سلسلہ نقشبندیہ
لیکھ لڑی |
سلسلہ نقشبندیہ یا طریقتِ نقشبندیہ روحانیت دے مشہور سلاسل وچوں اے، اس سلسلے دے پیروکار نقشبندی کہلاندے نيں جو پاکستان،[ [بھارت]] دے علاوہ وسطی ایشیا تے ترکی وچ کثیر تعداد وچ آباد نيں۔ اس روحانی سلسلہ دے بانی شیخ بہاؤالدین نقشبند نيں جو بخارا (ازبکستان) دے رہنے والے سن ۔
ابتدا[سودھو]
نقشبندیہ سلسلے دا قیام سب توں پہلے ترکستان وچ ہو ا۔ ایہ اپنی تعلیم محبت دے باعث انہاں دی اجتماعیت دا اہم جز بن گیا۔ خواجہ احمدیسوی (المتوفی1166ھ )اس سلسلہ دے سرخیل نيں۔ جنہاں نوں لوگ خواجہ عطا کہندے سن ۔ انہاں دے بعد خواجہ عبد الخالق غجدوانی (المتوفیٰ 1179ء )کے ذریعہ اس سلسلے دے روحانی نظام نوں اِستحکام ملا۔ انہاں دے بعد خواجہ بہا الدین نقشبند (791ھ۔ 1388ء) دی ذات با برکات سی جنہاں دی وجہ توں اس سلسلے نوں قبولیتِ عام تے شہرت تام ملی۔ انہاں دی بے پناہ جدوجہد دی وجہ توں ہی آپ دے بعد اس سلسلہ دا ناں سلسلۂ نقشبندیہ دے طور اُتے مشہور ہو گیا۔
ہندوستان وچ آمد[سودھو]
اکبر بادشاہ دے عہد وچ خواجہ باقی باللہ نے نقشبندی سلسلے نوں ہندوستان وچ اِستحکام بخشا۔ اُنہاں دے حلقۂ مرید ین وچوں اک وڈی ہی ناں ور شخصیت شیخ احمد سرہندی مجدّد الف ثانی نيں۔ اس سلسلہ دی ترویج و اشاعت وچ آپ نے وڈا اہم کردار ادا کیتا اے۔ تحریک تصوف وچ مجدّد صاحب دی اک وڈی خدمت ایہ اے کہ انہاں نے شریعت تے سنت دی اِتباع اُتے زور دے کے رسمی طور اُتے داخل ہو جانے والے غیر اِسلامی عناصر نوں اسلا می فکر توں بالکل علاحدہ کے دتا۔ تے تحریک تصوف وچ فیر توں نويں جان ڈال دتی۔ اس سلسلے دے مشہور بزرگاں نے مثلاً :خواجہ محمد معصوم ،خواجہ سیف الدین ،شاہ ولی اللہ ،مرزا مظہر جان جاناں ،تے شاہ غلام علی نے سلسلے دی ترویج و اِشاعت وچ بے حد کامیاب کوششاں کيتیاں ۔
سلاسل تے انہاں دے مشائخ دے اسماء[سودھو]
∗چار وڈے سلاسل چل رہے نيں۔ جو چشتیہ ،نقشبندیہ ،قادریہ تے سہروردیہ نيں۔ سلسلہ چشتیہ دے سرخیل خواجہ معین الدین چشتی (رحمۃ اللہ علیہ) نيں۔ انہاں دے اگے فیر دو شاخ نيں چشتیہ صابریہ دے سرخیل صابر کلیری (رحمۃ اللہ علیہ) نيں تے چشتیہ نظامیہ دے سرخیل خواجہ نظام الدین اولیاء (رحمۃ اللہ علیہ) نيں،سلسلہ قادریہ دے سرخیل شیخ عبد القادر جیلانی (رحمۃ اللہ علیہ)،سلسلہ سہروردیہ دے شیخ شہاب الدین سہروردی (رحمۃ اللہ علیہ) تے سلسلہ نقشبندیہ دے شیخ بہاؤالدین نقشبندی (رحمۃ اللہ علیہ) نيں۔ نقشبندیہ دی بہت ساریاں شاخاں نيں اج کل سلسلہ سیفیہ وی اسی دی اک شاخ اے۔ جس دے بانی آخوند زادہ سیف الرحمن مبارک رحمتہ اللہ علیہ نيں۔خالد کردتی رحمتہ اللہ علیہ توں سلسلہ خالدیہ بنا اسی طرح سلسہ حقانیہ یورپ وچ مشہور و معروف اے ایہ وی سلسلہ نقشبندیہ دی شاخاں نيں۔
نقشبندیہ توں پہلے اسماء[سودھو]
سلسلہ نقشبندیہ دے القاب زمانے دے اختلاف توں مختلف رہے سیدنا صدیق اکبر توں لے کے شیخ طیفور ابن عیسیٰ ابو یزید بسطامی تک اس طریقے دے نوں طریقہ صدیقیہ کہیا جاندا سی شیخ طیفور توں لے کے خواجہ خواجگان شیخ عبد الخالق غجدوانی تک طیفوریہ کہیا جاندا سی خواجہ عبد الخالق غجدوانی توں لے کے امام طریقت شیخ بہاؤالدین محمد اویسی بخاری تک خواجگانیہ کہیا جاندا سی تے آپ توں لے کے نقشبندیہ کہلایا[۱]
طریقہ دی خصو صیات[سودھو]
ذکرِ خفی:
سلسلہ عالیہ نقشبندیہ بنیادی خصوصیت اوہ ذکرِلطائف اے جو طالببینِ حق نوں اپنے شیخ کامل نال ملدا اے۔ انسان دے وجود وچ موجود ست مقامات نيں کہ جنہاں نوں عالم امر توں روحانی نسبت اے۔ سلسلہ عالیہ نقشبندیہ وچ بیعت ہونے والے طالبین دا قلب اپنے شیخ کامل دی توجہ توں ذاکر ہوجاندا اے۔ اسم ذات دا ایہ ذکر ہی طالبین وچ محبت شیخ تے سنت ِ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے دوام بخشتا اے۔ ایہ اوہی طریقہ اے کہ جو صحابہ کرام ؓ تے نبی کریم ﷺ دی صحبت مبارکہ دا طریقہ سی ۔
محبت شیخ[سودھو]
∗ طریقہ عالیہ نقشبندیہ دی امتیازی خصوصیات وچ پہلا زینہ متابعت رسول ؐ تے دوسرازینہ محبت شیخ اے۔ محبت شیخ دے بغیر کچھ حاصل نئيں ہُندا۔ طریقہ نقشبندیہ دا دارومدار دو اصولاں اُتے اے۔ پہلا سنت رسول ؐ اُتے اس حد تک استقامت کے نا کہ اُ سکے چھوٹے تے معمولی آداب وی ترک نہ ہونے پائاں۔ تے دوسرا شیخ طریقت دی محبت تے خلوص وچ اس قدر راسخ تے ثابت قدم ہو کہ اُ س اُتے کسی قسم دے اعتراض اورانگشت نمائی دا خیال وی دل وچ نہ لا سکے بلکہ اُ س دی تمام حرکات و سکنات مرید دی نظر وچ محبوب دکھادی دتیاں اس لئی جے اللہ تعالیٰ دی مہر بانی تے فضل و کرم توں ایہ دو اصول درست ہو گئے تاں دنیا وآخر ت وچ سعادت اُس دا مقدر اے۔
صحبت شیخ[سودھو]
صحبت شیخ وی محبت شیخ دے ضمن وچ آندی اے۔ جس قدر صحبت شیخ زیادہ ہوئے گی اسی قدر محبت شیخ وچ اضافہ ہوئے گا۔ اسی لئی مشائخ نقشبندیہ نے صحبت شیخ زیادہ توں زیادہ اختیا ر کے نے دی تا کید فرما ئی اے۔ تاکہ طالب شیخ دی مجلس وچ رہ کے فیض و برکت حاصل کے ے ۔ حضر ت امام ربانی محبو ب سبحانی مجدد الف ثانی رحمۃ اللہ علیہ نے فرمایا اے کہ اس طریقہ یعنی سلسلہ نقشبندیہ وچ افادہ و استفادہ دا دارومدار صحبت شیخ اُتے اے۔ خواجہ نقشبندقد س سرہ‘ نے فرما یا اے کہ ساڈا طریقہ شیخ طریقت دی محبت اُتے اے۔ تے صحبت دی بہت ہی فضیلت اے ۔
ہر کہ خوا ہدہم نشینی با خدا
او نشیند در حضور اولیاء
اصحاب کرام رضوان اللہ اجمعین خیر البشر ؐ دی صحبت دی وجہ توں ہی اولیا ء امت توں افضل نيں وڈے توں وڈا ولی اللہ وی صحابی دے درجے توں کم تر اے۔ کوئی ولی اﷲ صحابی دے درجہ نوں ہر گز نئيں پہنچ سکدا خوا ہ اوہ اویسِ قرنی رحمۃ اللہ علیہ ہی کیوں نہ ہون۔
رابطہ شیخ[سودھو]
ہروقت ہر جگہ قلب وچ تصور شیخ دے ذریعے شیخ طریقت توں اپنا رابطہ قائم رکھے۔ کیونکہ بعض اوقات بدنی صحبت میسرنئيں ہو تی تاں تصور شیخ توں وی رابطہ قائم کیتا جا سکدا اے۔ رابطہ شیخ اوہ کیمیاء اثر نسخہ اے جس دے ذریعے فنا فی الشیخ تے فنا فی الرسولؐ دے بعد فنا فی اﷲ جداں اعلیٰ مقامات تک رسائی ہو سکدی اے۔ تے اس توں قربِ الی اﷲ دی منا زل جلد تے سہل طریقے توں طے ہو جاندیاں نيں ۔
مر شد نوں وسیلہ ٔہدایت جانے تے اُ س دی خیالی صورت بطریق محبت و تعظیم سامنے رکھے۔ جو لوگ شیخ دے نال دل نئيں لگاندے۔ اوہ فیض تے ترقی توں محروم رہندے نيں۔ مختلف صوفیائے کرام دے مختلف نظریات نيں لیکن اکثر صو فیا ئے عظام اس گل اُتے مشترک و متفق نيں کہ وحی تے الہام ہی علم دا ماخذ و منبع اے۔ صوفیائے کرام تزکیۂ نفس اُتے زور دیندے نيں۔ جو عبادات، مراقبہ، مجاہدہ، عشق تے ترک ِماسوا دے واسطے توں ممکن اے۔ کیو نکہ عبادت ریاضت تے مجاہدے توں انسان دی طبیعت ضبطِ نفس نوں پالیندی اے۔ تے جدوں سالک اس قوت اُتے حاوی ہو جائے تاں ہور مخالف قوتاں مسخر ہو جا تی نيں۔ جس دی وجہ توں خواہشاتِ نفسانی قا بو وچ رہندیاں نيں ۔
بہاؤالدین نقشبند فرماندے نيں۔ ’’جس قدر نفوس نيں۔ اسی قدر خدا نال ملن دی رانيں نيں۔ ہر نفس اپنی حقیقت نال ملن دا راستہ رکھدا اے۔ لیکن دینِ کبریٰ نے بالاتفاق تن راہاں نوں اخذ کیتا اے۔ ایہ تن راستے سب رستےآں توں افضل نيں۔ تے انہی رستےآں اُتے چلنے توں لکھاں ولی اللہ بن گئے۔ تے انہاں دی تصدیق تواتر توں حق الیقین تک پہنچدی اے ایہ راستے بیشک سب رستےآں توں افضل نيں اوہ ایہ نيں ۔#۔ ذکر (2)۔ فکر (3)۔ رابطہ شیخ
خواجہ معصوم ؒ دا فرمان اے ’’ذکر رابطہ دے بغیر خدا تک نئيں پہنچاتاالبتہ رابطہ بغیر ذکر کے خدا تک پہنچیا دیندا اے ‘‘۔ پس رابطہ شیخ انتہائی عمدہ تے مفید چیز اے جس دی بنا اُتے طالب بوجہ اتصالِ روحانی و پرتو ِ کمال باطنی اپنے شیخ توں ایسا کمال حاصل کے لیندا اے۔ کہ جداں مہر دی نقل کاغذ اُتے جلوہ گر ہُندی اے۔[۲]
اصطلاحات نقشبندیہ[سودھو]
∗حضرات نقشبندیہ نے اپنے طریقہ دی بنیاد گیارہ کلمات اُتے رکھی اے۔ انہاں وچوں اٹھ کلمات خواجہ خواجگان حضرت عبد الخالق غجد وانی رحمۃ اللہ علیہ توں تے تن کلمات بانئ سلسلہ نقشبندیہ حضرت خواجہ بہاؤ الدین نقشبندی بخاری توں مروی نيں ایہ اصطلاحات اشغال و اعمال دی طرف اشارہ کردیاں نيں
اٹھ کلمات ایہ نيں۔ 1۔ ہو ش در دم۔ 2۔ نظر بر قدم۔ 3۔ سفر در وطن۔ 4۔ خلوت درا نجمن۔ 5۔ یاد کے د۔ 6۔ باز گشت۔ 7۔ نگہداشت۔8۔ یاداشت۔ حضرت شاہ نقشبندبخاری رحمۃ اللہ علیہ دے تن کلمات ایہ نيں۔1۔ وقوف زمانی 2۔ وقوف قلبی3۔ وقوف عددی
ہوش در دم[سودھو]
∗ایہ اصل وچ پا س انفاس ہی اے۔ ایہ کہ سالک دا ہر سانس حضورو آگاہی یعنی ہر دم ہو ش وچ ہوئے۔ تاکہ کوئی سانس غفلت و معصیت وچ نہ گزرے۔ تے ہر وقت سانس دی حفاظت کے ے تاکہ رابطہ ٹو ٹنے نہ پائے تے وابستگی قائم رہے۔ حدیث شریف وچ اے۔ کہ ہو شیار اوہ شخص اے جس نے اپنے نفس نوں ڈرایا۔
حضرت خواجہ نقشبند بخاری رحمتہ اللہ علیہ نے فرما یا اے کہ کسی سانس نوں ضائع نہ ہو نے دتیاں یعنی سانس دے دخول و خروج تے خروج و دخول دے درمیان محا فظت درکار اے۔ کہ کوئی غفلت وچ نہ گزرے۔ جے غفلت محسوس کرے تاں استغفارکرے۔ اورآئندہ غفلت ترک کے نے دا ارادہ کے ے۔ کیونکہ اسی غفلت دے سبب انسان معا صی دا مرتکب ہو تا اے۔ ہو ش دردم تفرقہ اندرونی دے لئی اے ۔
نظربر قدم[سودھو]
∗یعنی اپنی نگاہ اپنے پیر دی طرف رکھنا۔ کیونکہ نیچی نظر رکھنا سنت رسول ؐ اے۔ تاکہ نظر دی محافظت ہو سکے۔ تے کوئی بصری آلائش یا نقش و نگار پردہ و درحسن و جما ل خوبرویاں دل نوں پرا گندہ نہ کے سکن۔ اس لئی سالک نوں راہ چلدے ادھر اُدھر نہ دیکھنا چاہیے۔ کیو نکہ نظر دی آلو دگی اک ایسا زہر آلودہ تیر اے۔ جس توں شکار تے شکاری دونے ہلاک ہو جا تے نيں۔ تے ایہ ہلاکت نقص ایمان اے۔ رسوائی و تباہی دارین اے۔ رنگ برنگ اشیاء دیکھنے توں خیالا ت صالحہ منتشر ہو جا تے نيں۔ تے سالک دا مطلو ب توں بر گشتہ ہو کے اپنی منزل توں بھٹک جانے دا اندیشہ اے۔ ہور اس توں مرا دیہ اے۔ کہ سالک دا قدم باطن اوہدی نظر باطن توں پِچھے نہ رہے۔ سالک اپنی برائی تے نیکی دے قدم کودیکھے جے برا ئی وچ قدم دیکھے تاں پِچھے ہٹائے تے نیکی دے قدم نوں مزیداگے بڑھائے۔
وقت رفتن برقدم با ید نظر ہست سنت حضرت خیر ا لبشر
اندراں حکمت بس است و بے شمار دیدہ خواہد طالب حق آشکار
حضر ت شاہ ولی فرما تے نيں۔ کہ نظر نوں تھلے رکھنا ایہ مبتدی دے لئی اے۔ منتہی اُتے تاں واجب اے۔ کہ اپنے حال وچ تامل کرے۔ کہ و ہ کس نبی دے قدم اُتے اے۔ کہ بعض اولیاء سید المر سلین خاتم النبین ؐکے قدم پرہُندے نيں۔ تے اُنہاں کوپوری جا معیت ِکمالات حاصل ہو تی اے۔ تے بعض حضرت مو سیٰ علیہ السلام دے قدم اُتے ہو تے نيں۔ جدوں منتہی اپنے پیشوا نوں پہچان لے تاں چاہیے۔ کہ اُس دے اپنے حالات تے واقعات اپنے پیشوا دے نال مناسبت رکھدے ہون۔ ہور حضور ؐکے قدم یعنی اسوہ و سنت اُتے ہر دم نگاہ رکھے کہ میری زندگی حضور ؐ دے قدم یا اسوہ توں ہٹ تاں نئيں رہی ۔
سفر در وطن[سودھو]
∗سفر در وطن دے معنی نيں۔ اپنے باطن وچ سفر کے نا۔ اس توں مراد ایہ اے۔ کہ انسان دی اصل تخلیق ملکی اے۔ جو اس جسد بشری توں پہلے واقع ہو ئی سی۔ جدوں روحی وملکی تخلیق دے بعد ما دتی و بشری تخلیق وچ روح نے نزول کیہ تاں اوہ روح وی صفا ت ذمیمہ دا شکار ہو گئی۔ ہن اصل وطن دی طرف رجو ع کے نے توں مراد ایہ اے۔ کہ اپنے اند ران صفات حسنہ نوں تلا ش کے ے جنہاں دی استعداد اس دے اندر رکھ دتی گئی اے۔ تے جو اوہدی روح دی پہلی کائنات اے۔ لہٰذا آدمی صفا ت بشریہ نوں چھڈ کے صفا ت ملکیہ حاصل کرے یعنی طلب جاہ ،بغض، حسد، کینہ نوں دل توں کڈ با ہر پھینکے تے اپنے دل نوں اُنہاں توں بالکل پاک کے دے دوسرے لفظاں وچ صفات ذمیمہ توں صفات حمیدہ دی طرف انتقال کرنا اے۔ کیونکہ جدوں تک رذائل دل وچ بھر ے ہو نگے۔ تاں خدا دا دل وچ دخول کیونکر ممکن ہوئے گا۔ جے حُبِ خلق دا غلبہ محسوس کرے۔ تاں لاالہ توں نفی ٔمحبت خلق تے الا اللہ توں اللہ دی محبت اوہدی جگہ ثبت کرے۔ چنانچہ اول المؤ منین حضر ت ابو بکر صدیق رضی اللہ تعالیٰ عنہ‘فرماندے نيں۔ جس نے اللہ توں محبت دا مزا چکھا تاں اُ س نے اسنوں طلب دنیا توں باز رکھیا۔ خواجگان نقشبندرحم اللہ اجمعین سفر ظاہری اِنّا ہی کے تے نيں کہ پیر کامل تک پہنچ سکن۔ دوسری حرکت جا ئز نئيں رکھدے۔ تے شیخ توں دوری ہر گز نئيں چاہندے بلکہ آگاہی دے حصول دے لئی نہایت نوں شاں رہندے نيں۔ ایہ سیر آفاقی کوسیرانفسی توں طے کے تے نيں۔ با قی سلاسل وچ سلو ک سیر آفاقی توں شروع ہو تا اے۔ سیرانفسی توں ابتدا کرنا سلسلہ نقشبندیہ کاخاصہ اے۔ اندراج نہایت درہد ایت دے ایہی معنی نيں۔
خلوت در انجمن[سودھو]
∗خلوت در انجمن دا مطلب ایہ اے۔ کہ دل توں خدا دے نال مشغول رہے۔ تے اپنے تمام مشاغل روز مرہ از قسم طعام و قیام اکل و شرب۔ نشست و بر خا ست، معاملات فہم وادراک و غیر ہ اُتے اللہ جل شانہ‘ دے نال تعلق نوں قائم رکھے۔ اس دے لئی طہار ت کوئی شر ط نئيں اے بلکہ رو ز مرہ زندگی وچ اللہ تعالیٰ توں اس قدر قربت عین اسلام اے۔ تے ایہ طلب دنیا دے ضمن وچ وی نئيں اے۔ تمدنی و معا شرتی زندگی وچ جتھے قدم قدم اُتے معصیت و گمراہی منہ کھولے خلق خدا نوں ہڑپ کے رہی اے۔ فقط اسی طریقہ توں اپنے آپ نوں بچایا جا سکدا اے۔ چونکہ اسلام اک دین اے۔ اک نظام زندگی اے۔ اس لئی اس وچ زندگی دے ہر پہلو توں متعلق ضابطے مو جو د نيں خلوت درانجمن ساڈے لئی سلسلہ نقشبندیہ نے اوہ اصول وضع کر کے دتا اے۔ جس اُتے عمل دے کے اسيں تہذیب و تمدن معاشرت، ثقافت ،اقتصادے ات معا شیا ت، معا ملات غر ضیکہ زندگی دے ہمہ گو شاں نوں اسلام دے عین مطابق قائم کر کے صحیح اسلامی معا شرت قائم کر سکدے نيں۔ ع: دل بہ یار دست بکار
خلوت در انجمن توں مرا د ایہ وی اے کہ پوری دا ئنا ت تاں مو جو د اے۔ لیکن دل وچ ما سوائے اللہ کسی دا خیال تک نہ ہوئے۔ ؎ بندگاں باید کہ در وقت سخن قلب با حق قالبے در انجمن
اک بزرگ فرماندے نيں کہ وچ نہ تاں عالماں والا لباس پہندا ہون۔ تے نہ درویشاں والا تاکہ لو گ مینوں در ویش اورعالم نہ سمجھاں۔ بلکہ عام لو گاں دا لبا س پہندا ہون۔ تاکہ پہچانا نہ جائاں۔ صحابہ کبار دا وی ایہی طریقہ کار سی ۔ کہ عام لو گاں دی طرح رہندے سن ۔ تے اپنی کوئی خصو صی حیثیت تے شان خود ظاہر نہ فر ما تے سن ۔ ایہی طریقہ خو اجگان نقشبندکا وی اے ۔
حضرت خو اجہ احرار دا قول اے۔ کہ ذکر وچ جہد و اہتما م بلیغ دے نال مشغول ہو نے توں سالک نوں پا نچ روز وچ ایہ دولت تے سعادت نصیب ہو سکدی اے۔ خو اجہ خوا جگان حضرت شاہ نقشبند بخاری رحمۃ اللہ علیہ دے نزدیک خلوت در انجمن ظاہر وچ خلق دے نال اوربا طن وچ حق دے نال ہو نا اے ۔
یاد کے د[سودھو]
∗یاد کردذکر اورگیان دے اسيں معنی اے۔ مرادیہ اے کہ اپنے شیخ توں سیکھے ہوئے ذکر بر وقت ادا کرنا اے ذکر اس کثر ت توں کے ے کہ اللہ جل شانہ‘ دی حضوری حاصل ہو جائے۔ امام طریقت حضرت شاہ نقشبند رحمۃ اللہ علیہ فرماندے نيں کہ ذکر توں مقصود ایہ اے۔ کہ ہمیشہ حضرت حق دے نال حاضر رہے۔ ذکر غفلت توں باز رکھدا اے۔ اسی لئی ابتدائی طور اُتے ذکر اثبات و نفی یا مجرد ذکر کيتی تلقین دی جا تی اے۔ ہور ذکر توں مراد کتاب اللہ و سنت رسول اللہ دی تعلیمات دے علاوہ صفات الٰہیہ نوں اپنے معا نی دے ساتھذہن نشین کے نا اے ۔
باز گشت[سودھو]
∗یعنی رجو ع کے نایا فیر نا اس توں مرا د ایہ اے۔ کہ تھوڑے تھوڑے ذکر کے بعد تن بار یا پنج بار مناجات دی طرف رجو ع کے ے حضرت شاہ نقشبند قدس سرہ ‘کی ایہ دعا سی۔ الٰہی مقصود من توئی و رضائے تاں محبت مغفرت خود بدہ " اے اللہ میرا مقصو د تاں ہی اے۔ اوراپنی خو شنودی اپنی محبت تے مغفرت عطا کر۔ حق ایہ اے کہ ذکر تے فکر کے درمیان وچ جے کچھ غیب توں نظر آئے۔ تاں اُ س اُتے سالک نوں مغرور نہ ہو نا چاہیے۔ تے اُسنوں مطلو ب ہی نہ سمجھ لے۔ کیو نکہ ذات الٰہی تاں کجا صفات الٰہی وچوں اک صفت وچ جے سالک لکھاں سال گزار دے تاں سیر ختم نہ ہوئے۔ حضرت شاہ نقشبند قدس سرہ‘ فرماندے نيں کہ ہر چہ دیدہ شد و دانستہ شد۔ آں ہمہ غیر است بحقیقت کلمہ لا نفی آں باید کرد۔ یعنی جو کچھ دیکھیا سنیا جائے تے جانا جائے اوہ سب غیر خدا اے کلمہ طیبہ دی لا توں سب دی نفی کرنی چاہیے ۔
نگہداشت[سودھو]
∗اس توں ایہ مطلب اے کہ ذاکر اپنے قلب دے خطرات تے احادیث نفس نگا ہ وچ رکھے۔ تے کمال ہو شمندی توں رہے۔ تے جو وساوس و خیالات غیر خدا دل وچ آئیاں ۔ اُنہاں دا ابتد ا ہی توں تدارک کے ے۔ تے ظہور طبیعت کااس طرف مائل ہو نے دا خطرہ اے۔ فیر نجات وی مشکل اے حضرت شاہ عبد العزیز محدث دہلوی رحمۃ اللہ علیہ فرماندے نيں کہ خطرہ نوں اک ساعت وی دل وچ نہ رکھنا چاہیے۔ بزرگاں دے نزدیک ایہ بہت اہم اے۔ اولیاء کاملین نوں ایہ د ولت طویل عرصہ تک حاصل رہندی اے ۔
یاداشت[سودھو]
∗یاداشت فکر تے دھیان دے اسيں معنی اے۔ تے اس توں مراد دوام آگاہی بحق سبحانہ‘وتعالیٰ اے۔ دل وچ ایہ سوال پیدا ہو سکدا اے۔ کہ یاد کرو نگہداشت تے یاداشت وچ کیہ فرق اے۔ نگہداشت وچ طالب اپنی نوں شش توں اللہ تعالیٰ دی طرف مشغول رہندا اے۔ لیکن یا داشت وچ بلا نوں شش تے خود بخود اللہ تعالیٰ دی طر ف مشغول ومخاطب ہو تا اے۔ اوریہ مقام منتہی انہاں ولایت نوں حاصل ہو تا اے۔ یاداشت حاصل شود بعد وچ فنا بلکہ حاصل می شود بعد وچ بقا
بعد ازاں غافل نہ باشد یک زباں خواہ باشد فرح و غم سود وزیاں
در جماعت اولیاء داخل شودجملہ طُرق اُ و واصل شود
اس دے بعد ہن تن اصطلاحات جو امام طریقت حضرت شاہ نقشبند بخاری رحمۃ اللہ علیہ دی طرف توں نيں اُنہاں دا بیان کیاجا تا اے ۔
وقوف زمانی[سودھو]
∗وقوف زمانی تے ہو ش دردم تقریباً اسيں معنی نيں۔ فرق صرف اِنّا اے۔ کہ ہو ش دردم مبتدی دے واسطے اے۔ ہر لحظہ تے ہر لمحہ احتیاط اے۔ تے وقوف زمانی متو سط دے لئی مناسب اے۔ کہ کچھ کچھ دیر بعد تامل کرے تے وقوف زمانی توں محاسبہ وی کیتا جا تا اے۔ کہ نفس کس سمت نوں جا رہیا اے ۔
وقوف عددی[سودھو]
∗ وقوف عددی توں مراد سالک دا اثنائے ذکر توں واقف رہنا اے۔ تے جدوں ذکر حق کرے تاں طاق عدد اُتے کرے۔ نہ کہ جفت عد د پر۔ کیونکہﷲ وترویحب الوتر۔ لیکن ذکر عدد ی دے نال ذکر قلبی وی ضروری اے ۔
وقوف قلبی[سودھو]
∗وقوف قلبی توں مرادیہ اے کہ سالک ہر وقت ہر لحظہ اپنے قلب دی طرف متوجہ رہے۔ تے قلب خدا دی طر ف متوجہ رہے۔ تاکہ سب طرف توں تاں جہ ٹو ٹ کے معبو د حقیقی دی طر ف ہو جائے۔ تے وساوس و خطرات دل وچ داخل ہی نہ ہونے پاؤن ۔ خصو صاًجلسہ ذکر کے دوران وچ اُس دا پورا خیال رکھے۔ ایتھے زندگی نوں پیش آنے والے مختلف مراحل وچ خدا دے پسندیدہ و نا پسندیدہ کم دا سوال وی سامنے آندا اے۔ گو یا ہر پیش آنے والے امر اُتے ایہ فیصلہ کرے کہ ایہ کم خدا نوں نا پسند اے۔ اس لئی مینوں اس دا ترک کے نا ضروری اے۔ تے اس وچ خدا دی پسندید ہ صور ت ایہ اے جس اُتے کار بند ہونا میر ے لئی لازمی اے بس اسی کاناں وقوف قلبی اے۔ وقوف قلبی شاہ نقشبند بخاری رحمۃ اللہ علیہ دے نزدیک بہت ضروری اے تے ایہ رکن عظیم اے۔ طریقہ سلسلہ نقشبند ایہ دا دارومدار اسی اُتے اے۔[۳]