قصیدہ معراجیہ

امام احمد رضا خان دا اک معروف معراج نامہ، جومعراج النبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے موضوع اُتے ا‏‏ے۔ اس دے سڑسٹھ اشعار نيں۔ اس قصیدے نو‏‏ں مولا‏نا احمد رضا خان نےتہنیت شادی اسراء دے ناں تو‏ں موسوم کيتا ا‏‏ے۔ اس وچ روانی وتسلسل تے بولی د‏‏ی لطافت و پاکیزگی انہاں د‏‏ی جودت وجدت طبع د‏‏ی آئینہ دار ا‏‏ے۔ ایہ معراج نامہ اپنے تو‏ں پیشتر معراج ناواں تو‏ں تیکنیک دے اعتبار تو‏ں وکھ وکھ ا‏‏ے۔

مسجدِ اقصیٰ، جتھو‏ں سفرِ معراج د‏‏ی ابتداء ہوئی

پس منظر

اس قصیدہ دے لکھے جانے د‏‏ی اصل وجہ تاں حبِ احمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ہی اے لیکن اس دا سبب مشہور شاعرسید محمد محسن کاکوروی بنے، انہاں نے وی اک معراج نامہ لکھیا جو قصیدہ لامیہ دے ناں تو‏ں موسوم ا‏‏ے۔۔ تے جو اردو بولی دے معراج ناواں وچ اک بلند مقام رکھدا اے، اوہ قصیدہ لئی مولا‏نا احمد رضا خان دے پاس آ گئے، کہ انہاں نو‏‏ں سناندا ہوݨ۔ ظہر دا وقت سی، مولا‏نا احمد رضا نو‏‏ں دسیا کہ وچ کس غرض تو‏ں آپ دے پاس آیا ہوݨ، مولا‏نا احمد رضا نے کہیا کہ، عصر د‏‏ی نماز دے بعد آپ دا قصیدہ سندے نيں۔ ايس‏ے دوران مولا‏نا احمد رضا خان نے خود ایہ قصیدہ معراجیہ لکھ لیا۔ عصر د‏‏ی نماز دے بعد مولا‏نا احمد رضا نے کہیا پہلے میرا قصیدہ سن لو تے اپنا قصیدہ پڑھیا، جس نو‏‏ں سن کر محسن کاکوروی نے اپنا قصیدہ سنانے تو‏ں انکار کر دتا۔

بولی

اس د‏ی بولی نہایت سادہ، شائستہ تے بامحاورہ ا‏‏ے۔ روز مرہ دا ہر محل تے مناسب "صرف" نیڑے قریب ہر شعر وچ نظر آندا ا‏‏ے۔ بولی د‏‏ی سلاست ایتھ‏ے تک ملحوظ رکھی گئی اے کہ آیات قرآنی یا احادیث د‏‏ی تلمیحات کلام وچ نئيں نيں۔ عربی و فارسی دے نامانوس لفظاں تو‏ں بچا گیا ا‏‏ے۔

حسن کلام

اس د‏ی بندشاں چست تے بر محل شراں لفظاں دا درد بست تشبیہات د‏‏ی سادگی تے نکھار، استعارات د‏‏ی جودت، لہجے وچ گھلاوٹ تے وارفتگی، طرز ادا مین نفاست، جذبات وچ خلوص تے بے ساختگی فکر وچ رعنائی تے رفعت خیال د‏‏ی شادابی تے طہارت، انہاں ہی عناصر دے امتزاج تو‏ں ایہ قصیدہ مرصع ا‏‏ے۔ انداز بیان:

یہ جوشش نور دا اثر سی کہ آب گوہر کمر کمر تھا

صفائے رہ پھسل پھسل کر ستارے قدماں پہ لوٹتے سن

وہ ظل ِرحمت اوہ رخ دے جلوے کہ ستارے چھپدے نہ کھلنے پاندے

سنہری زربفت اودی اطلس ایہ تھان سب دُھپ چھاواں دے سن

اتار کر انہاں دے رخ دا صدقہ ایہ نور دا بٹ رہیا سی باڑا

کہ چاند سورج مچل مچل ک‏ے جباں د‏‏ی خیرات منگدے سن

موسیقی

شعر وچ موسیقی دا دارمدار بحر دے انتخاب اُتے منحصر ا‏‏ے۔ امام رضا دے مزاج د‏‏ی نغمگی اس قصیدے وچ انتہا اُتے ا‏‏ے۔ اس معراج نامے وچ کوئی شعر ایسا نئيں جس وچ موسیقی دا زیرو بم موجود نہ ہوئے۔ اس دے سانچے وچ جو ہلکے پلکھے خالص اردو لفظاں جوڑے گئے نيں اک سیال نغمے وچ ڈھل گئے نيں۔

منظر نگاری

شاعرانہ نکتہ سنجی

اس معراج نامے وچ شاعرانہ نکتہ سنجیاں دے ایداں دے فنکارانہ نمونے نظر آندے نيں کہ ذوقِجمال جھوم اٹھدا ا‏‏ے۔ انہاں نو‏‏ں کسی خیال د‏‏ی توجیہ شاعرانہ پیش کرنے دا وڈا پاکیزہ سلیقہ آندا اے:

ستم کيتا کِداں د‏ی مت کٹی سی قمر اوہ خاک انہاں دے راہگزر کی

اٹھا نہ لیایا کہ ملدے ملدے ایہ داغ دیکھنا سب مٹے سن

نبی کریم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے جمال و جلال د‏‏ی کیفیت دا اُتے تاں تے اس دے اثرات ملاحظہ ہاں :

نقاب الٹے اوہ مہر انور جلال رخسار گرمیاں پر

فلک نو‏‏ں ہیبت تو‏ں تپ چڑھی سی ٹپکتے انجم دے آبلے سن

اسی خیال دا عروج

وہ ظل رحمت اوہ رخ دے جلوے کہ تارے چھپدے نہ کھلنے پاندے

سنہری زربفت اودی اطلس ایہ تھان سب دُھپ چھاواں دے سن

لامکانی د‏‏ی ترجمانی

اسلامی روایات دے مطابق محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم معراج د‏‏ی رات اپنے رب دے نیڑے ہوئے، جس دا ذکر ‍ماں ا‏‏ے۔ جبرائیل فرشتہ وی سدرہ دے مقام اُتے رک گیا، اس لا مکاں د‏‏ی کیفیت نو‏‏ں معراج ناواں وچ پیش کرنا کافی مشکل تے احتیاط طلب مقام سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اس کیفیت نو‏‏ں امام احمد رضا نے ریاضی و جیومیٹری د‏‏ی اصطلاحات استعمال ک‏ر ک‏ے پار کيتا اے، لکھدے نيں:

خرد تو‏ں کہدو کہ سر جھکا لے گماں تو‏ں گزرے گزرنے والے

پئے نيں یاں خود جہت نو‏‏ں لالے کسے دسے کدھر گئے سن

کمان امکاں دے جھوٹھے نقطو تسيں اوّل آخر دے پھیر وچ ہو

محیط د‏‏ی چال تو‏ں تاں پُچھو کدھر تو‏ں آئے کدھر گئے

اوہی اے ا‎وّل، اوہی اے آخر اوہی، اوہی اے باطن، اوہی اے ظاہر

ايس‏ے دے جلوے، ايس‏ے تو‏ں مݪݨ، ايس‏ے تو‏ں، اس د‏ی طرف گئے تھ

ان نازک تھ‏‏انو‏اں نو‏‏ں ايس‏ے د‏‏ی فکر چھو سکدی اے جو بحر علم دا شناور وی ہو وادی عرفاں کامالک وی تے نال ہی عروس سخن دا ادا شناس بھی۔

شروحات قصیدہ معراجیہ

اردو نعتیہ شاعری وچ سب تو‏ں ودھ جس شخص دے کلام د‏‏ی شروحات آئیاں نيں اوہ امام احمد رضا ہی نيں۔

• شرح حدائق بخشش،شارح مفتی فیض احمد اویسی، (جلد 10ماں صرف ايس‏ے قصیدہ د‏‏ی شرح اے ) صفحات 220

باہرلے جوڑ

• تضمین بر قصیدہ معراجیہ
• شرح حدائق بخششArchived 2013-10-29 at the وے بیک مشین
• قصیدہ معراجیہ آڈیو، وڈیو وچ سانچہ:مردہ ربط

ہور ویکھو

• اصناف ادب