وارث شاہ
| وارث شاہ | |
| |
| جمیا: | 1706 - جنڈیالہ شیر خان - ضلع شیخوپورا |
| مریا: | 1798 - ملکہ ہانس ضلع پاکپتن |
| گن: | ھیر وارث شاہ لکھی |
وارث شاہ (1706-1798) پنجابی دا اک صوفی شاعر سی۔ ھیر رانجھا نظم اودی مشہوری دا سبب اے۔ ھیر رانجھا اک پنجابی لوک داستان اے۔ آپ پنجابی دے سب توں بُہتِ مشہور شاعر ہن۔
وارث شاہ 1706 وچ جنڈیالہ شیر خان ضلع شیخوپورا پنجاب چ جمیا۔ اودا پیو گل شیر شاہ سی۔ وارث شاہ قصور دے پیر مخدوم دا شگرد ہویا۔ پڑن توں مگروں اوہ ملکہ ہانس اک مسجد دے نال حجرے چ ریندا ریا۔ اوناں دا مزار لوکاں لئی عقیدت دا باعث اے۔
پنجاب دے اک شاعر سردار ودھاتا سنگھ تیر دا اک شعر :
مِٹھی بولی دے وارثا! سچ منّیں، منّاں میں پنجابی دا پیر تَینوں
دِتی جِند توں ہیر سلیٹڑی نوں، دے گئی سدا دی زندگی ہیر تَینوں
ذاتی زندگی[سودھو]
ایہناں دی زندگی دے متعلق اسی جو کجھ وِی جاندے ہاں اوہ قیاس ہی اے۔ ایہناں دے جَمن تے مَرن دی تاریخ دا وی کجھ پتہ نہیں آکھیا جاندا اے کہ اوہ 1706ء وِچ پیدا ہوئے تے مرن دا سال 1798ء سی۔ اوہ احمد شاہ ابدالی دے دور وِچ سی تے. باوا بدھ ہوری "پریم کہانی" وِچّ لکھدے نے کہ ہیر لکھن ویلے وارث شاہ دی عمر 30 یا 35 ورھے دی سی، تے ایہناں دے جنم دا سال ١١٢٦ ہجری لکھیا ہے، جد کہ میاں مولا بخش کشتہ پنجابی شاعراں دا تذکرہ" وِچّ ١١٣٥ ہجری تے ١١٤٠ ہجری دا وچکارلا زمانہ لکھیا ہے تے ڈاکٹر موہن سنگھ دیوانہ ١١٥٠ ہجری لکھدے ہن۔
اوہ جنڈیالہ شیر خان وچ دفن ہن، تے بعض لوک کیہندے نے کہ اوہناں دی اک دھی سی۔ کجھ تحقیق کار آکھدے ہن کہ شاہ صاحب دے والد دا ناں قطب شاہ سی، پر سید تنویر بخاری ہوراں دی تحقیق کیہندی ہے کہ اوہناں دے والد دا ناں سید گل شیر شاہ سی تے اوہناں دے گدی نشین سید خیرات شاہ ہوراں کول اوہناں دا شجرہ نسب موجود ہے تے ایہہ خیال وی لوکاں دا ہے کہ ایہناں کول کوئی شجرہ نہیں ہے۔
پڑھائی[سودھو]
مڈھلی پڑھائی پِنڈ وِچوں حاصل کیتی، فیر ہور تعلیم دے واسطے قصور وَل نکل گئے جتھے مخدوم غلام مرتضٰی یا مولوی غلام محی الدین توں فیض حاصل کیتا، تے فیر پاکپٹن شریف چلے گئے۔حضرت بابا فرید گنج شکر دے آستانے توں وی فیض حاصل کیتا، تے معرفت دیاں ساریاں رمزاں سکھ لیاں تے اپنے پِنڈ وَل واپس ٹُر پئے۔
وارث دی تعلیم بارے اسی کہہ سکدے ہاں کہ اوہ اپنے زمانے دے عالم فاضل سَن ، تے اوہ اپنے زمانے دِیاں رِیتاں رَسماں توں چنگے واقف سَن، پَنڈتاں جوگیاں تے سَادھواں نوں چنگی طرحاں جاندے سی ، اوہ طب، راگ، نجوم تے تصوف دے ماہر سَن، عربی فارسی ہندی توں وی ڈاڈے واقف سَن، مذہب اخلاق فلسفہ حکمت تے تاریخ وَرگے کئی مضموناں نوں کھول کے وارث بیان کیتا اے۔ اوہناں دے شعراں توں ثابت ہوندا ہے کہ اوہ مسلمان سی۔
ایس گل دا کوئی ثبوت نہیں مل دا کہ اوہناں ہیر توں علاوہ ہور کوئی کتاب لکھی یا نہیں ، پر ایہہ مَنن والی گل نہیں کہ اوہناں کجھ نا لکھیا ہووے، کجھ کتاباں بارے کیہیا جاندا ہے کہ ایہہ وارث دِیاں نیں، قصیدہ بردہ دی شرح، چوہڑیڑی نامہ، اُشتر نامہ، نصیحت نامہ۔
بھاگ بھری دا قصہ[سودھو]
کیہندے نیں کہ واپسی تے ٹھٹھہ جاہد ، نامی اک پنڈ وِچ ّٹھہرے تے اوتھے دی اک کُڑی نال پیار ہو گیا، یا اک روایت مطابق ٹھٹھہ جامد دی اک مسجد وچ امام ہوگئے، اک لوہار دا گھر نیڑے سی تے آپ دی روٹی دا بندوبست ایس لوہار دے ذمے سی، تے اوہدی کُڑی یا ووہٹی نال آپ نوں پیار ہوگیا جس دا ناں بھاگ بھری سی۔ یا اک ہور روایت مطابق بھاگ بھری اک بلوچ کُڑی سی، پر عشق تے مشک چھپائے نہیں چُھپدا جد بھاگ بھری دے وارثاں نوں پتہ لگا اوہناں وارث شاہ نوں ماریا کُٹیا، تے وارث ٹھٹھہ جامد چَھڈ کے ملکہ ہانس وِچّ آکے بیٹھ گئے، ایتھے اپنے پیار دی ہَواڑ کڈھن لئی اپنے پیار نوں ہیر رانجھے دا روپ دے دِتا۔وارث نے اپنے شعراں وچ جتھے وی بھاگ بھری دا لفظ ورتیا ہے اوتھے پتہ نہیں لگدا کہ وارث کسی خاص بھاگ بھری ناں دی عورت ول اشارہ کر رہیا ہے یا بھاگ بھری توں مراد "بھاگاں والی عورت" اے ۔
ایہدا نانو ہے رنگپور کھیڑیاں دا کسے بھاگ بھری چا دسیّا ای
پر وارث دا اک شعر ایس پاسے ول وی اشارہ کردا ہے کہ اوہناں کسی نال پیار کیتا :
معشوق دیاں بانکیاں شوخ نیناں وارث شاہ جیہے مجذوب کیتے
ایہناں دے اپنے ہی اک شعر توں ایہ وی پتہ چلدا ہے کہ ایہ ھیر اوہناں کسی یار دے کیہن تے لکھی :
حُکم مَن سجناں پیاریاں دا قصہ عجب بہار دا جوڑیا ای
وارث شاہ فرمایا پیاریاں دا اَساں مَنیاں مول نہ موڑیا ای
نتیجہ[سودھو]
جے اَسی ایہہ من لئے کہ بھاگ بھری وارث دی معشوقہ سی تے اوہنے ہیر دا چولا پایا سی ، تے وارث سہتی نوں بھاگ بھری کیوں کیہندا ہے ؟ ھیر دی ماں نوں بھاگ بھری کیوں آکھدا ہے؟ فیر سوچن والی گل ایہہ وی ہے کہ اوہ جے ہیر دا قصہ لکھ کے ھیر نوں بھاگ لا سکدا سی، تے وارث اپنی بھاگ بھری نوں اجیہے بھاگ کیوں نہیں لائے کہ ھیر وی اوس توں قربان ہو جاندی۔ ہُن جے اسی ایہہ گل ایس طرحاں سمجھ لئے کہ وارث توں پہلے ھیر دا چولا مثالی ہو چکا سی ، تے سانوں ایہہ نہیں بُھلنا چاہیدا کہ ھیر دے نال سسی تے سوہنی وی جیوندیاں ہن فیر بھاگ بھری کِیویں مر سکدی سی، تے نالے جے بھاگ بھری دَا وجود ہوندا تے کوئی ایہہ نا آکھدا کہ اوہ کون سی، کیوں جے وارث دے ٹھٹھہ توں آن بعد اوس بھاگ بھری تے جو بیتی ہوندی وارث دَا قلم اوس تے چپ نہیں رہ سکدا سی، وارث لہو دے اَتھرو روندا تے نال پڑھ پڑھ کے اَسی وِی روندے، تے دُوجے پاسےڈاکٹر موہن سنگھ دیوانہ وَرگے ایہہ وِی کیہندے ہن کہ وارث جیہا دانا تے غیرت مند انسان ایہہ گوارا نہیں کر سکدا کہ اپنی محبوبہ نوں انج پھَنڈ چَھڈے ، تے فیر سوچن والی گل اے کہ دوسرے دی محبوبہ کی محبوبہ نہیں ہوندی ؟
پروفیسر ضیاء محمد "یادگار وارث" وچ ایس شعر
تدوں شوق ہویا قصِّہ جوڑنے دا جدوں عشق دی گل اظہار ہوئی
توں ایہہ نتیجہ کَڈھیا ہے کہ وارث نوں عشق ضرور ہوا سی اُہدا ناں بھاگ بھری سی یا کجھ ہور ، اُہدے نال ویاہ ہوا یا نہیں ایس دا کوئی ثبوت نہیں، خدا ہی جاندا ہے کہ حقیقت کی اے۔
ہیر تے وارث شاہ دے استاد[سودھو]
کیہندے نے وارث "ھیر" لکھ کے اپنے استاد مخدوم صاحب کول گئے تے اوہناں ایس تے خفگی ظاہر کیتی تے آکھیا کہ بُلھے شاہ نوں پڑھایا ایس سارنگی پَھڑ لئی، تینوں پڑھایا تو "ھیر" بنائی ، فیر حکم دِتا کہ ھیر دے کجھ شعر سُنا، وارث شعر پڑھے
اِہ روح قلبوت دا ذِکر سارا نال عقل دے میل ملایا ای
وارث شاہ میاں لوکاں کملیاں نوں قصِہ جوڑ کے خوب سنایا ای
تے استاد شعر سُن کے بولے " توں مُنج دی رسّی وچ موتی پَرو دِتے نیں"۔ کجھ لوکاں دا کہنا ہے کہ استاد ہوراں دے سینے وچ اَگ دا بھَانبھڑ مَچ گیا تے اوہناں حکم دِتا " میرے سِر تے پانی پاؤ تاں جے اَگ مدہم ہووے"۔ تے وارث دا ناں رہندی دنیا تیکر امر ہو گیا۔
وارث دا کلام[سودھو]
فن دے ماہر آکھدے نے چنگے شعروچ سادگی، جوش تے اصلیت ہوندی ہے تے ایہہ خوبیاں وارث دے کلام وِچّ موجود ہن، اصلیت توں مراد ایہہ اے کہ اوہ حقیقت وِچّ لوکاں دے خیال ذہن یا عقیدہ مطابق صحیح ہووے تے جوش توں مراد اے کہ مضمون شاعر نوں لکھن تے مجبور کیتا نا کہ شاعر مضمون لکھن دی کوشش کیتی۔ وارث توں پہلے دمودر، چراغ تے مُقبل جیہے لوکاں دے قصے موجود ہن پر ایہناں وچ اوہ تسلسل تے اوہ خوبی نہیں جیہڑی وارث دے قصہِ وِچّ اے
وارث فطرت شناس سی تے قصہ گوئی دے آرٹ توں واقف سن. آپ نے معاشرتی زندگی دا نقشہ وی خوب کھچھیا اے، عاشقاں دے راز و نیاز، سوز و گداز، دوستی دشمنی، غم تے خوشی دے نال نال نصیحتاں، حکمت تے معرفت نوں جس طرحاں بیان کیتا ہے اوہ وارث نوں اک اُچّے تھاں تے پہنچا دیندا ہے۔
وارث زندگی دے چھوٹے چھوٹے واقعات نوں کھول کے بیان کردا ہے پر کہانی دے تسلسل وچ فرق نہیں پیندا۔ قلم اتُے وارث نوں قدرت نے حاکمانہ قدرت بخشی اے۔ اوہ برجستہ موقع محل دے مطابق بیان کردا اے، اِنج لگدا اے جیویں لفظ اُسدے ساھمنے ہتھ بنھ کے کھلوتے نے، تے قصہ اوہ اِنج پیش کردا اے کہ نقشہ ساڈے ساھمنے آ جاندا اے۔ اوہ صنعتاں نوں مسئلیاں دی وضاحت لئی استعمال کردا اے۔مبالغہ وی اِنج کیتا ہے کہ اوہ سچ ہی لگدا اے۔ وارث قافیہ تے ردیف دا خاص خیال رَکھدا اے۔ شاعر فطرت تے قدرت دا مطالعہ کر کے معلومات جمع کردا تے فیر اپنے ذہن وِچّ اوس دی تصویر بنا کے شعراں وچ پیش کردا اے ایہہ کم وارث خوب کیتا اے ۔ وارچ دی شاعری دا سب توں وڈا کمال اوہ مقطعے ہن جیہناں وِچّ سارے بند دا نچوڑ پیش کیتا تے اوہ اَج آکھان بن چکے نیں۔
وارث تے شیکسپیئر[سودھو]
وارث دا مقابلہ شیکسپیئر نال کیتا جاندا اے، جس دے شعر روحانیت توں خالی ہن ، شیکسپیئر نوں تے زندہ انگریز نے رکھیا اے پر ساڈے پنجابی نے تے وارث تے بُہتی تحقیق وی نہیں کیتی۔شیکسپیئر تن وجوحات دی وجہ نال مشہور اے.
پہلی گل کہ اوس جَد ڈرامہ لکھیا تَد کسی ہور ڈرامہ نہیں لکھیا سی تے شیکسپیئر اپنے کرداراں کولوں اَپنیاں اَپنیاں بولیاں بُلواندا سی، سَاڈے وارث وی ہیر ڈرامے دے رنٛگ وچ ہی لکھی تے وارث وی کرداراں کولوں اوہناں دی حثیت مطابق گلّاں کہایاں تے وارث دے شعر جذبے دیاں گلّاں کر دے ہن جد کہ شیکسپیئر دے شعراں وچ جذبہ نہیں ہُندا۔
دوجی گل ایہہ کہ اوہ ایسیاں گلّاں لکھدا سی جیہڑیاں دنیا دے کسی وِی حصہِ وِچّ جان تے ٹھیک ہون یعنی اوہ آفاقی شاعر سی، ایدھر ساڈے وارث اندر دے جذبے دِیاں گلّاں کیتیاں جیہڑیاں شیکسپیئر وِی نہیں کیتیاں کیوں جے اوہ خارجی گلّاں کردا ہے۔
تیجی گل ہے شیکسپیئر دے عجیب شعراں دی، اوہ عجیب شعر کیوں لکھدا سی؟ ایس-حمید اﷲ ہاشمی کیہندے نے کہ جد شیکسپیئر ڈرامہ لکھیا اوس ویلے ڈرامہ لکھنا اک گھٹیا کم سمجھیا جاندا سی تے ڈرامے وچ پارٹ ادا کرنا بھنڈاں دا کم سی جیہڑے اَن پڑھ ہی ہُندے سی، ایسے لئی شیکسپیئر نوں BARD ( بے شک اج کل ایس دے معنے بدل چکے نے) کیہیا جاندا سی ، پارٹ ادا کرن والے لئی ضروری ہے کہ اوہ اپنی لائن بلکل ٹھیک بولے یا فیر بھُلن والے لفظ دی تھاں اوہو جیہیا لفظ تے اوسے معنی دا لفظ بولے، تے ان پڑھ ایہہ نہیں کر سکدا سی، ایس لئی نظم وچ لکھیا جاندا سی کیوں جے نظم جلدی نہیں بھُلدی، پر اک مصیبت سی قافیہ دی، تے انگریزی وچ قافیہ دی تنگی اے، پر پنجابی وچ تے قافیہ دا ہنیر پیا ہویا ہے ، ایس لئی انگریز آکھیا کہ قافیہ نہیں تے نا سہی نظم وِچّ وزن تے ہے، ایس لئی اوہناں قافیہ چھڈ کے بلینک ورس لکھنی شروع کر دِتی، پنجابی وِچّ تے قافیہ دی تنگی نہیں ایسے لئی اسی اردو وانگ ہر دوسرے مصرعے وچ قافیہ دِی تھاں تے ہر مصرع وِچّ قافیہ لیاٷندے ہاں۔ایس لئی واث نوں بلینک ورس لکھن دی کی ضرورت سی۔
وارث ایہہ قصہ اپنے قول دے مطابق 1180ھ وچ لکھیا تے لکھن ویلے احمد تے مقبل دی ہیر موجود سی تے اِنج لگدا اے کہ تول مقبل تے احمد والا ہے، میاں مولا بخش کشتہ امرتسری " پنجابی شاعراں دا تذکرہ" وِچّ لکھدے ہے " اِنج جاپدا
اے کہ احمد نے خاکہ ڈُولیا۔ مقبل نے ایہناں لکیراں نوں پکیاں کیتا تے وارث نے رنٛگ بھر کے تصویر نوں مکمل کر دِتا۔" وارث دا ایہہ قصہ "ہیر رانجھا" پنجاب دیا محفلاں مَجلساں دا شنگار بن چکا اے۔
وارث دے بارے چ شاعری[سودھو]
امرتا اک مشہور پنجابی شاعرہ سی اونہے وارث شاہ نوں مخاطب کردیاں اے نظم 1947 دی پنجاب دی وڈاٹکی دے خلاف لکھی۔
اج آکھاں وراث شاہ نوں کِتوں قبراں وچوں بول
تے فیر کتابِ عشق دا کوئی اگلا ورقا پھول
اک روئی سی دھی پنجاب دی تو لِکھ لِکھ مارے وين
اج لکھاں دھياں روندياں تينوں وارث شاہ نوں کین
اٹھ دردمنداں دیا درديا اٹھ تک اپنا پنجاب
اج بيلے لاشاں وچھياں تے لہو دی بھری چناب
کسے پنجاں پانیاں وچ دتی زہر رلا
تے انہاں پانیاں دھارت نوں دتا پانی لا
اس ذرخیز زمین دے لوں لوں پھوٹیا زھر
گٹھ گٹھ چڑھیاں لالیاں فٹ فٹ چڑھیا قہر
Veh vallissi vha pher, van van vaggi jaa,
اوہنے ہر اک ونس دی دتی ناگ بنا
اس ھر اک وسدی ونجالی دتی ناگ بنا
پہلا ڈنگ مداریاں، منتر گۓ گواچ
دوجے ڈنگ دی لگ گئ جانے کاہنوں لاگ
Laagaan kile lok munh, bus phir dang hi dang,
پلو پلی پنجاب دی نیلے پے گۓ انج
گلیوں ٹٹے گیت فیر تکیلیوں ٹٹی تاند
ترنجاں نوں ٹٹیاں سہیلیاں چرخے گوکر بند
سانے سیج دی بیریاں لڈن دتیاں روڑ
سان ڈالیاں پینگ اج پپلاں دتی توڑ
جتھے وجدی سی پھوک پیار دی وی او ونجھلی گئ گواچ
رانجھے دے سب ویر بھل گۓ اودھی جاچ
دھرتی تےلہو ورسیا قبراں پیاں چون
پریت دیاں شاہزادیاں اج وچ مزاراں رون
اج سبھے کيدو بن گئے ايتھے حُسن عشق دے چور
اج کتھوں لياواں لبھ کے ميں وارث شاہ جيا ہور
ہور گلاں[سودھو]
مائیکل اوڈاوئر نُوں کیکسٹن ہال لندن وِچ پنجاب دے اِک سپُتر اُدھم سِنگھ باوے (رام محمد سِنگھ آزاد ) نے گولی نال اُڈا دِتا۔ اُدھم سِنگھ نُوں جدوں عدالت دے کٹہرے وِچ پیش کر کے سونہہ کھان لئی آکھیا گیا تاں اوہنے گورُو گرنتھ صاحب دی تھاں "ہیِر وارث شاہ "منگوائی تے اوہدے اُتے ہتھ دھر کے سچ بولن دی سونہہ کھادھی۔