا نام دتا گیا۔ ایوں مدھکال وچ انسان دی نظر لوکک حود دی بجائ پرالوکک بنی رہی اے۔ اس طرحاں پرالوکک سروکار وی مدھکال وچ رچے گئے سمچے ساہت روپاں دی مرکزی اکائی بنے رہے ہن اس یگ وچ پیدا ہوئا ساہت تجربہ، وچاردھارا، برتانت-ودھیاں اتے شیلی-ووکیبولری دی نظر توں کجھ سانجھے آدھار-ستمبھا اتے سرب-منظورشدہ پرتماناں اپر ٹکیا ہویا اے۔ انجھ تاں ہر لکھاری روایت نوں نواں وستار دین دی صورتَ وچ خاص اتے ولکھن ہندا اے پر پھر وی اس دور وچ رچناشیل رہے لکھاریاں دے بھاوبودھ اتے ابھانسان کلا وچ کافی سانجھے گن عنصر درشٹیگوچر ہو جاندے ہن۔

پرلوکمکھی نظر

مدھکال دے لکھاری اس لوک مطلب مات لوک نالوں پرلوک نوں ودھیرے مہتویوگ اتے سارتھک مندے ہن۔ ایہناں دی نظر وچ اس لوک نوں پرلوک وچ اجلے مکھ نال جان واسطے اک کرمشالا مندے ہن۔ اس لئی ہر انسان نوں کوئی کرم کرن توں پہلاں ایہہ سوچ لینا چاہیدا اے کہ اس ولوں کیتا کرم پرلوک جان ویلے اسدا سہائی ہووےگا جاں نہیں۔ پربھو نے انسان نوں اس جگت وچ تاں ہی بھیجیا اے کہ اوہ سمرن اتے بھگتی آدی ودھیاں ولوں اپنی جیون سفر نوں کامیاب بنا لوے۔ صوفی شاعری، گربانی اتے قصہ کاوَ- اس دور دیاں ساریاں پرمکھ کاوَ-دھاراواں وچ ایہی سندیش بار-بار گونجدا رہا اے:-

اک روز جہانو جانا اے،

جا قبرے وچ سمانا اے،

تیرا گوشت کیڑیاں کھانا اے۔

کر چیتا منوں وسار نہیں۔

گرمتِ شعری دھارا وچ وی انسان نوں جگت دے ناشمان سروپ نالوں موہ توڑ کے روحانی جگت ول انمکھّ ہون دی انسپائریشن کیتی گئی اے۔ انسان نوں ساودھان کیتا گیا اے کہ اس لوک وچ آؤن دا مکھ مقصد پرماتما دا سمرن کرکے جنم-مرن دے بندھنا توں سدا لئی چھٹکارا پا لینا اے:

بھائی پراپتِ مانکھ دیہریا۔۔

گوبند ملن کی ایہہ تیری بریا۔۔

اورِ کاج تیرے کتے ن کام۔۔

ملُ سادھسنگتِ بھجُ صرف نام۔۔

سرنجامِ لاگُ بھوپانی ترن کے۔۔

جنمُ برتھا جات رنگ مایہ کے۔۔ رہاؤ۔۔

(آسا محلہ 5)

پربھو دی شروشکتیمانتا

مدھکال دیاں ساہتی پرمپراواں دا اک ہور سانجھا لچھن پربھو دی سروچتا، سرو-شکتیمانتا اتے نرنکشتا اے۔ ایہناں پرمپراواں وچ پربھو نوں ساری سرشٹی دا کرتا-دھرتا اتے سنچالک منیا گیا اے۔ اسے دے حکم نال جیو اس دنیا وچ جم لیندے ہن، کار-وہار کردے ہن اتے اسے دے حکم نال اس دنیا نوں چھڈّ کے چلے جاندے ہن۔ ساری دنیا دے جیو اتے پرکرتک طاقتاں اس پربھو دے حکم دی پالنا کر رہیاں ہن۔ پربھو دی نرنکشتا دا ایہہ تجزیہ اس دور وچ دلچسپی گئی ہر ساہتی تنقید وچ دیکھیا جا سکدا اے:-

حکمی اتمُ نیچُ حکمِ لکھ دکھ سکھ پائیٔہہ۔۔

اکنا حکمی بخسیس اکِ حکمی سدا بھوائیٔہہ۔۔

حکمے اندرِ سبھ کو باہرِ حکم ن کوئِ۔۔

نانک حکمے جے بجھے ت ہؤمے کہےَ ن کوئِ۔۔

پریمابھگتی دی مہما

اس دور وچ پریمابھگتی دا خاص اہمیت رہا اے۔ آدکالین ساہت وچ پریمابھگتی دا تجزیہ بہتا اجاگر ہو کے ساہمنے نہیں آؤندا۔ اسی دور وچ جسمانی زریعاں، کرم-کانڈاں اتے ہٹھ یوگک ودھیاں آدی نوں ودھیرے اہمیت دتا جاندا اے۔ مگر مدھکال وچ بھگت شاعراں، صوفی درویشاں اتے گرو صاحبان نے ایہہ واضع کر دتا سی کہ پربھو دی حصول واسطے کوئی کرم-کانڈ، تیرتھ-اشنان جاں ہٹھیوگ-دیانتداری کرن دی ضرورت نہیں اے۔ پربھو نوں کیولل پریمابھگتی دے زریعہ ولوں حاصل کیتا جا سکدا اے۔ ایہی کارن اے کہ سمچا قرون وسطی ساہت پریم جا عشقَ دی ارادھنا کردا ہویا دسدا اے:-

اول حمد خدا دا ورد کیچے،

عشقَ کیتا سو جگ دا مول میاں۔

پہلاں آپ اے ربّ نے عشقَ کیتا

معشوق اے نبی رسول میاں۔

(وارث شاہ)

سمپردائک سدبھاونا

قرون وسطی سماج دے مذہبی کھیتر نوں سچالت کرن والے مولانے اتے براہمن اپنیاں-اپنیاں مذہبی بھاوناواں نوں لے کے بہت کٹڑ سن۔ اوہ کدے کوئی اجیہا موقع نہیں سن کھنجھاؤندے، جس ولوں اوہ اپنے دھرم نوں سرو-بہترین اتے دوجے دے دھرم نوں نکھدھ سدھ کر سکدے ہون۔ مگر قرون وسطی ساہتکاراں نوں ایہہ وڈیائی جاندی اے کہ اوہناں نے کدے وی سمپردائکتا دا پرچار اتھوا پرسار نہیں کیتا۔ بلکہ ایہہ لوک دھرم دے باہری وکھاویاں، بھیکھاں اتے کرم-کانڈاں نوں متھیا اتے مطلب ہین اعلان کردے سن۔ مدھکالی ساہت دے اس لچھن دی وضاحت کردا ہویا ڈاکٹر۔ امرجیت سنگھ کانگ لکھدا اے کہ اس وچوں جو حقیقت پرستت ہندا اے، اوہ سانجھے پنجاب دا اے، جس وچ ہندو، مسلمان لوک، نسل دی تغیر اتے تہذیبی سمرتی دی وکھرتا دے باو جود وی بھائیچارک اتے انسانی پدھر اتے انکھڑ سانجھ وچ بجھے ہوئے ہن۔

بندرا بن میں گٔو چراوے۔

لنکا ساڑ کے ناد وجاوے۔

مکے دا حاجی بن آوے۔

واہ واہ رنگ وٹائیدا۔

ہن کاہنوں آپ چھپائی دا۔

(بلھے شاہ)

انسانی برابری: ذات-پات دا کھنڈن

قرون وسطی شاعراں نے ہندو سماج دی ورن-انتظام دا کھنڈن کردیاں ہویا انسانی برابری دے اصول اتے ڈٹ کے پہرہ دتا اے۔ بھگت نامدیو، سنت کبیر اتے بھگت رویداس نے اپنی بانی وچ بار-بار ایہہ درڑایا اے کہ سارے انسان اس اک پرماتما دے ساجے ہوئے ہن اتے اس کارن سارے اک-دوجے دے سامان ہن۔ ذات جاں جم کرکے کوئی وڈا جاں چھوٹا نہیں بندا بلکہ پربھو دی بھگتی اتے چنگے کرم ہی کسے انسان دے مہان ہون دے ضامن بندے ہن۔ اس حوالہ وچ کبیر جی فرماؤندے ہن:-

گربھ واس مہہ کلُ نہیں جاتی۔۔

برہم بند تے سبھ اتپاتی۔۔

(بھگت کبیر)

گرو امرداس جی انسانی برابری دے اصول نوں ہور واضع کردے ہن۔ آپ فرماؤندے ہن کہ جاتی دا ابھیمان کرن والا انسان مورکھ ہندا اے کیونکہ ہر کوئی برہم-بند توں اتپن ہون کرکے اک-دوجے نال بھراتری-بھاوتری وچ بجھا رہندا اے۔

جتِ کا گربُ ن کریہہ کوئی۔۔

برہم بندے سو براہمن ہوئی۔۔

جتِ کا گربُ ن کرِ مورکھ گوارا۔۔

اسُ غرب تے چلہہ بہت وکارا۔۔

چارے ورن آکھے سبھ کوئی۔۔

برہم بند تے سبھ اوپتِ ہوئی۔۔

(راگ بھیرؤُ محلہ 3)

برتانت- ودھیاں اتے روپاکارک لچھن

قرون وسطی ساہت، برتانت-ودھیاں اتے روپاکارک لچھناں دی نظر توں وی آپس وچ کافی سانجھ درساؤندا اے۔ اس دور وچ واراں، قصے، جنگ نامے، گوشٹاں، بارہماہا شعری، باون-اکھریاں اتے سیہرفیاں ورگے کاو-روپ وڈی مقدار وچ درشٹیگوچر ہندے ہن۔ ایہہ سبھ برتانت-کاونت دی پیشکاری کرن والے روپاکار ہن۔ ایہناں روپاکاراں دے شروع وچ شاعر لوک ‘منگلاچرن` تکنیک دا تجربہ کردے ہن۔ منگلاچرن دا مطلب اے، کسے کرت دا اوہ ٹکڑا جاں چرن جس وچ شاعر اپنے اشٹدیو، پرماتما جاں ستگرو دا سمرن کرکے اس توں انگرہِ دی کامنا کردا اے۔ واراں، جنگ نامیاں، کسیا اتے پربندھ شعری دے کجھ ہور نمونیاں وچ اس تکنیک دا تجربہ سانجھے روپ وچ دکھائی دندا اے جویں:-

’اولّ’ آکھ سناں خدا تائیں،

جہنوں پیر فقیر دھیاؤندے نے۔

لوح قلم تے زمین اسمان تارے،

چن سورج وی سیس نواؤندے نے

مچھّ کچھّ دنیا سمندراں دے،

اوہ وی ربّ دے جی کہاؤندے نے۔

قادریار میاں جنگل جوہ بیلے،

سبھے ربّ دا برد کماؤندے نے۔

(قادریار، پورن بھگت)

عورت دی تعریف

مدھکال دے پنجابی ساہت دے کئی روپاکاراں وچ عورت دی تعریف کیتی گئی اے۔ اسنوں وڈیائیا گیا اے۔ خاص کرکے گرمتِ شعری وچ عورت نوں اچّ درجے دا تھاں حاصل اے سکھ گرو عورت دی نرادری دے خلاف سن۔

سو کو مندا آکھیئے جتُ جمے راجانُ۔۔

(گرو نانک دیوَ جی) مدھکال وچ عورت دی تعریف دے نال-نال اسدی نندیا وی کیتی گئی اے۔ خاص کر قصہ شعری دے وچ عورت نوں نندیا گیا اے۔

چڑدے مرزا خان نوں ونجھل دیندا متّ۔

بھٹھّ رناں دی دوستی کھریں جنہاں دی متّ۔

ہس ہس لاؤندیاں یاریاں، رو کے دیون دسّ۔

(مرزا صاحبہ، پیلو)

پیلو دے قصے ‘مرزا-صاحب` وچ وی عورتاں نوں بہت بریاں درسایا گیا اے۔ اوہ جادو پا کے کسے نوں وی اپنے وسّ وچ کر لیندیاں ہن؛-

بریاں سیالاں دیاں عورتاں، جادو لیندیاں پا

کڈھ کلیجے کھاندیاں، میرے جھاٹے تیل نہ پا۔

(مرزا صاحبہ، پیلو)

اس طرحاں اُتلے توں واضع ہندا اے کہ قرون وسطی پنجابی ساہت وچ کافی برابریواں ملدیا ہن بھاوے نال-نال کجھ وکھرتاواں وی چلدیاں ہن۔ مدھکال وچ سرجے گئے پنجابی ساہت دیاں ساریاں ونگیا دے مطالعہ توں ایہہ واضع ہو جاندا اے کہ ایہناں ونگیاں وچ کئی طرحاں دے سانجھے لچھن پائے جاندے ہن۔ اس دور وچ پنجبی ساہت دی ہر دھارا نے اپنی سکھر چھوہ لئی سی۔ گرمتِ شعری دھارا، صوفی شعری دھارا، قصہ شعری دھارا اتے بیر شعری دھارا نے اپنیاں تعمیری سمبھاوناواں دے سکھر اسے دور وچ ہی چھوہے۔ ایہی مدھکال دے پنجابی ساہت دی حصول اے۔ مدھکال توں پہلاں ایہناں دھاراواں دا جاں تاں کوئی وجود نہیں ملدا جے ملدا وی اے تاں اوہناں نوں مڈھلے یتن ہی آکھیا جا سکدا اے۔ مدھکال توں بعد ایہناں دھاراواں دا وجود بلکل سمٹ گیا اتے کجھ اک تاں ختم ہو گئیاں۔ مدھکاللین پنجابی ساہت دی حصول دی نظر توں دیکھیا جاوے تاں ایہہ دور پنجابی ساہت دی پرگتی اتے ترقی نوں درساؤن وال اک سنہری دور اے۔

کتاب لسٹ

1. پرمندر سنگھ، پنجابی ساہت دا اتہاس، پبلیکیشن بیورو، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ
2. رتن سنگھ جگی، پنجابی ساہت دا سروت-ملک اتہاس (بھاگ-2) مشرق مدھکال، پبلیکیشن بیورو، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، 1998
3. پرمندر سنگھ، کرپال سنگھ کسیل، ڈاکٹر۔ گوبند سنگھ لامبا، پنجابی ساہت دی اتپتی تے ترقی، لاہور بکّ شاپ، 2011
4. ڈاکٹر۔ امرجیت سنگھ کانگ، ڈاکٹر۔ جسپال کور کانگ، مدھکالی پنجابی ساہت پرپیکھ، نانک سنگھ پستکمالا، 2001
5. ڈاکٹر۔ بھگت سنگھ، قرون وسطی بھارت دیاں ادارےآں (سماجی، تہذیبی اتے معاشی)، پبلیکیشن بیورو، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، 2003
6. امرجیت سنگھ کانگ، مدھکالی پنجابی ساہت منتھن
7. قرون وسطی پنجابی ساہت پنر-معائنہ، پبلیکیشن بیورو، پنجابی یونیورسٹی پٹیالہ۔
8. جسوندر سنگھ، پنجابی ساہت دا اتہاس، پنجابی یونیورسٹی پٹیالہ۔
9. پرو۔ برہمجگدیش سنگھ، پرو۔ راجبیر کور، پنجابی ساہت دا اتہاس، وارث شاہ پھاؤڈیشن، امرتسر۔
10. پرو۔ پورن سنگھ، کھلے لیکھ، لاہور بک شاپ، لدھیانہ>
11. قادریار، پورن بھگت (سمپا۔ بکرم سنگھ گھمن)اشاعتاں

یوگراج ،جدید پنجابی کاوَ-دھراواں دا سہج -شاستر ،فکر اشاعتاں ،لدھیانہ

1. قصہ مرزا صاحبہ کرت پیلو (سمپا۔ پیار سنگھ تے ایم۔ایس۔ امرت)