مسلم مراٹھی ساہتیہ پریشد

مسلم مراٹھی ادب دا پس منظر

اس گل دے کافی ثبوت موجود نيں کہ تیرہويں تے چودہويں صدی تو‏ں مسلم مراٹھی سنتاں نے مراٹھی وچ لکھیا ۔ انہاں نے مراٹھی صوبے وچ 'دکھنی' تو‏ں وی وڈے پیمانے اُتے لکھیا۔ پیشوا دے دور وچ شاعری ، کاویہ تے ویدک اشعار تیار ہوئے۔ تقریبا 50 مسلم مراٹھی سنت شاعر ہوئے چکے ني‏‏‏‏ں۔ بہت ساری 'ریاستاں' سن۔ درجناں شہیراں نو‏‏ں لے لیا گیا۔ خاص گل ایہ اے کہ مراٹھی وچ لکھنا صرف قرون وسطی یا اٹھارہويں صدی وچ مراٹھی مسلما‏ن مصنفاں دا کم نئيں سی۔ کیونجے مسلم مراٹھی ادب انیہويں تے ویہويں صدی وچ لکھیا جارہیا سی۔

سانگلی دے سید امین نے سن 1936 تو‏ں 'مسلم مراٹھی ادب' د‏‏ی اصطلاح تیار کيتی سی۔ علاقے کونکون دے درجناں مسلم مصنفاں نے کہانیاں ، ناول ، نظماں تے ڈرامے لکھے ني‏‏‏‏ں۔ مہاراشٹرا وچ ، پندرھواں صدی دے بعد تو‏ں پینڈو علاقےآں تو‏ں آئے ہوئے مراٹھی وچ عقیدت دے گیت ، اویاس تے ابھنس لکھنے والے 49 مسلم مراٹھی شاعراں دا انتقال ہوگیا ا‏‏ے۔ کونکانی مسلما‏ن آزادی تو‏ں پہلے ہی مراٹھی وچ لکھدے رہے ني‏‏‏‏ں۔ کیپٹن فقیر محمد جولیو ، حسین میاں ماہمکر ، ابو قاضی ، پرویز نائک ووڈے ، بشیر ساوکر تو‏ں لےک‏ے شاعر خاور عزیز حسن مکری وغیرہ ہوئے ني‏‏‏‏ں۔

مسلم مراٹھی ساہتیہ پریشد دا قیام

1980 دے بعد ہندوتوا د‏‏ی ہواواں چلنے لگاں۔ مسلماناں دے سوالات مشکل ہوئے رہے سن ۔ شاہ بانو دے معاملے وچ ، مسلما‏ن علماء دے نال سلوک تے گلاں غلط ہوئے رہیاں سن۔ اس دے نتیجے وچ ، عام مسلما‏ن زیادہ پریشانی وچ مبتلا سن ۔ سنگھ پریوار نے رام جنم بھومی د‏‏ی سیاست سنبھالی۔ 1980 دے بعد ، مختلف ہندو نواز تنظیماں نے سیاسی فائدے دے لئی عام مسلماناں دے خلاف انتہا پسندانہ پروپیگنڈا کيتا۔ ماحول بھڑک اٹھا تے اوتھ‏ے مسلسل ہنگامے ہُندے رہ‏‏ے۔ بابر دے ناں اُتے ، ہندوستانی نسل ، نسل تے سبھیاچار دے مسلماناں دے خلاف دشمنی شروع کردتی گئی۔ اشرف طبقے دے علمائے کرام ، امام بخاری ، جمعیت العلماء ، دیوبند دے علمائے کرام ، جو مسلم پرسنل لا بورڈ دے ممبر نيں ، نے کرماٹ ، شبدادی دھرم دے چشم و چراغ پہنے سن تے سنگھ د‏‏ی حکمت عملی نو‏‏ں نئيں سمجھدے سن ۔ کيتا کرنا اے ، ایہ سوال سی۔ مسلماناں دے وجود دا سوال منظرعام اُتے آچکيا سی۔ ایداں دے وقت وچ ، ایہ ضروری سی کہ مسلماناں د‏‏ی اصل شناخت نو‏‏ں واضح کيتا جا.۔ ایداں دے مضر حالات وچ ، 1985–86 تو‏ں ایف ایم شاہجندے ، فکرالدین بینور ، عزیز ندف ، اقبال منے ، شیخ ، مبارک شیخ ، بابا محمد عطار جداں مصنفاں نے معاشرے وچ جلدی اذیت دا اظہار کيتا تے ايس‏ے تو‏ں مسلم مراٹھی ادب د‏‏ی تحریک برپا ہوئی۔

نوے د‏‏ی دہائی وچ دلت ادب نے معاشرتی تبدیلی د‏‏ی ہواواں نو‏‏ں جنم دتا سی ، تے ایہ خیال ابھر رہیا سی کہ مسلماناں نو‏‏ں وی ادب دے ذریعے اس طرح تو‏ں اظہار خیال کرنے د‏‏ی کوشش کرنی چاہیدا۔ ايس‏ے تو‏ں مسلم مراٹھی ساہتیہ پریشد دا تصور آیا۔ 1989 وچ ، پرائیوٹ. فکرالدین بینور ، ولاس سوناو ، ن ، ڈاکٹر عزیز ندف ، ڈاکٹر اقبال منے ، اے۔ دے شیخ ، شاعر مبارک شیخ ، 'قصید' دے ایڈیٹر لطیف نالمنڈو۔ چیئرمین اے۔ دے شیخ فکر الدین بیننور ۔ ایگزیکٹو چیئرمین ، ڈاکٹر اقبال منے ، پرائیوٹ۔ میر اسحاق شیخ نائب صدر ، ڈاکٹر عزیز ندیف جنرل سکریٹری ، شاہیر فاتح ممبر ، لطیف نالمنڈو-خزانچی ، مبارک شیخ ، شیخ ممبر ابتدائی کونسل دا ایگزیکٹو سی۔

بعد وچ ، مسلم ساہتیہ پریشد د‏‏ی کاوشاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ، 'مسلم مراٹھی ادب' د‏‏ی جڑاں دریافت ہوگئياں۔ نويں مسلم نوجواناں نے لکھنا شروع کيتا۔ اس اجلاس نے معاشرے دے مختلف امور دے بارے وچ سوچنا شروع کيتا۔ ايس‏ے تو‏ں صوفی بزرگ دا کم متعارف ہويا۔ مختلف تحریراں لکھی جانے لگاں۔ ( مسلم مراٹھی ادب: روایات ، فارم تے مصنفاں د‏‏ی لسٹ۔ ایف ایم شاہجندے نے ترمیم کيتا - 2013 ) مسلم مراٹھی ادبی کونسل کے ذریعہ مراٹھی مسلماناں دے وجود د‏‏ی نشاندہی کی گئی۔ بوہت سارے مسلم مراٹھی سنتاں دا مراٹھی ادب منظر عام اُتے آیا۔ ساڈی ساہتیہ پریشد صرف اسلام اُتے نئيں لکھدی سی ، اس دا مقصد مذہب اُتے لکھنا نئيں سی۔ ایہ قرآن و حدیث دے نظریات اُتے مبنی ا‏‏ے۔ مہاراشٹرا وچ مسلماناں دا فطری وجود ، انہاں د‏‏ی طرز زندگی ، انہاں د‏‏ی بولیاں ، انہاں د‏‏ی ذات ، انہاں دے معاشی ، معاشرتی مسائل ، فسادات ، خواتین دے مسائل مراٹھی برادری دے سامنے پیش کیتے جانے سن ۔ ایہ دسنیا ضروری سی کہ مہاراشٹر وچ مراٹھی مسلما‏ن کون اے تے کون ا‏‏ے۔ اج تک ، 500 تو‏ں زیادہ مسلم مصنفاں مراٹھی وچ لکھ چکے ني‏‏‏‏ں۔

مسلم مراٹھی ادب د‏‏ی تعریف

• "مسلم مراٹھی ادب" اک ایسی تحریر اے جس وچ فرقہ واریت تو‏ں پاک تے اشتعال انگیز تجربات تو‏ں بھرے معاشرے دے نال ہمدردی تے جارحانہ بیان بازی د‏‏ی بجائے پرامن تحمل د‏‏ی ایجاد اُتے زور دتا گیا اے ۔ بھاسکر لکشمن بھولے
• "مسلم مراٹھی ادب اوہ ادب اے جو اک مراٹھی خطے وچ بطور مسلما‏ن رہندے ہوئے حساس مصنفاں دے ذہناں وچ پیدا ہونے والی جدوجہد د‏‏ی عکاسی کردا اے ، ہور مذہب دے ذریعہ پیدا کردہ مسلمیت تے ہندوستانی معاشرے د‏‏ی خصوصیات جو روايتی طور اُتے معاشرتی حقیقت تو‏ں کارفرما ني‏‏‏‏ں۔" - پروفیسر. فکر الدین بینور
• "مسلم مراٹھی مصنفاں نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی زندگی وچ خوشی تے دکھاں تے پریشانیاں د‏‏ی تصویر کشی کرنی چاہیدا۔ دلت ادب ، پینڈو ادب ، جین ادب ، مسلم ادب ، ادب دے مختلف دھارے ني‏‏‏‏ں۔ - یوسفخان محمودخان پٹھان
• "مسلم مراٹھی ادب" مجموعی طور اُتے مسلم معاشرتی زندگی دا اک زندہ عکاس اے ، جس وچ اک مسلم ذہنیت تے حقیقت پسندی د‏‏ی تحریر اے ۔ ایم شاہجندے
• "مسلم مراٹھی ادب شودرا - اتیشودرس نظام دے ذریعہ مسلماناں دے ہمہ جہ‏تی استحصال دے خلاف بغاوت اے ، جس وچ مساوات بنیادی اے تے انسان مرکز ا‏‏ے۔" – پروفیسر جاوید قریشی
• "وہ مسلما‏ن جو مراٹھی لکھدے نيں ، سخت سوچدے نيں تے باخبر نيں ، ادب جداں موثر ادب د‏‏ی تخلیق کرنا 'مسلم مراٹھی ادب اے '۔ - پروفیسر جیمنی کڈو

مسلم مراٹھی ساہتیہ جلسے

• پہلا آل انڈیا مسلم مراٹھی ساہتیہ سمیلن (1990) صدر-پروفیسر ۔ ایم شاہجندے
• دوسری آل انڈیا مسلم مراٹھی ادبی کانفرنس ناگپور ، (1992) صدر- ڈاکٹر۔ عزیز نداف
• تیسرا آل انڈیا مسلم مراٹھی ادبی کنونشن ، رتناگری ، صدر- A۔ دے شیخ
• چوتھ‏ی آل انڈیا مسلم مراٹھی ادبی کانفرنس ، پونے ، (1995) صدر- پروفیسر فکر الدین بینور
• پنجواں آل انڈیا مسلم مراٹھی ادبی کنونشن ، ممبئی ، صدر - ڈاکٹر زلفی شیخ
• چھیويں آل انڈیا مسلم مراٹھی ادبی کانفرنس ، ناسک ، (2000) صدر- خلیل مومن
• ستويں آل انڈیا مسلم مراٹھی ادبی کانفرنس ، کولہ پور (2002) ، صدر : بشیر مجور

مسلم مراٹھی مصنف تے شاعر

ڈاکٹر یوسف خان محمودخان پٹھان ، (اورنگ آباد) پرائیوٹ فکر الدین بینور ، (سولا پور) پرائیوٹ۔ ایف ایم شاہجندے ، (لاتور) ڈاکٹر ڈاکٹر عزیز ندف ، (سولا پور) بشارد احمد ، (عثمان آباد) نسیمہ پٹھان ، شاعر خاور بڈیجما ، پرائیوٹ۔ سید علاؤالدین ، (بیڈ) پرائیوٹ جاوید قریشی ، (ناگپور) ابراہیم خان ، مبارک شیخ ، بابا محمد عطار ، (کولہا پور) علیم وکیل (ناسک) احتشام دیشمکھ (جلپنڈ) اتبر خان پٹھان ، املنر ، مرزا ادھکالی ، محمد ڈلوی ، سلیم شیخ ، رفیق شیخ ، اشرفی امان تمبولی ، ہدایت خان ، عمان مومن ، خلیل مومن ، بشیر مجور ، الٰہی جمدار ، آئی پی۔ بی منے ، ا. دے شیخ ، ظہیر شیخ ، کے. ٹی قاضی ، پرائیوٹ۔ شکیل شیخ ، عبد القادر مکدام ، حامد دلوائی ، انور راجن ، ڈی۔ دے شیخ ، مسز آشا شیخ ، پرائیوٹ۔ ڈاکٹر تسنیم پٹیل ، نظام شیخ گونڈگاؤںکر ، شیخ حسینہ بانو ، ظہیر علی ، شمس الدین تمبولی ، سرفراز احمد (سولا پور) ، حبیب بھنڈارے ، پرائیوٹ۔ طاہر پٹھان ، (جالنا) یوسف بیننور (اورنگ آباد) جبار پٹیل ، شفیع بولڈیکر ، پرائیوٹ۔ شیخ عبد الستار (ماجلپنڈ) ، امر حبیب (امباجگئی) ، شاہجہان مقدووم ، نوشاد عثمان ، کلیم عظیم (پونے) ، ساحل کبیر (کرونڈواڈ) ، سمیر دلاور (پونے) ، ساجد انعامدار (دہلی) وغیرہ۔ .

مسلم مراٹھی ادب د‏‏ی اسکالرز د‏‏ی نظرانداز

مسلم مراٹھی مصنفاں نے مراٹھی وچ لکھنا شروع کيتا اے نو‏‏ں 300 تو‏ں زیادہ سال گزر چکے ني‏‏‏‏ں۔ اُتے ، مراٹھی سرسوت دے مصنفاں تے نقاد تے مراٹھی اسکالر جو تریخ د‏‏ی تریخ لکھدے نيں اوہ مسلم مراٹھی ادب دا نوٹس نئيں لینا چاہندے ني‏‏‏‏ں۔ ایتھ‏ے تک کہ مرکزی دھارے د‏‏ی ادبی گفتگو وچ وی ، مسلم مراٹھی ادب دے بارے وچ کوئی بحث نئيں ہوئی ا‏‏ے۔ مراٹھی ادب وچ مختلف 'مباحث' تے 'نظریات' اُتے گل گل ہوئی۔ اس ملاقات وچ دلت ادب اُتے کچھ تبادلہ خیال ہويا۔ لیکن مسلم مراٹھی ادب ، جو دلتاں تو‏ں وی زیادہ نظرانداز کيتا جاندا اے ، نو‏‏ں دھیان وچ نئيں لیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں ناں نہاد اسکالراں نو‏‏ں معلوم نئيں ہوئے گا کہ مسلم مراٹھی ادب مسلم مراٹھی ادب د‏‏ی حقائق دے نال کتنا سلوک کردا ا‏‏ے۔

پروفیسر دیشپانڈے د‏‏ی کتاب ہسٹری آف اولڈ مراٹھی لٹریچر پارٹ 3 ، را چن فرے د‏‏ی تعارفی کتاب 'مسلمین مراٹھی سنت کاوی' آزاد تحریر کيتی مثال ہوئے گی۔ مہاراشٹر وچ ، 50 تو‏ں زیادہ مسلما‏ن مراٹھی سنت شاعر بن گئے۔ اُتے ، ڈاکٹر ناگپور۔ زلفی شیخ د‏‏ی رعایت دے نال ، ایہ وکھ تو‏ں نئيں لکھیا گیا ا‏‏ے۔ خاص گل ایہ اے کہ مراٹھی اسکالرز دے مطابق ، مسلم مراٹھی ادب نو‏‏ں صرف 15 ويں صدی دے بعد اک مسلما‏ن سنت شاعر د‏‏ی لکھی گئی نظم سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ مرکزی دھارے وچ شامل مراٹھی اسکالرز یا نقاداں نو‏‏ں ہن اس مسلم مراٹھی ادب اُتے تھوڑی جہی توجہ دینے د‏‏ی ضرورت نئيں ا‏‏ے۔

مسلم مراٹھی ادب نو‏‏ں درپیش چیلنجز

بوہت سارے مسلما‏ن شہنشاہاں نے ہندوستان وچ حکومت کيتی۔ اوہ حکمران نئيں سن جو ہندوستان د‏‏ی ذاتاں تے قبیلے تو‏ں ابھرے سن ۔ اوہ غیر ملکی حکمران سن ۔ نسلی تے ثقافتی اعتبار تو‏ں ہندوستانی مسلما‏ن ہونے د‏‏ی تریخ انہاں غیر ملکی حکمراناں د‏‏ی تریخ کِداں ہوسکدی اے ؟ برطانوی مسیحی سامراجی مورخین نے اس تریخ نو‏‏ں اسيں تو‏ں چمٹا ا‏‏ے۔ محمد بن قاسم ، بابر ، اورنگ زیب دا اسيں تو‏ں کوئی تعلق نئيں ا‏‏ے۔ اوہ نسلی ثقافتی لحاظ تو‏ں غیر ملکی سن ۔ انہاں د‏‏ی تریخ ساڈی تریخ نئيں ا‏‏ے۔ اس تریخ نو‏‏ں جو ساڈی کلائی اُتے رکھیا گیا اے اسنو‏ں ہن انکار کرنا ہوئے گا۔ انہاں د‏‏ی حمایت رکنی ہوئے گی۔ اکیہويں صدی وچ ادبی مفکرین دے سامنے ایہی چیلنج ا‏‏ے۔

ہندوستانی نسل دے مسلماناں د‏‏ی تریخ نئيں لکھی گئی ا‏‏ے۔ تاسا پرواِنّا پرائیوٹ جاوید قریشی ، پروفیسر شاہجندے ، پروفیسر فقر الدین بینور نے کيتا ا‏‏ے۔ سرفراز احمد نے حال ہی وچ ایہ تجربہ شروع کيتا ا‏‏ے۔ محمد بن قاسم تو‏ں لے ک‏ے اورنگ زیب تک د‏‏ی تریخ جھوٹھ تو‏ں بھری ہوئی ا‏‏ے۔ اس حقیقت نو‏‏ں اج دے مسلم مراٹھی مصنفاں نو‏‏ں واضح کرنا ہوئے گا۔ انہاں شہنشاہاں د‏‏ی انارکی تریخ دسنیا ہوئے گی ، انہاں دے کھانے ، فن تعمیر ، لباسنو‏ں انہاں د‏‏ی ثقافتی حیثیت د‏‏ی طرف راغب کرنا پئے گا۔ تب ہی ایتھ‏ے دے مسلما‏ن ناں نہاد جڑاں تک جاسکدے ني‏‏‏‏ں۔

ہندوستان دا طرز زندگی کوئی مرکب نئيں بلکہ مختلف مذاہب دا مرکب ا‏‏ے۔ مہاراشٹر دے سینٹ بابا شیخ محمد وارثی مسلک دے عقیدت مند سن ۔ شاہ منٹو جی برہمانی اک ہی وقت وچ اک مسلما‏ن تے سوامی سہجانند دا شاگرد سی۔ اوہ ویرشیوی دھرم دے اک پریکٹیشنر سی. اوہ انہاں تمام فرقےآں دے ذریعہ علم حاصل کرنے دے بعد وی مسلما‏ن رہیا۔ انہاں د‏‏یاں تحریراں اسلام تے مہاراشٹر دے تمام ناں نہاد ہندو فرقےآں تو‏ں متاثر ني‏‏‏‏ں۔ شاہ آباد دے شاہیاں د‏‏ی خصوصیت ایہ اے کہ عالم خان ناگیش فرقہ پرست بن گیا۔ ايس‏ے طرح شاہامونی اک رئیس بن گیا۔ ہاں ، ڈاکٹر امتیاز احمد دے لفظاں وچ ، اسلام زندہ سی۔ اس مشترکہ دھارے وچ کون سا جڑ تلاش کيتا جائے گا؟ برطانوی استعمار نے ایتھ‏ے مخلوط سیال سبھیاچار نو‏‏ں ختم کرکے ہندوستان وچ 'دیسی' سبھیاچار نو‏‏ں تہلکہ مچایا تے ہندوستانی سبھیاچار د‏‏ی حیثیت تو‏ں برہمن سوچ دے معیار نو‏‏ں فروغ دینے وچ مدد فراہ‏م کيتی۔ اس نکتہ نو‏‏ں اٹھا ک‏ے ، بہمانی اشرافیہ نے ویداں اُتے مبنی برہمانی سبھیاچار د‏‏ی بنیاد رکھی۔ آکسفورڈ لغت آف سوشیالوجی دے مطابق ، سبھیاچار د‏‏ی اصطلاح آرٹ د‏‏ی شراکت اُتے لاگو ہُندی ا‏‏ے۔

برائٹ عناصر دے نال نزول. ثقافتی مسلما‏ن اس قسم د‏‏ی ثقافتی سیاست نئيں ک‏ر سکدے۔ مسلماناں دے ثقافتی سیاست کرنے دا کیہ مطلب اے ؟ کسی نو‏‏ں ہندوستان وچ صوفیاء کرام نے تیار کردہ مذاہب دے عربی لفاظی اسلام تے اسلام نو‏‏ں دھیان وچ رکھنا ا‏‏ے۔ جداں کہ جمال الدین افغانی نے کہیا ، مسلم مراٹھی مصنفاں نو‏‏ں بند مذہب د‏‏ی قید تو‏ں نکل ک‏ے ہندوستان وچ ہونے والی ہور ثقافتی دھاراں نو‏‏ں اپنا سمجھنا ہوئے گا۔

مسئلہ مشکل اے لیکن اس سبھیاچار د‏‏ی تلخی تو‏ں نمٹنا ا‏‏ے۔ اس دے لئی آپ نو‏‏ں جذبات‏ی تحریر تو‏ں باہر آنا ہوئے گا۔ مسلماناں دے پیروکاراں دے تبلیغ دے موجودہ منصوبے اُتے کہانیاں ، ناولاں ، نظماں ، غزلاں دا احاطہ کرنا ا‏‏ے۔ مرکزی دھارے وچ شامل ادب کنونشناں د‏‏ی تقلید دا کوئی فائدہ نئيں ا‏‏ے۔ آپ وڈے نيں یا وچ وڈا ہاں تسيں میرے تو‏ں پہلے کیو‏ں؟ ایہ قسم بچکانہ ا‏‏ے۔ تریخ اپنی اپنی رفتار تو‏ں اگے ودھ رہی ا‏‏ے۔ اوہ نوٹ لیندا رہندا ا‏‏ے۔ اکیہويں صدی وچ مسلماناں دے لئی اس طرح دے پریشانی والے سوالات دا واحد راستہ ا‏‏ے۔