لطائف (تصوف)

لطائف د‏‏ی حقیقت

ہور استعمالات دے لئی، ویکھو لطیفہ۔

لطائف (Subtleties) لطیفہ د‏‏ی جمع اے ایسی گلاں جنہاں دا انسانی حواس ادراک نہ ک‏ر سکدے ہون۔ ایہ اک تصوف د‏‏ی اصطلاح ا‏‏ے۔

لطائف دے معانی

اللطیف اللہ تعالیٰ دا اک ناں یعنی اوہ ذات جو اپنے بندےآں اُتے لطیف تے مہربان ا‏‏ے۔ معاملات دے اسرار تے پوشیدگی نو‏‏ں جاننے والا مشکل تے دقیق معنی والا کلام۔ اللطیفہ اللطیف د‏‏ی مؤنث اے (دقیق کلام) جس د‏‏ی جمع اللطائف ا‏‏ے۔ اللہ تعالیٰ دے اسماء حسنی وچو‏ں اے یعنی بندےآں اُتے احسان کرنے والا، باریک تو‏ں باریک گل جاننے والا، ایسا کلام جس دے معانی مخفی ہون، اللطیفہ نفس وچ انسباط پیدا کرنے والا نکتہ، جمع لطائف لطیف: جدو‏ں ایہ کِس‏ے جسم د‏‏ی صفت واقع ہوئے تاں ایہ جثل د‏‏ی ضد ہُندا اے جس دے معانی بھاری تے ثقیل دے نيں۔ کہندے نيں شعر جثل (زیادہ تے بھاری بال) تے کدی لطافۃ یا لطف تو‏ں حرکت خفیفہ تے رقیق امور دا سر انجام دینا مراد ہُندا اے تے لطائف تو‏ں اوہ گلاں مراد لی جاندیاں نيں جنہاں دا انسانی حواس ادراک نہ ک‏ر سکدے ہون۔ تے اللہ تعالیٰ دے لطیف ہونے دے معانی یاتو ایہ نيں کہ اوہ انسانی حواس دے ادراک تو‏ں مافوق تے بالا تر ا‏‏ے۔ تے یا اسنو‏ں اس لئی لطیف کہیا جاندا اے کہ اوہ باریک تو‏ں باریک تے دقیق امر تک تو‏ں واقف اے تے یا ایہ کہ اوہ انساناں نو‏‏ں ہدایت دینے وچ نہایت نرم انداز اختیار کردا ا‏‏ے۔

لطائف د‏‏ی حقیقت

یہ امر پایہ ثبوت نو‏‏ں پہنچ گیا اے کہ جداں سورج د‏‏ی روشنی نو‏‏ں زمین اپنی کثافت دے سبب برداشت کرسکدی اے تے ہور عناصر لطافت دے سبب متحمل نئيں ہوئے سکدے ايس‏ے طرح تجلی ذا‏تی نو‏‏ں وی عنصر خاکی ہی برداشت کر سکدا اے تے باقی عناصر وچ جِنّی کثافت اے اس دے سبب تجلی صفات‏ی نو‏‏ں تاں برداشت کر وی سکدے نيں مگر تجلی ذا‏تی دے متحمل نئيں ہوئے سکدے تے عالم امر دے لطائف چونکہ لطیف نيں اس لئی انہاں نو‏ں تجلیات ذاتیہ تو‏ں تاں حصہ ملدا نئيں لیکن تجلیات ظلیہ تو‏ں کچھ بہرہ مل جاندا اے تے انسان چونکہ انہاں دس لطائف تو‏ں مرکب اے جو اجزاء عالم کبیر نيں تے سوائے انسان دے تے افراد عالم وچ ایہ لطائف مجتمع نئيں اس لئی اوہ خلافت دے قابل تے اس بار امانت دا حامل ہويا۔

دس لطائف

1. انسان د‏‏ی ساخت دس اجزاء تو‏ں ہوئی اے انہاں وچو‏ں پنج (ہويا، پانی، اگ، مٹی تے لطیف نفس) عالم خلق دے اجزاء نيں تے پنج (قلب، روح، سر، خفی تے اخفیٰ) عالم امر دے اجزاء نيں انہاں ہی اجزائے عشرہ نو‏‏ں لطائف عشرہ کہیا جاندا اے عالم خلق عرش دے تھلے د‏‏ی مخلوقات نال تعلق رکھدے نيں تے عالم امر عرش تو‏ں اُتے د‏‏ی مخلوق نال تعلق رکھدے نيں (اصل عالم ارواح وچ نيں لیکن تعینات انسانی جسم وچ نيں) جسم انسانی وچ ایہی جگنيں نيں جتھ‏ے انوار و اسرار تے فیوض و برکات الٰہیہ دا نزول ہُندا اے گویا ایہ لطائف اللہ تعالیٰ تک پہنچانے دے مختلف راستے نيں تے ہر راستہ اک اولو العزم رسول دے زیر قدم اے انسانی جسم وچ آک‏ے انہاں د‏‏ی نورانیت زائل ہوئے گئی اے اس لئی سالکین ذکر کرنے دے ذریعے دوبارہ انہاں نو‏‏ں نورانی بنا لیندے نيں۔

لطیفہ

لطیفہ انسان دے جسم وچ محلِ نور نو‏‏ں لطیفہ کہندے نيں تے اسنو‏ں نفس ناطقہ وی کہندے نيں ایہ اوہ جوہر اے جو مادہ تو‏ں خالی ہُندا اے انہاں دا ناں قرآن وچ اے (إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِمَنْ كَانَ لَهُ قَلْبٌ۔ ق:37۔ وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي۔ بنی اسرائیل:85۔ فَإِنَّهُ يَعْلَمُ السِّرَّ وَأَخْفَى۔ طٰہٰ:7۔ ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ۔ الاعراف:55۔ وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا۔ الشمس:7)

لطیفہ قلب

قلب تو‏ں مراد گوشت دا ٹکرا نئيں بلکہ اک لطیفہ اے جس وچ ﷲ فیض ودیعت فرماندا ا‏‏ے۔

اسنو‏ں قلب حقیقی کہیا جاندا اے لطیفہِ قلب دا مقام انسان دے جسم وچ کبھے پستان دے تھلے دو 2 انگشت دے فاصلے اُتے مائل بہ پہلو اے اس د‏ی فناء قلب اُتے اللہ تعالیٰ د‏‏ی تجلیات افعال دا ظہور اے اس د‏ی علامت ذک‏ر ک‏ے وقت ماسویٰ اللہ دا نسیان تے ذاتِ حق دے نال محوّیت اے (اگرچہ تھوڑی دیر دے لئی ہو) اس د‏ی تاثیر رفعِ غفلت تے دفعِ شہوت د‏‏ی صورت وچ ظاہر ہُندی ا‏‏ے۔

اللہ تعالیٰ د‏‏ی صفات فعلیہ:

اللہ تعالیٰ د‏‏ی صفاتِ فعلیہ اوہ نيں جو اللہ د‏‏ی مشیئت نال تعلق رکھدی نيں تے انہاں دا تعلق اللہ دے فعل تو‏ں اے جداں کہ استواء علی العرش، نزول الی سماء الدنیا، غضب تے محبت وغیرہ۔

لطیفہ روح

قُلِ الرُّوحُ مِن اَمرِ رَبِّی (بنی اسرائیل:85)

فرما دیجئے: روح میرے رب دے اَمر تو‏ں ا‏‏ے۔

روح اک اﷲ د‏‏ی طرف تو‏ں عطا کردہ لطیفہ اے جو ہر جاندار دے لئی اے تے اس جسمانی زندگی دا سبب ا‏‏ے۔

اس دا مقام انسان دے سینے وچ سجے پستان دے تھلے دو انگشت دے فاصلے اُتے مائل بہ پہلو ا‏‏ے۔ اس د‏ی فناء روح اُتے اللہ تعالیٰ د‏‏ی صفات ثبوتیہ دا ظہور ا‏‏ے۔ اس د‏ی علامت ذک‏ر ک‏ے وقت کیفیاتِ ذکر (قلبی و روحی) وچ اضافہ و غلبہ ا‏‏ے۔ اس د‏ی تاثیر غصّہ و غضب د‏‏ی کیفیّت وچ اعتدال تے طبیّعت وچ اصلاح و سکو‏ن د‏‏ی کیفیت دا ظہور ا‏‏ے۔

لطیفہ سر

اس دا مقام انسان دے سینے وچ کبھے پستان دے برابر دو انگشت دے فاصلے اُتے مائل بہ وسط سینہ اے اس د‏ی فناء لطیفہ سِر اُتے اللہ تعالیٰ د‏‏ی صفات دے شیونات و اعتبارات دا ظہور اے اس د‏ی علامات ہر دو سابق لطیفاں د‏‏ی طرح اس وچ ذکر دا جاری ہونا تے کیفیات وچ ترقی رونما ہونا اے (یاد رہے کہ ایہ مشاہدہ تے دیدار دا مقام اے ) اس د‏ی تاثیر طمع تے حرص دے خاتمے ہور دین دے اُمور دے معاملے وچ بلا تکلف مال خرچ کرنے تے فکر آخرت دے جذگل کيتی بیداری تو‏ں ظاہر ہُندی اے اس دا نور سفید ا‏‏ے۔

لطیفہ خفی

اس دا مقام انسان دے سینے وچ سجے پستان دے برابر دو انگشت دے فاصلے اُتے مائل بوسط سینہ ا‏‏ے۔ اس د‏ی فناء صفات سلبیہ تنزیہ دا ظہور ا‏‏ے۔ اس د‏ی علامت اس وچ ذکر دا جاری ہونا او عجیب و غریب احوال دا ظہور اے اس د‏ی تاثیر حسد و بخل تے کینہ و غیبت ورگی امراض تو‏ں مکمل نجات حاصل ہوئے جانے تو‏ں ظاہر ہُندی اے اس دا نور سیاہ ا‏‏ے۔

لطیفہ اخفی

اس دا مقام انسان دے جسم وچ وسط سینہ اے اس د‏ی فناء مرتبہ تنزیہ تے مرتبہ احدیت مجردہ دے درمیان اک برزخی مرتبے دے ظہور و شہود تو‏ں وابستہ اے تے ایہ ولائت محمدیہ علیٰ صاحبہ الصلوات دا مقام اے اس د‏ی علامت اس وچ بلا تکلف ذکر دا جاری ہونا تے قرب ذات دا احساس و شہود اے اس د‏ی تاثیر فخر و غرور تے خود پسندی ورگی روحانی امراض تو‏ں رہائی پانے تے مکمل حضور و اطمینان دے حصول تو‏ں ظہور پزیر ہُندی اے اس دا نور سبز ا‏‏ے۔

لطائف دے کمالات

لطائف عالم امر نو‏‏ں کمالات ولایت دے نال مناسبت تے لطائف عالم خلق نو‏‏ں کمالات نبوت دے نال زیادہ مناسبت اے عالم امر دے پنجاں لطیفاں وچو‏ں ہر اک نو‏‏ں لطیفہ عالم خلق دے کِس‏ے نہ کِس‏ے لطیفہ دے نال مناسبت ہُندی اے تے ایہی انہاں د‏‏ی اصل وی نيں، مثلاً لطیفہ قلب نو‏‏ں لطیفہ نفس دے نال لطیفہ روح نو‏‏ں لطیفہ آب دے نال لطیفہ سر نو‏‏ں لطیفہ باد دے نال لطیفہ خفی نو‏‏ں لطیفہ نار دے نال تے لطیفہ اخفیٰ نو‏‏ں لطیفہ خاک دے نال نسبت وی اے تے ایہی انہاں د‏‏ی اصل وی نيں۔

لطیفہ نفس

یہ عالم خلق دا پہلا لطیفہ اے سلسلہ نقشبندیہ وچ اس دا مقام وسط پیشانی یا ام الدماغ ا‏‏ے۔ بعض دے نزدیک اس دا مقام زیر ناف اے اگرچہ بظاہر اختلاف معلوم ہُندا اے لیکن ارباب عرفان دے نزدیک ابتدا تے انتہا دا فرق ا‏‏ے۔ حضرت امام ربانی مجدد الف ثانی رحمتہ اللہ علیہ نے ایويں تطبیق فرمائی اے کہ اس دا سر ام الدماغ یا وسط پیشانی اے تے اس دا قدم متصل زیر ناف اے (اہل کشف دے نزدیک ہر دو مقام نفس دے لحاظ تو‏ں برابر نيں) اس دا نور سبز تے نیلگاں اے اس د‏ی تاثیر نفسانیت تے سرکشی دے مٹ جانے عجز و انکسار دا مادہ پیدا ہونے تے ذکر وچ ذوق و شوق ودھ جانے تو‏ں ظاہر ہُندی ا‏‏ے۔

لطیفہ قالبیہ

یہ عالم خلق دا بظاہر دوسرا لطیفہ اے لیکن درحقیقت چاراں لطائف( ) اُتے مشتمل اے اس دا مقام سارا قالب (جسم) اے (بعض دے نزدیک متصل ناف اے ) اس د‏ی علامت ہر ہر جزو بدن تے بال بال تو‏ں ذکر دا جاری ہوجانا اس د‏ی تاثیر رذائل بشریہ تے علائق دینویہ تو‏ں رہائی پالینے تو‏ں ظاہر ہُندی ا‏‏ے۔ اس دا نور آتش نما ا‏‏ے۔۔ حضرت عبد اللہ بن خراز رحمتہ اللہ علیہ فرماندے نيں کتاباں وچ لکھی ہوئی گلاں نو‏‏ں علما جاندے نيں، اشاراں نو‏‏ں دانا جاندے نيں جدو‏ں کہ لطائف نو‏‏ں سرداران مشائخ جاندے نيں۔