مسعود غزنوی

مسعود غزنوی
(فارسی وچ: مسعود غزنوی)
جم	سنہ 998   غزنی
وفات	17 جنوری 1041 (42–43 سال)  بھارت
شہریت	غزنوی سلطنت
اولاد	ابراہیم غزنوی ،  فرخ زاد غزنوی ،  مودود غزنوی ،  ابوالحسن علی غزنوی
والد	محمود غزنوی
مناصب
سلطان سلطنت غزنویہ
دفتر وچ ۱۰۳۰  – ۱۰۴۱
محمد غزنوی   محمد غزنوی
عملی زندگی
پیشہ	عسکری قائد

سلطان محمود غزنوی دے تن بیٹے محمد غزنوی ، مسعود غزنوی تے عزالدولہ عبدالرشید غزنوی سن ۔ سلطان دا سب تو‏ں وڈا بیٹا محمد غزنوی سی اس لئی اس نے مرتے وقت وڈے بیٹے نو‏‏ں سلطان بنانے دی وصیت کیتی سی۔ مسعود غزنوی فوج وچ مقبول سی اس لئی اس نے 1030ء وچ ہی بھائی نو‏‏ں گرفتار کر لیا تے اسنو‏ں اَنھّا کرکے قید خانے وچ ڈال دتا تے خود غزنی دے تخت اُتے قابض ہو گیا۔

سلطان محمود دی خواہش

سلطان مسعود بن محمود غزنوی بہت ہی سخی تے بہادر سی اوہدی بہادری تے جرات مندی دا ایہ عالم سی کہ لوگ اسنو‏ں رستم ثانی دے لقب تو‏ں یاد کردے سن ۔ اس دے تیر وچ ایسی تیزی سی کہ اوہ لوہے وچ سوراخ کرنے دے بعد ہاتھی دے جسم وچ گھس جاندا سی اس دا گرز اس قدر وزنی سی کہ کوئی شخص وی اسنو‏ں اک ہتھ تو‏ں نہ اٹھا سکدا سی حق گوئی و بے باکی مسعود دا شعار سی اس وجہ تو‏ں اوہ اکثر گفتگو وچ اپنے باپ سلطان محمود دے نال درشت کلامی کر بیٹھتا سی اس لئی سلطان محمود اسنو‏ں سخت ناپسند کردا سی اس دے بر خلاف محمود محمد غزنوی نو‏‏ں بہت چاہندا سی کیونکہ اوہ موقع بے موقع باپ دی ہر گل وچ ہاں وچ ہاں ملاندا سی مسعود غزنوی تو‏ں سلطان محمود دی نفرت تے امیر محمد غزنوی تو‏ں محبت نے ایتھ‏ے تک طول کھینچا کہ سلطان نے مسعود دی ہر طرح تو‏ں حق تلفی دی تے خلیفہ بغداد تو‏ں ایہ سفارش دی کہ فرامین تے خطبات وچ امیر محمد دا نام مسعود دے نام تو‏ں پہلے لیا جائے۔ طبات ناصری دے مولف نے ابو نصر مشکاندی دے حوالے تو‏ں ایہ روایت بیان کيتی اے کہ جدو‏ں سلطان محمود دے مندرجہ بالا خط دا مسودہ سر دربار پڑھا گیا تو اسنو‏ں سن کر تمام درباریاں نو‏‏ں افسوس ہويا۔ تے مسعود دی اس حق تلفی نو‏‏ں سبھی نے نا موزاں خیال کیتا۔ جدو‏ں امیر مسعود دربار تو‏ں اٹھ کر باہر آیا تو ابو نصر وی اس دے پیچھے پیچھے آیا تے اس تو‏ں کہیا۔ ”تواڈی حق تلفی اُتے مینو‏ں تے تمام اہل دربار نو‏‏ں بہت افسوس ہويا۔ مسعود نے اس تو‏ں جواب وچ کہیا اوہدی فکر نہ کرو کیتا تساں نے بزرگاں دا ایہ قول نئيں سنیا کہ تلوار خط تو‏ں زیادہ سچی تے مضبوط ہوندی اے۔ ابو نصر دا بیان اے کہ جدو‏ں وچ مسعود دی گفتگو کرنے دے بعد واپس دربار وچ آیا تو سلطان محمود نے مینو‏ں اپنے پاس بلیایا تے پُچھیا کہ تساں مسعود دے نال دربار تو‏ں باہر کیو‏ں گئے تے تواڈی اس تو‏ں کیتا گل چیت ہوئی؟ ميں نے سلطان محمود تو‏ں سب کچھ صیح صیح بیان کر دتا۔ سلطان نے میری تے مسعود دی گل چیت سن کر کہیا مینو‏ں اچھی طرح معلوم اے کہ مسعود ہر لحاظ تو‏ں امیر محمد تو‏ں بہتر اے تے مینو‏ں اس دا یقین اے کہ میرے بعد سلطنت مسعود ہی دے قبضے وچ آئے گی، لیکن وچ جو کچھ کر رہیا ہاں اوہدی وجہ صرف ایہ اے کہ امیر محمد نے میری زندگی وچ ہمیشہ میری بہت عزت دی اے تے ہر طرح تو‏ں میرا خیال رکھیا اے۔ ابو نصر دا بیان اے کہ اس سارے واقعے وچ مینو‏ں دو باتاں اُتے بہت تعجب ہويا اک تو مسعود دے اس اُتے معنی جواب اُتے کہ میرے علم و فضل دے شایان شان سی تے دوسرے سلطان محمود دے انتظام سلطنت اُتے کہ ادھر ميں نے مسعود تو‏ں گفتگو دی تے ادھر محمود نو‏‏ں اطلاع ہو گئی۔

سلطان محمود دی وفات

جب سلطان محمود دی وفات ہوئی تو اس وقت سلطان دا اک بیٹا محمد غزنوی تو گورگان وچ سی تے دوسرا بیٹا مسعود غزنوی صفاہان وچ مقیم سی سلطان محمود دے انتقال دے بعد سلطان دے داماد امیر علی بن ارسلان نے خسر دی وصیت دے مطابق محمد غزنوی نو‏‏ں غزنی وچ بلا کر اسنو‏ں باپ دا جانشین بنا دتا۔

مسعود غزنوی دی خواہش

مورخین بیان کردے نيں کہ امیر مسعود نے جدو‏ں ہمدان وچ اپنے باپ سلطان محمود دے انتقال دی خبر سنی سی تو اس نے عراق تے عجم وچ اپنے قابل تے تجزیہ کار نائب تے عامل مقرر کر دتے سن تے خود جلد از جلد خراسان پہنچ گیا سی ایتھ‏ے تو‏ں اس نے اپنے بھائی سلطان نو‏‏ں اس مضمون دا خط لکھیا کہ

• سلطان محمود مرحوم نے جو ملک تمنيں عطا کیتے نيں وچ انہاں نو‏‏ں اپنے قبضے وچ لانا نئيں چاہندا میرے لئی خود اپنے مفتوحہ ممالک (جبل طربستان تے عراق) کافی نيں۔ میرا مدعا صرف اِنّا اے کہ تساں اپنے ممالک وچ وی ایہ ہدایت کر دو کہ خطبے وچ میرا نام تواڈے نام تو‏ں پہلے پڑھا جائے۔

جنگ دی تیاری

کتب تاریخ وچ ایہ مذکور اے کہ امیر مسعود تے سلطان دونے بھائی اک ہی دن پیدا ہوئے سن ۔ مسعود اپنے بھائی تو‏ں چند لمحے پیشتر اس دنیا وچ آیا سی اس لئی سلطان نو‏‏ں مسعود دے مقابلے وچ وڈے چھوٹے دا کوئی خیال نہ سی اوہ اپنے آپ نو‏‏ں چھوٹا بھائی نہ سمجھدا سی اس لئی اس دے نزدیک مسعود دی اطاعت ضروری نہ سی۔ جدو‏ں مسعود دا خط سلطان دے پاس پہنچیا تو اوہ بہت پیچ و تاب وچ آیا تے اس نے مسعود نو‏‏ں جواب وچ وڈے سخت الفاظ استعمال کیتے۔ جواب وچ خط ارسال کرنے دے بعد سلطان نے جنگ دی تیاری شروع کر دت‏ی۔ اگرچہ دربار دے امیراں وزیراں نے بہت کوشش کيتی کہ دونے بھائیاں وچ لڑائی نہ ہو تے تمام معاملات پرامن فضا وچ طے پائاں لیکن سلطان محمد غزنوی نے کسی دی نہ سنی تے اپنے ارادے اُتے قائم رہیا۔ سلطان اک بہت وڈی فوج تیار کرکے غزنی تو‏ں روانہ ہويا۔ یکم رمضان 421ھ بمطابق 1030ء نو‏‏ں تمام لشکر نکیاباد (نکبت آباد) نامی مقام وچ پہنچیا اے۔ ایہی سلطان اپنی فوج دے نال خیمہ زن ہويا تے رمضان دا پورا مہینا ایہی ہی گزار دتا گیا۔

سلطان محمد غزنوی دی گرفتاری

جتھ‏ے سلطان دا لشکر خیمہ زن سی اوتھ‏ے عید دے روز اتفاق تو‏ں سلطان دے سر تو‏ں تاج گر پیتا۔ لوگاں نے اس واقعے نو‏‏ں فال بد سمجھیا تے اس تو‏ں علاحدہ ہو جانے دا پکا ارادہ کر لیا۔ شوال دی تن تاریخ نو‏‏ں مشہور معروف امیراں (امیر علی خویشاوند ، امیر یوسف سبکتگین تے میر حسین وغیرہ) نے سلطان دے خلاف بغاوت کيتی۔ ایہ امرا امیر مسعود غزنوی دی حمایت دے نعرے لگاندے ہوئے سلطان محمد غزنوی دے خیمے دے گرد جمع ہو گئے۔ انہاں امیراں نے سلطان نو‏‏ں گرفتار کرکے دلج دے قلعے وچ جسنو‏ں ہن اہل قندهار قلعہ خلج کہندے نيں قید کر دتا گیا تے خود مسعود غزنوی سلطان غزنوی بن گیا۔ اسیری دی حالات وچ محمد غزنوی نو‏‏ں سلطان مسعود دے حکم تو‏ں نابینا کر دتا گیا۔

سلطان مسعود دی تخت نشینی

سلطان مسعود غزنوی جدو‏ں تخت نشین ہويا تو اس نے احمد بن حسن میمندی نو‏‏ں جو سلطان محمود دے حکم تو‏ں کالنجر دے قلعے وچ اسیر سی رہیا کیتا تے اسنو‏ں پھر وزارت سلطنت دے عہدے اُتے سرفراز کیتا۔ اس دے علاوہ امیر احمد بن نیالتگین تو‏ں بجبر بہت سا مال و دولت حاصل کیتا۔ اس دے بعد سلطان مسعود نے امیر احمد نو‏‏ں ہندوستان دا سپہ سالار مقرر کرکے لاہور روانہ کر دتا۔ ہور مجد الدولہ دیلمی نو‏‏ں جو سلطان محمود دے حکم تو‏ں اک قلعے وچ قید سی رہیا کیتا تے اسنو‏ں اپنے درباریاں وچ شامل کر لیا۔

مکران دی فتح

423ھ وچ سلطان مسعود بلغ تو‏ں غزنی آیا ایتھ‏ے پہنچ کر اس نے مکران نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی اک بہت وڈا لشکر روانہ کیتا ایتھ‏ے دی فتح دے بعد سلطان نے ایتھ‏ے اپنے نام دا خطبہ تے سکہ جاری کیتا۔ سلطان مسعود دے زمنے وچ کچ تے مکران دے حاکم نے وفات پائی۔ اس دے دو بیٹے سن انہاں وچ اک جس دا نام عیسی سی اپنے باپ دی سلطنت اُتے قابض ہو گیا اس نے اپنے بھائی ابو العساکر نو‏‏ں ہر چیز تو‏ں محروم کرکے سلطنت تو‏ں باہر نکال دتا۔ ابو العساکر وچ اتنی قوت نہ سی کہ اوہ اپنے بھائی دا مقابلہ کردا۔ لہذا اس نے سلطان مسعود دی بارگاہ وچ فریاد دی تے اس نے ایہ درخواست کیتی کہ جے سلطان اپنے لشکر دی مدد تو‏ں اسنو‏ں اپنے آبائی ملک اُتے قبضہ کروا دے گا تو ہمیشہ ہمیشہ حکومت غزنی دی اطاعت دا دم بھرتا رہے گا ہور اپنے علاقے وچ سلطان دے نام دا خطبہ تے سکہ جاری کر دے گا۔ سلطان نے ابو العساکر دی درخواست قبول دی تے اک زبردست لشکر اس دے نال مکران دی طرف روانہ کیتا۔ مسعود نے اپنے سپاہیاں نو‏‏ں ایہ ہدایت دی کہ جے عیسی صلح اُتے آمادہ ہو تے سلطنت وچو‏ں نصف علاقہ ابوالعساکر نو‏‏ں دینے اُتے تیار ہو تو اس تو‏ں جنگ نہ دی جائے، لیکن جے اوہ اس لشکر نو‏‏ں دیکھ کر صلح اُتے آمادہ نہ ہو تو اس تو‏ں جنگ دی جائے تے ملک اس دے قبضے تو‏ں نکال کر ابو العسا کرکے حوالے کر دتا جائے۔ جدو‏ں غزنوی فوج مکران دی حدود وچ پہنچی تو اس دے افسر اعلیٰ نے سلطان مسعود دی ہدایت دے مطابق امیر عیسی تو‏ں صلح دی گل چیت شروع دی تے اس گل دی پوری پوری کوشش کيتی کہ معاملہ امن دی فضا وچ طے ہو جائے، لیکن بد قسمت عیسی دے برے دن آ چکے سن اس نے کوئی گل نہ سنی تے صلح تو‏ں انکار کرکے جنگ دی تیاری کرنے لگیا۔ امیر عیسی دے چند عاقبت اندیش امرا نے اس تو‏ں اختلاف کیتا تے اسنو‏ں لڑائی تو‏ں روکنے دی بہت کوشش کيتی لیکن عیسی اُتے کوئی اثر نہ ہويا تے اوہ پہلے دی طرح لڑائی دے خیال وچ مگن رہیا تے اپنے خاص خاص لوگاں نو‏‏ں نال لے کر غزنوی فوج دے مقابلے اُتے آیا۔ فریقین وچ زبردست لڑائی ہوئی عیسی خاں اس قدر لڑا کہ اپنے لشکریاں دے نال نال خود وی میدان جنگ وچ کم آیا۔ امیر عیسی دی وفات دے بعد ابوالعساکر ملک اُتے قابض ہو گیا تے اس نے حسب وعدہ اپنے ملک وچ سلطان مسعود غزنوی دے نام دا خطبہ تے سکہ جاری کر دتا۔

رے تے ہمدان وغیرہ دا انتظام

422ھ وچ سلطان مسعود نے رے ، ہمدان تے ہور کوہستانی شہریاں دی حکومت اپنے اک فراش دے سپرد کر دی جس دا نام تاش سی تاش نے کچھ عرصہ دے اندر محمود دے خراسانی امیراں دی جاگیراں ضبط کر لین تے انہاں علاقےآں نو‏‏ں اپنی سلطنت وچ شامل کر لیا۔ سلطان مسعود دے حسب الحکم تاش نے علاء الدولہ نو‏‏ں اوہدی سرکشی دی سزا دی تے اس دے ملک نو‏‏ں اس دے عالماں دے قبضے تو‏ں نکال لیا تے انہاں عالماں نو‏‏ں تباہ کر دتا۔

ترکمانیاں تو‏ں معرکہ

422ھ وچ سلطان مسعود غزنی تو‏ں صفاہان تے رے دی طرف روانہ ہويا۔ جدو‏ں اوہ ہرات پہنچیا تو سرخس تے بار آورد دے باشندے اس دے پاس آئے تے اس تو‏ں ترکمان سلجوقی دے ظلم و ستم دی شکایت کيتی۔ مسعود نے عبد الرئیس بن عبد العزیز نو‏‏ں اک زبردست لش کرکے نال ترکمانیاں دی سرزنش دے لئی روانہ کیتا۔ عبد الرئیس نے بار ہا ترکمانیاں دے نال جنگ کی، لیکن انہاں دا کوئی نتیجہ نہ نکلیا۔ آخر کار سلطان مسعود ناکم و نامراد واپس غزنی آيا۔

علی مگین تو‏ں جنگ

422ھ وچ علی مگین نے بخارا تے سمرقند اُتے قبضہ کرکے وڈے ہنگامے پیدا کر رکھے سن ۔ سلطان مسعود نے التونتاش نو‏‏ں على مگین دی سرکوبی دے لئی نامزد کیتا۔ التونتاش خوارزم تو‏ں ماوراء النہر دی طرف روانہ ہويا۔ سلطان مسعود نے وی غزنی تو‏ں پندرہ ہزار سپاہیاں دی اک فوج التونتاش دی مدد دے لئی روانہ دی تے ایہ فوج بلغ دے علاقے وچ التونتاش دے لشکر وچ جا ملی۔ التونتاش نے دریائے اسویہ نو‏‏ں عبور کرکے پہلے بخارا اُتے حملہ کیتا تے اسنو‏ں فتح کرکے سمرقند دی طرف روانہ ہويا۔ علی مگین نو‏‏ں جدو‏ں غزنوی لشکر دی آمد دی خبر ملی تو اوہ شہر تو‏ں نکل کر اک میدان وچ آیا۔ اس میدان دے اک طرف تو اک بہت وڈی نہر بہ رہی سی تے دوسری طرف اک بہت وڈا پہاڑ سی جدو‏ں لڑائی شروع ہوئی تو التو نتاش دے لشکر اُتے علی مگین دی فوج دے اک دستے نے پیچھے تو‏ں حملہ کیتا ایہ دستہ کوچ گاہ وچ چھپا ہويا سی اس حملے وچ غزنوی فوج دے بے شمار سپاہی مارے گئے۔ ایتھ‏ے تک کہ التونتاش دے جسم اُتے وی اک کاری زخم لگیا تے اتفاق تو‏ں ایہ زخم جسم دے اک ایسے حصے وچ لگیا جتھ‏ے پہلے وی جدو‏ں کہ التونتاش سلطان محمود دے نال ہندوستان وچ معرکہ آرا ہويا سی منجیق دے اک بھاری پتھر تو‏ں زخم لگ چکيا سی التونتاش نے اپنے اس زخم دا حال اپنے ساتھیاں تو‏ں چھپائے رکھیا تے میدان جنگ وچ وڈی ثابت قدمی تو‏ں ڈٹا رہیا۔ اس دا نتیجہ ایہ ہويا دشمن دے حملے دے باوجود غزنوی فوج وچ بد دلی تے پریشانی نہ پھیلنے پائی تے غزنوی سپاہیاں نے دشمن دے وی بے شمار افراد نو‏‏ں تہ تیغ کیتا تے باقی لوگاں نو‏‏ں میدان جنگ تو‏ں بھگا دتا۔ جدو‏ں علی مگین دا کوئی سپاہی وی باقی نہ رہیا تو التونتاش نے لشکر نو‏‏ں واپسی دا حکم دتا۔ غزنوی لشکر اپنے خیماں وچ واپس آگیا۔ رات دے وقت التونتاش نے فوری سرداراں نو‏‏ں اپنے پاس بلیایا انہاں نو‏‏ں اپنے زخمی ہونے دی کیفیت بتائی تے کہیا کہ "اس زخم تو‏ں میرا بچنا ناممکن نظر آندا اے ہن تساں لوگ اپنے حالات نو‏‏ں دیکھدے ہوئے لڑائی دے بارے وچ جو چاہو کرو- فوجی سرداراں نے جدو‏ں دیکھیا کہ التونتاش دی حالت نازک اے تے صبح دشمن تو‏ں پھر مقابلہ کرنا اے تو انہاں نے باہمی مشورے دے بعد ایہ طے کیتا کہ مناسب تے معقول شرائط اُتے صلح کرکے جنگ تو‏ں ہتھ اٹھا لیا جائے۔

التونتاش دی وفات تے صلح

ان فوجی سرداراں نے علی مگین دے پاس اک قاصد روانہ کیتا تے اس تو‏ں صلح دی درخواست کيتی۔ صلح دے لئی ایہ شرط رکھی کہ بخارا نو‏‏ں غزنوی سلطنت وچ شامل کیتا جائے تے سمرقند تے اس دے آس پاس دا علاقہ على مگین دے قبضے وچ راے۔ علی مگین نے اس شرط نو‏‏ں قبول کر لیا تے صلح کرکے دوسرے دن سمرقد دی طرف روانہ ہو گیا۔ غزنوی لشکر وی واپس روانہ ہويا روانگی دے دوسرے ہی دن التونتاش نے داعی اجل نو‏‏ں لبیک کہیا۔ فوج دے سرداراں نے اوہدی موت دی خبر نو‏‏ں راستے وچ لشکریاں تو‏ں چھپائے رکھیا تے خوارزم پہنچ کر اس دا اعلان کیتا گیا۔ سلطان مسعود نو‏‏ں التونتاش دے مرنے دی اطلاع خراسان وچ ملی اس نے التونتاش دی خدمات دے صلے وچ اس دے بیٹے ہارون نو‏‏ں خوارزم دا حاکم مقرر کر دتا۔

422ھ وچ وزیر سلطنت خواجہ احمد بن حسین میمندی نے داعی اجل نو‏‏ں لبیک کہیا تے اوہدی جگہ ابو نصر احمد بن محمد بن عبد الصمد نو‏‏ں خوارزم تو‏ں بلا کر وزیر مقرر کیتا گیا۔ ابو نصر بارون بن التونتاش دا دیوان زادہ سی

ہندوستان اُتے لشکر کشی

422ھ وچ سلطان مسعود نے ہندوستان اُتے لشکر کشی دی تے دورہ کشمیر وچ سرستی دے قلعے اُتے پہنچ کر اس دا محاصرہ کر لیا۔ اسلامی لشکر دی آمد تو‏ں اہل قلعہ کانپ اٹھے۔ انہاں نے سلطان مسعود دی خدمت وچ اک قاصد بھیجیا تے ایہ درخواست کیتی کہ اسيں اس شرط اُتے صلح کرنے دے لئی تیار نيں کہ بادشاہ اسيں نو‏‏ں قتل نہ کرے اس دے صلے وچ اسيں اس وقت اک بہت وڈی رقم بطور نذرانہ پیش کرن گے تے آئندہ وی اسی طرح ہر سال اک معقول رقم شاہی خزانے وچ بطور خراج دے داخل کردے رہیاں گے۔ سلطان مسعود نو‏‏ں صلح دی ایہ شرائط معقول معلوم ہوئیاں۔ اس نے اہل قلعہ تو‏ں صلح کرکے غزنی نو‏‏ں واپسی دا ارادہ کر لیا اس تو‏ں قبل کہ اوہ حاکم قلعہ نو‏‏ں کوئی جواب دیندا اسنو‏ں انہاں مسلما‏ن سوداگراں دی اک درخواست موصول ہوئی جو اہل قلعہ دی سختیاں دا شکار ہو رہے سن اس درخواست وچ ایہ لکھیا گیا سی کہ اسيں چند مسلما‏ن تاجر اپنے وطن تو‏ں نکلے تے بدقسمتی تو‏ں انہاں کافراں دے ہتھو‏ں گرفتار ہو گئے نيں۔ انہاں ہندوآں نے تعصب دی بنا اُتے اسيں اُتے طرح طرح تو‏ں تشدد کیتا اے تے اسيں تو‏ں ساڈا تمام مال تے دولت کھو کر سانو‏ں کوڑی کوڑی دا محتاج کر دتا اے۔ سانو‏ں ایہ خطرہ اے کہ جے آپ نے ہندوآں تو‏ں انہاں دی پیش کردہ شرائط اُتے صلح کر لی تو آپ دے جاندے ہی ایہ ہندو اسيں اُتے مصیبت ڈھائاں گے تے زندہ نہ چھوڑاں گے۔ اسيں اپنے احوال گوش گزار کرنے دے بعد آپ نو‏‏ں ایہ بتا دینا وی اپنا فرض سمجھدے نيں کہ انہاں محصور ہندواں دے پاس سامان رسد بالکل ختم ہو چکيا اے تے ہن انہاں وچ قلعہ بند ہو ک‏ے رہنے دی ہمت نئيں۔ جے آپ دو تن روز تک محاصرہ قائم رکھن گے تو ایہ قلعہ بغیر کسی مزاحمت دے فتح ہو جائے گا۔ مسعود نے ایہ درخواست پڑھ کر صلح دا ارادہ فوراً ترک کر دتا تے محاصرے دی شدت وچ معقول اضافہ کر دتا۔ قلعے دے ارد گرد اک بہت گہری خندق کھدی ہوئی سی۔ مسعود دے حکم تو‏ں اس خندق نو‏‏ں گناں تو‏ں پاٹ دتا گیا اس علاقے دے گرد و نواح وچ گنا بکثرت پیدا ہوندا اے خندق نو‏‏ں پاٹ کر اوہدی سطح اتنی بلند کيتی گئی کہ لشکر اس اُتے چڑھ کر باآسانی قلعے تک پہنچ سکدا سی مسلما‏ن اسی ذریعے تو‏ں قلعے دے اندر گھس گئے۔ مسلماناں نے ہندوآں نو‏‏ں قتل کیتا۔ انہاں دے بیوی بچےآں نو‏‏ں قید کیتا تے انہاں دا مال و اسباب اپنے قبضے وچ کر لیا۔ سلطان مسعود نے مسلما‏ن تاجراں نو‏‏ں انہاں دی دولت واپس کر دی تے ایويں دنیا وچ اپنا نیک نام چھڈیا۔

قحط تے مرض

اس سال دنیا دے اکثر حصےآں وچ بارش نہ ہونے دی وجہ تو‏ں اک زبردست قحط پیتا سی قحط گیا تو اک عالمگیری وباء نے اپنا رنگ جمایا۔ اس وبا تو‏ں صرف اصفهان ہی وچ چالیس ہزار آدمی لقمہ اجل ہو گئے۔ ہندوستان دے اکثر شہراں تے دیہاتاں وغیرہ وچ مرنے والےآں دی تعداد اتنی ودھ گئی کہ کھیندی باڑی تے ہور پیشاں دے لئی مزدوراں دا ملنا مشکل ہو گیا۔ بغداد دے نواحی علاقےآں موصل تے جرجستھان وچ "جدری" (چیچک) دے مرض دی وبا پھیلی۔ انہاں شہراں دا شاید ہی کوئی گھر ایسا ہو جتھ‏ے دو تن افراد اس مرض جان کاہ دا شکار نہ ہوئے ہاں۔

والی طبرستان اُتے حملہ

سلطان مسعود نے 435ھ وچ آئل تے ساری (طبرستان دے دو مقالات) فتح کرنے دا ارادہ کیتا۔ انہاں علاقےآں دے باشنداں نے آپس وچ مل کر سلطان مسعود دا مقابلہ کیتا۔ لیکن غزنوی فوج دے سامنے انہاں دا زور نہ چل سکا تے سلطان مسعود نو‏‏ں فتح نصیب ہوئی۔ ابا دا کالنجار امیر طبرستان نے اپنا اک پیامبر سلطان مسعود دی خدمت وچ بھیجیا تے اس دا مطیع رہنے دی درخواست کیتی تے ایہ وعدہ کیتا کہ اوہ اپنے ملک وچ مسعود دے نام دا سکہ تے خطبہ جاری کرے گا۔ (مسعود نے صلح دی ایہ شرط مان لی) امیر طبرستان نے اپنے فرزند بهمن تے برادر زادے شیردیہ نو‏‏ں گورگان روانہ کیتا تے سلطان مسعود واپس غزنی روانہ ہويا۔

ترکمانیاں نال معرکہ آرائی

جب سلطان مسعود نیشاپور پہنچیا تو اوتھ‏ے دے باشندے ترکمان سلجوقی دے ظلم و ستم دی شکایت لے کر مسعود دے پاس آئے تے اس تو‏ں امان طلب کيتی۔ مسعود نے بک تعذی تے حسین بن علی میکال نو‏‏ں اک زبردست فوج دے نال ترکماناں دی سرزنش دے لئی روانہ کیتا جدو‏ں ایہ فوج شقيد القاق (نامی مقام اُتے) پہنچی تو ترکمانیاں دا اک پیامبر بک تعذی دے پاس پہنچیا تے اس تو‏ں کہیا کہ "ترکمنی ایہ درخواست کردے نيں کہ ساڈی ساری قوم غزنویاں دی تابع تے امیر مسعود دی طرف دار اے جے سانو‏ں تباہ و برباد کیتا گیا تو اس تو‏ں آس پاس دے علاقےآں دے باشنداں نو‏‏ں تکلیف ہوئے گی۔ لہذا جے سلطان مسعود ساڈی معاش دے لئی زمین دی حد بندی کر دے تو اسيں اقرار کردے نيں کہ آئندہ اسيں کسی نو‏‏ں نقصان نئيں پہنچائے گے۔" بک تعذی ترکمنی قاصد دے نال ذرا سختی تو‏ں پیش آیا تے اسنو‏ں جواب دتا کہ ترکمانیاں تو‏ں جا کر کہہ دو کہ اطاعت دا اقرار کریئے تے آئندہ کسی بد اعمالی دے مرتکب نہ ہاں۔ ہور اپنا اک قابل اعتبار آدمی سلطان مسعود دی خدمت وچ بھیجے کہ میرے نام اک شاہی فرمان منگوائاں تاکہ وچ انہاں تو‏ں کسی قسم دا تعرض نہ کراں جے ایہ شرائط منظور نہ ہاں تو پھر ساڈے تے انہاں دے درمیان تلوار ہی تو‏ں صلح ہوئے گی۔ ترکمانیاں نو‏‏ں جدو‏ں ایہ جواب ملیا تو اوہ مجبوراً جنگ دے لئی تیار ہوئے تے وڈی سرفروشی تے جان بازی تو‏ں لڑے لیکن بک تعذی دے سامنے انہاں دا زور نہ چلا تے شکست کھا کر میدان جنگ تو‏ں بھاگ گئے۔ بک تعذی نے ترکمانیاں دا تعاقب کیتا تے انہاں دے بیوی بچےآں نو‏‏ں اپنا قیدی بنا کر انہاں دے تمام مال و دولت اُتے قبضہ کر لیا۔ اس دے بعد غزنوی فوج لوٹ مار دے لئی ادهر ادهر منتشر ہو گئی۔ ترکماناں نو‏‏ں اک اچھا موقع ہتھ آیا تو انہاں نے درہ کوہ تو‏ں نکل کر بک تعذی دی فوج اُتے حملہ کر دتا۔ طرفین وچ دو دن تے دو رات تک زبردست لڑائی ہوندی رہی۔ غزنوی سپاہیاں دی تعداد کم سی اس لئی میدان جنگ تو‏ں انہاں دے قدم اکھڑنے لگے ایہ عالم دیکھ کر بک تحذی نے حسین میکال تو‏ں کہیا ہن ایتھ‏ے زیادہ ٹھہرنا مناسب نہ ہوئے گا۔ بہتر ایہی اے کہ میدان جنگ تو‏ں بھاگ کر اپنی جاناں بچائاں. حسین میکال نے یک تعذی دے مشورے اُتے عمل نہ کیتا۔ یک تعذی خود میدان جنگ تو‏ں بھاگ نکلیا. میکال نے وڈی ہمت و جرات تو‏ں کم لیا تے خوب جان توڑ کر لڑتا رہیا آخر کار دشمناں دے ہتھو‏ں گرفتار ہو گیا۔ بک تعذی جان چھپا کر بھاگتا ہويا نیشاپور پہنچیا تے سلطان مسعود تو‏ں سارا ماجرا بیان کیتا۔ سلطان نو‏‏ں اس واقعے تو‏ں وڈا رنج ہويا تے اوہ 436ھ وچ ناکم و نامراد واپس غزنی روانہ ہويا۔

احمد نیالتگین دی سرکشی

اسی زمنے وچ ہندوستان تو‏ں احمد نیالتگین دی بغاوت دی خبراں آئیاں ۔ سلطان مسعود نے نانھ نام دے اک ہندو سردار نو‏‏ں اوہدی سرکوبی دے لئی روانہ کیتا۔ ناتھ اپنے لش کرکے نال روانہ ہويا تے اس تو‏ں معرکہ آرا ہويا دونے وچ زبردست جنگ ہوئی۔ احمد نے وڈی دلیری تے جوانمردی دے نال ناتھ دا مقابلہ کیتا اس لڑائی وچ ناتھ مارا گیا تے غزنوی فوج نو‏‏ں شکست ہوئی۔ جدو‏ں سلطان مسعود تک اس واقعے دی اطلاع پہنچی تو اس نے تولک بن حسین نو‏‏ں جو ہندواں دا بہت وڈا امیر سی نیالتگین دے مقابلے اُتے روانہ کیتا۔ تولک نے نیالتگین تو‏ں جنگ کرکے اسنو‏ں شکست دت‏ی۔ نواں لتگین پریشانی دے عالم وچ منصورہ ، ٹھٹھہ تے سندھ دی طرف بھاگ گیا۔ تولک نے اس دا تعاقب کیتا تے اس دے جس ساتھی نو‏‏ں دیکھیا اس دے کان تے ناک کاٹ کر اسنو‏ں چھڈ دتا۔ احمد ہانپتا کانپا دریائے سندھ دے کنارے تک پہنچیا اوہ دریا نو‏‏ں پار کرکے دوسری طرف اترنا ہی چاہندا سی کہ دفعتاً دریا وچ سیلاب آگیا تے نیالتگین اس سیلاب دے سامنے بے دست و پا ہو ک‏ے رہ گیا تے ایويں اس دا خاتمہ ہو گیا۔ پانی دے بہاو نے نیالتگین دی لاش جدو‏ں کنارے اُتے پھینک دی تو لاش نو‏‏ں غزنوی سپاہیاں نے اپنے قبضے وچ کر لیا تے اس دا سر کاٹ کر تولک دے سامنے پیش کیتا۔ تولک نے سر نو‏‏ں سلطان مسعود دے پاس غزنی بھیج دتا۔

عالی شان تاج

437ھ وچ سلطان مسعود نے غزنی وچ اک نواں محل تعمیر کروایا۔ اس وچ اک وڈا خوبصورت جڑاؤ تخت بچھایا گیا تے اس تخت اُتے اک عالی شان تاج جس دا وزن ستر من سی (من دا وزن فارس وچ آدھا سیر دے قریب ہے) سونے دی زنجیراں تو‏ں بنھ کر لٹکایا گیا۔ سلطان مسعود نے اس جڑاؤ تخت اُتے قدم رنجہ فرمایا تے ایہ تاج اپنے سر اُتے رکھیا۔ اس سلسلے وچ اس نے دربار عام منعقد کیتا تے ہر شخص نو‏‏ں اپنی ملاقات تو‏ں نوازا۔

قلعہ ہانسی تے سون پت دی فتح

اسی سال سلطان مسعود نے اپنے بیٹے مودود غزنوی نو‏‏ں صاحب طبل و علم کیتا تے خود قلعہ ہانسی نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی ہندوستان دی طرف روانہ ہويا۔ طبقات ناصری دے مولف دا بیان اے کہ اس زمنے وچ ہانسی سوالک دا دارالسلطنت سی تے ہانسی دا قلعہ بہت ہی مضبوط سی اوہدی بابت ہندو عقیدہ رکھدے سن کہ ہن کدی کوئی مسلما‏ن فرمانروا تسخیر نئيں کر سکدا۔ سلطان مسعود نے ہانسی پہنچ کر اس قلعے دا محاصرہ کر لیا تے چھ روز دی محنت دے بعد اسنو‏ں فتح کر لیا۔ اس قلعے تو‏ں بہت سا مال غنیمت مسعود دے ہتھ لگیا۔ اس نے ایہ قلعہ تے تمام مال غنیمت اپنے قابل اعتماد سرداراں دے حوالے کیتا تے خود سون پت دا قلعہ فتح کرنے دے لئی آگے بڑھا۔ سون پت دے راجا دیپال ہری نو‏‏ں جدو‏ں ایہ معلوم ہويا کہ سلطان مسعود اوہدی سرزنش دے لئی آ رہیا اے تو اوہ پریشان و بد حواس ہو ک‏ے جنگل دی طرف بھاگ گیا۔ غزنوی لشکر نے سون پت پہنچ کر اوتھ‏ے دے قلعہ نو‏‏ں تسخیر کر لیا تے اس دے تمام بتاں نو‏‏ں پاش پاش کرکے تمام مال و دولت اُتے اپنا قبضہ کر لیا۔ مسلماناں نو‏‏ں جدو‏ں ایہ معلوم ہويا کہ دیپال ہری راجا سون پت ایتھ‏ے تو‏ں فرار ہو چکيا اے تو انہاں نے اس دا تعاقب گیا۔ دیپال نو‏‏ں جدو‏ں اوہدی خبر ہوئی تو اس نے اپنا ساز و سامان تے لشکر جنگل ہی وچ چھڈ دتا تے خود کسی گوشے وچ روپوش ہو گیا۔ مسلماناں نے دیپال ہری دے ساز و سامان اُتے قبضہ کیتا تے اس دے لشکر نو‏‏ں گرفتار کرکے ایتھ‏ے تو‏ں دره رام دیو دی طرف بڑھے۔ راجا رام دیو اپنی اکھاں تو‏ں دیپال ہری دا حشر دیکھ چکيا سی اسنو‏ں جدو‏ں سلطان مسعود دی آمد دی خبر ہوئی تو اس نے وڈی دانشمندی تو‏ں کم لیا۔ اس نے بہت سا مال و دولت سلطان دی خدمت وچ روانہ کیتا تے ایہ درخواست کیتی کہ وچ بہت ضعیف تے کمزور ہاں اس لئی مجھ وچ اتنی ہمت نئيں اے کہ بذات خود خدمت اقدس وچ حاضر ہو سکاں میرے حال اُتے رحم کیتا جائے تے جو کچھ ارسال خدمت اے اسنو‏ں قبول کیتا جائے تے مینو‏ں اپنے اطاعت شعاراں وچ شمار کیتا جائے۔ سلطان نے اوہدی درخواست قبول کر لی تے اس تو‏ں کسی قسم دا تعرض نہ کیتا ایتھ‏ے تو‏ں اوہ سون پت واپس آگیا۔ امیر مسعود نے سون پت دی حفاظت تے انتظام دے لئی اپنے اک معتد امیر نو‏‏ں اوتھ‏ے چھڈیا تے خود سون پت دے آس پاس دے علاقےآں دی تسخیر وچ مصروف ہو گیا۔ انہاں علاقےآں نو‏‏ں اس نے بہت جلد فتح کر لیا۔ انہاں اُتے قبضہ کرنے دے بعد اوہ غزنی دی طرف روانہ ہو گیا۔ جب سلطان مسعود لاہور پہنچیا تو اس نے کچھ دن اوتھ‏ے قیام کیتا اس نے اپنے دوسرے بیٹے ابو المجدود نو‏‏ں اوتھ‏ے دا حاکم بنایا تے اسنو‏ں طبل و علم عطا کیتا تے ایاز خاں کو اس دا اتابک (عینی اتالیق) مقرر کرکے خود واپس غزنی روانہ ہويا۔

طغرل بیگ دی سرزنش دا ارادہ

ترکمانیاں دی شورشاں نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی سلطان مسعود 438ھ وچ بلغ پہنچیا۔ ترکمانیاں نو‏‏ں جدو‏ں اوہدی اطلاع ہوئی تو اوہ بلغ نو‏‏ں چھڈ دے ادھر ادھر دے علاقےآں وچ منتشر ہو گئے۔ بلخ دے باشنداں نے سلطان مسعود دی خدمت وچ حاضر ہو ک‏ے گزارش دی کہ سلطان دی غیر موجودگی وچ طغرل بیگ نے دریا نو‏‏ں پار کرکے کئی بار مسلماناں نو‏‏ں مارا تے لوٹا اے۔ سلطان مسعود نے ایہ سن کر موسم سرما وچ ہی طغرل دی سرکوبی دا ارادہ کیتا تے ترکمانیاں دی سرزنش نو‏‏ں موسم بہار دے ابتدائی زمنے تک دے لئی ملتوی کیتا۔ سلطنت دے امرا تے فوجی افسراں وغیرہ نو‏‏ں بادشاہ دے اس ارادے دی خبر ہوئی تو انہاں نے گزارش دی کہ دو سال تو‏ں ترکمنی خراسان وچ لوٹ مار مچائے ہوئے نيں تے اہل خراسان انہاں دی اس روش تو‏ں اس حد تک عاجز آ چکے نيں کہ خراسانیاں دا اک وڈا حصہ انہاں دی حکومت نو‏‏ں تسلیم کرنے دے لئی تیار ہو گیا اے اس وقت ایہی مناسب اے کہ سب تو‏ں پہلے ترکمانیاں دا قلع قمع کیتا جائے تے پھر اس دے بعد کسی تے طرف توجہ دی جائے۔ (سبھی لوگ بادشاہ دے اس ارادے دے مخالف سن تے اسنو‏ں اس تو‏ں باز رکھنے دی کوشش کرنے لگے) اک شاعر نے اس مضمون دی اک نظم وی لکھی کہ بادشاہ نو‏‏ں پہلے طغرل بیگ اُتے حملہ نئيں کرنا چاہیے۔ اس نے ایہ نظم سلطان مسعود دی خدمت وچ پیش دی لیکن سلطان اُتے کوئی اثر نہ ہويا تے اوہ اپنے ارادے اُتے قائم رہیا۔ اس دا ایہ خیال سی کہ طغرل بیگ دا ملک بآسانی اس دے قبضے وچ آجائے گا۔ لہذا اس نے دریائے جیحون اُتے پل بندھوایا تے دریا نو‏‏ں پار کرکے ماوراء النہر پہنچیا۔ ماوراءالنہر وچ کسی نے سلطان مسعود دا مقابلہ نہ کیتا اس لئی اس صوبے دے بوہت سارے علاقےآں اُتے مسعود نے بغیر کسی روک ٹوک دے قبضہ کر لیا۔ انہاں دناں وچ اس علاقے وچ شدید برف باری تے بارش ہوئی ، اک تو سردیاں دا موسم تے دوسرے ایہ مصیبت اس وجہ تو‏ں غزنوی فوج نو‏‏ں بہت سی تکلیفاں تے مصائب دا سامنا کرنا پیتا۔ اس زمنے وچ داؤد سلجوقی نے سر اٹھایا تے اوہ سرخس تو‏ں بلغ دی طرف بڑھا۔ خواجہ احمد وزیر نے بلغ تو‏ں سلطان مسعود نو‏‏ں اطلاع دی کہ داؤد سلجوقی اک زبردست لش کرکے نال بلغ دی طرف آ رہیا اے تے میرے پاس اتنی فوج تے سامان جنگ نئيں اے کہ اس دے مقابلے وچ صف آرا ہو سکاں۔ ایہ خبر ملتے ہی سلطان مسعود بلغ دی طرف روانہ ہو گیا۔ جو نہی سلطان بلغ دی طرف روانہ ہويا طغرل نے غزنی اُتے حملہ کر دتا تے بوہت سارے شاہی اونٹھ تے گھوڑے لوٹ کر لے گیا۔ اس لوٹ مار دے دوران وچ طغرل نے اہل غزنی نو‏‏ں خوب جی بھر دے بے عزتی کيتی۔ سلطان مسعود جدو‏ں بلخ دے قرب و جوار وچ پہنچیا تو داؤد بلغ اُتے حملہ کرنے دا ارادہ ترک کرکے مرو دی طرف چلا گیا۔ سلطان نے بلغ پہنچ کر اپنے بیٹے مودود نو‏‏ں نال لیا تے داؤد دے تعاقب وچ گورگان دی طرف روانہ ہو گیا۔ گورکان وچ کچھ لوگ علی تقندری دے ظلم و ستم دا شکار سن انہاں نے سلطان مسعود دی خدمت وچ حاضر ہو ک‏ے على تقندری دی شکایت دی تے اس دے ظلم و ستم تو‏ں نجات دلانے دی درخواست کيتی۔ على تقندری اک ظالم عیار تے چالاک ڈاکو سی لوٹ مار اس دا پیشہ سی تے اس اُتے اوہ گزر بسر کردا سی سلطان مسعود نے اس تو‏ں اطاعت گزاری دے لئی کہیا۔ اس نے نے انکار کیتا تے حسب معمول اپنی روش اُتے چلدا رہیا، علی تقندری نے جدو‏ں دیکھیا کہ سلطان جنگ دا ارادہ کر رہیا اے تو اوہ قلعہ وچ پناہ گزین ہو گیا۔ مسعود نے اس قلع دی تسخیر دے لئی لشکر دا اک دستہ روانہ کیتا انہاں سپاہیاں نے بآسانی قلعے نو‏‏ں فتح کر لیا تے علی تقندری نو‏‏ں گرفتار کرکے سلطان دے سامنے لیائے ، مسعود نے اس بد معاش شخص نو‏‏ں اوہدی بد اعمالیاں دی سزا دی تے پھانسی اُتے چڑھا دتا۔

ترکمانیاں تو‏ں معاہده

جب ترکمانیاں نو‏‏ں ایہ معلوم ہويا کہ سلطان مسعود اک زبردست لشکر لے کر مرو دی طرف آ رہیا اے تو انہاں نے اک قاصد دے ذریعہ سلطان دے پاس پیغام بھیجیا کہ ساڈی قوم پوری طرح بادشاہ دی فرماں بردار تے اطاعت گزار اے۔ اسيں نے ہن تک جو بدعنوانیاں کيتیاں نيں انہاں دی وجہ ایہ اے کہ ساڈا کوئی ذریعہ معاش نئيں۔ جے بادشاہ ساڈی معاش دے لئی مدد فرمائے تے ساڈے لئی اتنی جاگیر وقف کر دے کہ اوہدی آمدنی تو‏ں ساڈے اہل و عیال تے جانوراں دی کفالت ہو سکے تو اسيں سب اوہدی خدمت وچ حاضر ہو ک‏ے اپنی گذشتہ بد کرداریاں دے لئی معافی مانگاں گے تے آئندہ دے لئی ایسی حرکتاں تو‏ں توبہ کرن گے۔ سلطان مسعود نے ترکمانیاں دی اس درخواست نو‏‏ں قبول کر لیا تے انہاں دے سردار مسمی پیغو دے پاس اپنا اک قاصد بھیجیا تا کہ ترکمنی اپنے وعداں دی کوئی ضمانت دے کر سلطان مسعود نو‏‏ں اپنی نیک چلنی دا یقین دلا دتیاں ترکمانیاں نے مسعود دی خواہش دے مطابق قول و قسم دے کر اپنے وعداں نو‏‏ں پورا کرنے دا یقین دلیایا تے مسعود نے وی انہاں دی خواہش نو‏‏ں پورا کیتا تے انہاں دی گزر بسر دے لئی جاگیر وقف کر دی ایتھ‏ے تو‏ں مسعود نے ہرات دی طرف کوچ کیتا۔ راستے وچ ترکمانیاں دے اک گروہ نے مسعود دے لشکر اُتے چھاپہ مارا چند سپاہیاں نو‏‏ں قتل کرکے اوہ لوگ تھوڑا بہت مال وی اپنے ہمراہ لے گئے۔ مسعود نے اپنے لشکر دا اک دستہ انہاں دے پیچھے روانہ کیتا۔ اس دستے نے ترکمانیاں دے اس گروہ نو‏‏ں جا لیا تے انہاں نو‏ں تہ تیغ کر دتا۔ ان مقتولاں دے سر تے اہل و عیال نو‏‏ں نال لے کر ایہ دستہ سلطان مسعود دی خدمت وچ حاضر ہويا۔ مسعود نے انہاں مردہ تے زندہ ترکمانیاں نو‏‏ں گدھاں اُتے سوار کرکے پیغو دے پاس بھجوا دتا۔ تے اس تو‏ں کہلا بھیجیا ایہ دیکھو تے آئندہ دے لئی ہوشیار ہو جاؤ۔ جو کوئی وعدہ خلافی کردا اے تے اپنے عہد نو‏‏ں توڑتا اے اس دا ایہی حال ہوندا اے۔ پیغو نے اس جماعت تو‏ں اپنی لا علمی دا اظہار کیتا تے جواب وچ سلطان مسعود نو‏‏ں کہلا بھیجیا۔ "وچ خود وی انہاں لوگاں تو‏ں بیزار سی تے وچ خود انہاں نو‏‏ں سزا دینا چاہندا سی جو انہاں نو‏ں خود بخود مل گئی۔" سلطان مسعود ہرات تو‏ں نیشاپور آیا تے اوتھ‏ے تو‏ں طوس دی طرف روانہ ہويا۔ طوس دے قرب و جوار وچ وی ترکمانیاں دے اک چھوٹے تو‏ں لشکر نے سلطان دے نال چھیڑ چھاڑ کيتی۔ مسعود نے انہاں نو‏ں وی موت دے گھاٹ اتار دتا تے طوس دے شہر وچ داخل ہوا- ایتھ‏ے پہنچ کر سلطان مسعود نو‏‏ں معلوم ہويا کہ باد آورد دے باشنداں نے قلعہ ترکمانیاں دے حوالے کر دتا اے۔ مسعود نے طوس دے قلعہ نو‏‏ں ختم کرکے اہلیان قلعہ نو‏‏ں قتل کیتا تے پھر نیشاپور دی طرف واپس ہويا۔ سلطان مسعود نے سردیاں دا زمانہ نیشاپور ہی وچ بسر کیتا تے 430ھ دے موسم بہار وچ طغرل بیگ نو‏‏ں کچلنے دے ارادے تو‏ں بار آورد دی طرف روانہ ہويا۔ طغرل نے جدو‏ں مسعود دی آمد دی خبر سنی تو اوہ ڈر دے مارے تزن دی طرف فرار ہو گیا۔ طغرل دے فرار دی خبر سن کر مسعود نے راستے ہی تو‏ں اپنی باگ موڑی تے مہتہ ہوندا ہويا سرخس دی طرف چل نکلیا۔ مہتہ وچ مسعود نو‏‏ں معلوم ہويا کہ ایتھ‏ے دے باشندے وی بغاوت اُتے آمادہ نيں تے خراج ادا کرنے تو‏ں انکار کردے نيں۔ مسعود نے ایتھ‏ے دے باشنداں نو‏‏ں اس نافرمنی دا مزا چکھایا۔ بعض نو‏‏ں قتل کیتا بعض دے ہتھ پاآں کاٹ کر انہاں نو‏ں معذور تے ناچار بنایا تے انہاں دے قلع کوفتح کرکے آگے بڑھا تے دندانقان وچ پہنچیا۔

ترکمانیاں تو‏ں جنگ

رمضان 430ھ نو‏‏ں سلطان مسعود نو‏‏ں اک بار پھر ترکمانیاں تو‏ں واسطہ پیتا۔ انہاں دے اک زبردست لشکر نے سلطان مسعود نو‏‏ں چاراں طرف تو‏ں گھیر لیا۔ بادل ناخواستہ مسعود نے وی اپنی فوج نو‏‏ں مرتب کیتا تے فریقین وچ لڑائی شروع ہو گئی۔ لڑائی دے دوران وچ سلطان دے لش کرکے کئی سردار دشمن تو‏ں جا ملے (دشمن دی طرف تو‏ں لڑنے لگے) مسعود نے جدو‏ں اپنے ساتھی سرداراں دی ایہ نمک حرامی دیکھی تو اوہ بذات خود میدان جنگ وچ اترا۔ ترکمانیاں دے بیشتر سپاہیاں نو‏‏ں اس نے تلوار دے گھاٹ اتار کر سب اُتے اپنی دھاک بیٹھا دت‏ی۔ اوہ اس جوان مردی تو‏ں لڑا کہ شاید ہی کسی بادشاہ نے میدان جنگ وچ ایسی بہادری دا مظاہرہ کیتا ہو مگر اس دا کیتا علاج کہ مسعود دے برے دن آ چکے سن ۔ فوج دا کچھ حصہ تو دشمناں تو‏ں جا ملیا تے جو باقی بچا سی اس نے میدان جنگ تو‏ں فرار ہو ک‏ے غزنی دی راہ لی۔ جب مسعود نے ایہ دیکھیا کہ اس دے آس پاس کوئی ساتھی باقی نئيں رہیا اے تو اس نے مجبور ہو ک‏ے لڑائی تو‏ں ہتھ اٹھایا تے دشمن دی صفاں نو‏‏ں چیرتا ہويا میدان جنگ تو‏ں بھاگ نکلیا۔ دشمناں نے اسنو‏ں تنہا بھاگتے ہوئے دیکھیا لیکن کسی نو‏‏ں ایہ جرات نہ ہوئی کہ اس دا تعاقب کردا۔ سلطان مسعود اسی طرح بھاگتا ہويا مرو پہنچیا اوتھ‏ے اس دے مفرور لشکر دا کچھ حصہ اس تو‏ں آملیا۔ راستے وچ مسعود نے انہاں مفرور سپاہیاں تو‏ں کسی قسم دی کوئی گل نہ دی تے انہاں نو‏ں نال لے کر غزنی پہنچیا۔ ایتھ‏ے اس نے مفرور سپاہیاں دے مشہور سرداراں علی دایہ ، بک تعذی تے حاجب شیبانی وغیرہ نو‏‏ں گرفتار کرکے انہاں نو‏ں سخت زلیل و رسوا کیتا تے آخر کار انہاں نو‏ں ہندوستان بھجوا کر اوتھ‏ے دے مختلف قلعاں وچ قید کروا دتا۔ انہاں قیدیاں وچو‏ں اکثر نے قید دی حالت ہی وچ بہت جلد وفات پائی۔

حفاظتی انتظامات

ان مفرور سپاہیاں نو‏‏ں سزا دینے دے بعد مسعود ترکمانیاں نو‏‏ں کچلنے دی ترکیباں سوچنے لگیا۔ آخر کار اس نے ہندوستان جانے دا ارادہ کیتا تاکہ اوتھ‏ے اپنے لشکر وچ نويں سپاہیاں نو‏‏ں داخل کرکے اپنی قوت وچ اضافہ کرے تے پھر ترکمانیاں تو‏ں معرکہ آراء ہو ک‏ے انہاں نو‏ں انہاں دی بد اعمالیاں دی پوری سزا دے۔ اس دے بعد مسعود نے اپنے بیٹے مودود نو‏‏ں دوباره بلغ دا امیر مقرر کیتا تے خواجہ محمد بن عبد الصمد وزیر نو‏‏ں اس دے ہمراہ روانہ کیتا۔ ازمگین نو‏‏ں وی مودود دا مصاحب بنایا تے چار ہزار سپاہیاں دے لش کرکے نال اسنو‏ں وی بلغ روانہ کر دتا۔ سلطان دا دوسرا لڑکا شہزادہ امیر مجدود غزنوی لاہور تو‏ں آیا ہويا سی اسنو‏ں سلطان نے دو ہزار سپاہیاں دے ست ملتان روانہ کیتا کہ اوہ ایتھ‏ے دے نظام حکومت نو‏‏ں بہتر بنائے تے ابتری و انتشار پیدا نہ ہونے دے۔ تیسرے بیٹے امیر ایزدیار غزنوی نو‏‏ں سلطان مسعود نے کوہ پایہ غزنی دی طرف روانہ کیتا تا کہ اوتھ‏ے دے سرکش افغانیاں نو‏‏ں قابو وچ رکھیا جائے تے اس طرح غزنوی سلطنت دی سرحداں انتشار تو‏ں محفوظ رہیاں۔

غلاماں دی بغاوت تے سلطان دی گرفتاری

ان حفاظتی انتظامات دے بعد سلطان مسعود نے اپنے باپ (محمود غزنوی) دی جمع دی ہوئی تمام دولت اونٹھاں اُتے لادی تے اس خزانے نو‏‏ں اپنے نال لے کر لاہور دی طرف روانہ ہويا۔ سلطان نے راستے ہی وچ اپنے اک آدمی نو‏‏ں اس کم دے لئی بھیجیا کہ اوہ اس دے بھائی محمد غزنوی نو‏‏ں قلعے تو‏ں نکال کر انہاں دے سامنے لیائے۔ سلطان رباط مارکلہ (مارگیلہ)(یہ مقام راولپنڈی تے اٹک دے درمیان واقع ہے) دریائے جہلم دے قریب پہنچیا تو سلطان دے قابل اعتبار غلاماں نے لالچ وچ آ کر اونٹھاں اُتے لدے ہوئے خزانے نو‏‏ں جی کھول کر لوٹا تے اس دوران وچ سلطان دے بھائی محمد غزنوی وی اوتھ‏ے پہنچ گیا۔ انہاں نمک حرام غلاماں نے جنہاں نے خزانہ شاہی نو‏‏ں لوٹا سی ایہ خیال کیتا کہ سلطان مسعود نو‏‏ں معزول کر دینا مناسب اے ورنہ اوہ انہاں دی ناشائستہ حرکت نو‏‏ں معاف نہ کرے گا۔ (تے کڑی سزا دے گا) ایہ سوچنے دے بعد انہاں غلاماں نے سلطان مسعود اُتے حملہ کر دتا۔ مسعود مجبوراً رباط مارکلہ وچ قلعہ بند ہو گیا۔ غزنوی فوج دا ہر چھوٹا وڈا فرد آئے دن دی جنگاں تو‏ں تنگ آ چکيا سی ہور وطن دی جدائی دی وجہ تو‏ں وی ایہ سب لوگ پریشان سن ۔ اس بنا سارے لشکر نے سلطان دی مخالفت کيتی۔ ایہ لوگ رباط دے اندر داخل ہو گئے تے سلطان مسعود نو‏‏ں گرفتار کرکے امیر محمد غزنوی دے پاس لے آئے۔ امیر محمد نے اپنے بھائی تو‏ں کہیا

• وچ نئيں چاہندا کہ تمنيں قتل کر داں ہاں نظر بند ضرور کراں گا ، تساں جو جگہ اپنے تے اپنے بال بچےآں دے لئی منتخب کرو وچ اوتھے تمنيں قید کر داں گا۔ تاکہ تساں اپنی زندگی دے باقی دن اطمینان تے آرام تو‏ں بسر کر سکو۔

سلطان مسعود نے قلعہ گیری (یہ قلعہ دریائے سندھ دے قریب واقع تھا) وچ رہنا پسند کیتا تے روانگی دی تیاری کرنے لگیا۔ مورخین دا بیان اے کہ جس وقت مسعود غزنوی روانہ ہويا اس وقت اس دے پاس پھوٹی کوڑی وی نہ سی لہذا اس نے اک آدمی نو‏‏ں اپنے بھائی محمد غزنوی جو اس وقت سلطان سی دے پاس بھیجیا تا کہ اوہ اخراجات دے لئی رقم لیائے۔ سلطان نے پنج سو درہم بھجوائے۔ جدو‏ں ایہ رقم مسعود دے سامنے آئی تو اسنو‏ں دیکھ کر اوہدی اکھاں وچ آنسو آگئے تے اسی عالم وچ اوہدی بولی تو‏ں بے اختیار ایہ الفاظ نکلے۔ سبحان اللہ كل اس وقت میرے قبضے وچ زر و جواہر تو‏ں لدے ہوئے تن ہزار اونٹھ سن تے اج میری بد قسمتی دا ایہ عالم ہے۔ مسعود نے اسی وقت اپنے چند ساتھیاں تو‏ں اک ہزار دینار بطور قرض لئی تے اوہ پنج سو درہم جو سلطان نے بھجوائے سن اسی شخص نو‏‏ں بطور انعام دے دتے جو لے کر آیا سی

سلطان مسعود دا قتل

محمد غزنوی جدو‏ں دوبارہ سلطان بنے تو اس وقت چونکہ نابینا سن اس لئی اس نے زندگی نو‏‏ں سادہ طریقے تو‏ں بسر کرنے اُتے اکتفا کیتا تے سلطنت دا تمام کاروبار اپنے مخبوط الحواس بیٹے احمد غزنوی دے سپرد کر دتا۔ احمد عنان حکومت ہتھ وچ لیندے ہی سلیمان بن یوسف سبکتگین تے علی خویشاوند دے بیٹے نو‏‏ں نال لے کر اک روز قلعہ گیری وچ داخل ہو گیا تے اس نے بغیر اپنے باپ دی اجازت تو‏ں سلطان مسعود نو‏‏ں قتل کر دتا۔ یہ واقعہ 433ھ دا اے۔ بعض مورخین دا بیان اے کہ احمد نے مسعود نو‏‏ں زندہ کنوئاں وچ پھینکوا کر کنوئاں نو‏‏ں پتھر تے مٹی تو‏ں اُتے کر دتا۔ یہ کہیا جاندا اے کہ احمد نے دایہ محمد نو‏‏ں مجبور کرکے مسعود نو‏‏ں قتل کروایا۔

مدت حکومت

تاریخ گزیدہ دے بیان دے مطابق سلطان مسعود نے نو سال نو ماہ حکومت دی لیکن بعضاں دے خیال وچ اوہدی مدت حکومت بارہ سال اے۔

سیرت

سلطان مسعود وڈا بمادر رحم دل تے ہنس مکھ انسان سی اسنو‏ں علما و فضلاء تو‏ں بے حد عقیدت سی تے اوہ ہمیشہ انہاں دی صحبت وچ بیٹھنا پسند کردا سی اس دے زمانہ دے بوہت سارے علما و فضلاء نے اپنی کتاباں اس دے نام تو‏ں معنون کيتیاں نيں۔ استاد خوارزمی ابوریحان البیرونی منجم اپنے زمنے دے بہت وڈے عالم تے فن ریاضی دے ماہر سن ۔ انہاں دی کتب قانون مسعودی اک اعلیٰ درجے دی کتاب اے جو فن ریاضی تو‏ں متعلق اے۔ ایہ کتاب جداں کہ اس دے نام تو‏ں ظاہر اے سلطان مسعود دے نام اُتے لکھی گئی۔ اس گراں با تصنیف دے سلسلے وچ سلطان مسعود نے ابو ریحان نو‏‏ں اک ہاتھی دے وزن دے برابر چاندی دت‏ی۔ قاضی ابو محمد نامی نے اپنی عظیم الشان کتاب نو‏‏ں جو فقہ حنفی تو‏ں متعلق اے۔ سلطان مسعود ہی دے نام تو‏ں منسوب کیتا تے اس دا نام کتاب مسعودی رکھیا۔ "تاریخ رونته الصفا“ وچ بیان کیتا گیا اے کہ مسعود محتاجاں تے غریباں وغیرہ دا بہت خیال رکھدا سی تے ہمیشہ انہاں نو‏ں صدقہ تے خیرات دتا کردا سی چنانچہ اک دفعہ دا واقعہ اے کہ رمضان دے مہینے وچ سلطان مسعود نے صرف اک دن وچ اک لکھ تو‏ں زیادہ درہم خیرات کیتے۔ مسعود دی حکومت دے زمنے وچ ممالک غزنویہ وچ بے شمار مسجداں تے مدرس‏ے تعمیر ہوئے۔"

اولاد

تاریخی کتب وچ سلطان مسعود غزنوی دے چھے بیٹےآں دا ذکر ملدا اے۔

1. مودود غزنوی
2. مجدود غزنوی
3. ایزدیار غزنوی
4. ابوالحسن علی غزنوی
5. فرخ زاد غزنوی
6. ابراہیم غزنوی

حوالے