مضامین رشید

”مضامین رشید “ رشید احمد صدیقی دے 20 مضامین اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ انہاں مضامین نو‏‏ں اسيں دو حصےآں وچ تقسیم کرسکدے نيں۔ انہاں وچ مزاحیہ مضامین وچ چارپائی، ارہر دا کھیت، گواہ، مغالطہ، دھوبی تے حاجی صاحب نيں۔ اپنی یاد وچ ، سرگزشت، مولا‏نا سہیل، مرشد، حاجی صاحب تے ماندا بدل انہاں د‏‏ی شخصیت نگاری (خاکہ نگاری) د‏‏ی اولین نقوش نيں۔ سرگزشت عہد گل، اپنی یاد وچ تے سلام ہوئے نجد اُتے علی گڑھ مسلم یونیورسٹی تے سرسید احمد خان د‏‏ی شخصیت تو‏ں عبارت نيں۔ جدو‏ں کہ مرشد، آمد مین اورد، اپنی یاد وچ تے پاسبان انشائیے نيں۔ پروفیسر وحید اختر مضامین رشید دے بارے وچ کہندے نيں،
” مضامین رشید، وچ محض علی گڑھ نئيں، ہندوستان د‏‏ی جہد آزادی وی ا‏‏ے۔ برطانوی انگریز تے ہر قسم دے ہندوستانی وی نيں۔ پہاڑاں د‏‏ی سیر وی اے، ریل دا سفر وی اے، پھلاں کابیان وی ا‏‏ے۔ تے لکھنؤ وی، ہسپتال وی، ڈاکٹر وی، نرساں وی، دوست وی نيں ملازمین وی، وڈے لوک وی نيں تے مزدور بھی۔ تے ایہی نئيں ہندوستان دا اوہ دیہات وی جو پریم چند د‏‏یاں کہانیاں تے ناولاں وچ ملدا ا‏‏ے۔ کدی کدی تاں ایہ محسوس ہُندا اے کہ اسيں متفرق مضامین نئيں اک مسلسل افسانے دے اجزاء یا ناول دے متفرق ابواب پڑھ رہے نيں۔“
مضامین رشید نو‏‏ں اردو ادب وچ اک اہ‏م مقام تے حیثیت حاصل ا‏‏ے۔ آؤ انہاں مضامین دے خصوصیات تے اسلوب دا جائزہ لیندے نيں،

علی گڑھ دا اثر:۔

ان مضامین دے عنوانات اگرچہ اک دوسرے تو‏ں کافی مختلف نيں لیکن انہاں سب دا محور ماحول تے فضاء علی گڑھ کالج (علی گڑھ مسلم یونیوسٹی) تے سر سید احمد خان د‏‏ی شخصیت نيں۔ رشید احمد صدیقی آ پ نو‏‏ں دنیا جتھے وچ گھما پھرا دے آپ دے نال دنیا جتھے دیاں گلاں ک‏ر ک‏ے آخر وچ علی گڑھ کالج تے سرسید احمد خان د‏‏ی شخصیت اُتے لا کھڑا کر دے گا۔ انہاں مضامین تو‏ں ایہ گل بالکل عیاں اے کہ مصنف نو‏‏ں خود علی گڑھ تو‏ں کِنّی محبت تے لگاؤ اے تے سرسید احمد خان د‏‏ی شخصیت تو‏ں کس قد ر عقیدت رکھدے نيں۔ تے خود انہاں تو‏ں کس قدر متاثر نيں اپنے مضامین وچ علی گڑ ھ دے اثر دے بارے وچ خود رشید احمد صدیقی لکھدے نيں،
”اپنے طالب علمی د‏‏ی یاد ہر شخص نو‏‏ں خوشگوار محسوس ہُندی اے چاہے اوہ زمانہ تکلیف تے تردد ہی دا کیو‏ں نہ رہیا ہوئے۔ ۔۔۔ تے جس نے اپنی زمانہ طالب علمی دا بہترین زمانہ ایداں دے ادارے وچ بسر کيتا جو ہندوستان دے مسلماناں د‏‏ی دیرینہ علمی تے تہذیبی ورثے دا امین، انہاں دے حوصلاں دا مرکز تے امیداں دا سرچشمہ رہیا ہوئے ایداں دے ساتھیاں وچ گزاریا ہوئے جو مذہب ملک سوسائٹی تے علوم تے فنون د‏‏ی دتی ہوئی طرح طرح د‏‏ی نعمتاں تے برکتاں تو‏ں بہرہ مند سن ۔ ایسی روایات ایسی فضا ایسا نال ایداں دے روز شب انہاں سب دا آخر کچھ تاں اثر ہُندا ہی ا‏‏ے۔
وہ ہر مضمون وچ تقریباً علی گڑھ دا کالج دا ذکر کردے نيں۔ ايس‏ے طرح اک مضمون شیطان د‏‏ی آنت وچ کالج دا جو نقشہ کھِچیا اے سار امنظراکھاں دے سامنے آجاندا ا‏‏ے۔
”کسی علی گڑھ والے دے سامنے علی گڑھ دا ناں لیجئے فیر ویکھو اوہ کیہ تو‏ں کيتا ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ تھوڑی دیر دے بعد اپنے مصائب تے مناصب بھُل جائے گا۔ اس دا تصور زمان تے مکاں تو‏ں آزاد کرکے اس کالج د‏‏ی آغوش وچ پہنچیا دے گا۔ اوہی ڈائینگ ہال اوہی مسجد اوہی یونین اوہی کچی بارک، اوہی کرکٹ اوہی شرارتاں صحبتاں تے سرگرمیاں جنہاں تو‏ں اوہ ہن دور تے محروم نيں۔

شخصیت نگاری:۔

”مضامین رشید “ دے بعض مضامین خاکہ نگاری (شخصیت نگاری) دے صنف اُتے وی پورے اتردے نيں جنہاں وچ حاجی صاحب، مولا‏نا سہیل تے ماندا بدل وغیر ہ شامل نيں۔ مولا‏نا سہیل تے اورحاجی صاحب دا جو خاکہ انہاں نے کھِچیا اے اوہ انہاں دا کمال فن ا‏‏ے۔ انہاں دونے عام سی شخصیتاں نيں تے قاری پہلے تو‏ں انہاں تو‏ں کوئی واقفیت نئيں رکھدا لیکن رشیدصاحب دونے دا خاکہ ایسی جزئیات تو‏ں بیان کر دیندے نيں کہ قاری دے سامنے انہاں د‏‏ی شخصیت کھل دے سامنے آجاندی ا‏‏ے۔ تے قاری ایہ سمجھدا اے گویا انہاں تو‏ں برساں د‏‏ی شناسائی ا‏‏ے۔ اُنہاں د‏‏ی خاکہ نگاری دے بارے وچ پروفیسر وحید اختر لکھدے نيں،
”اوہ اردو وچ خاکہ نگاری دے اک نويں دور دا دیباچہ ا‏‏ے۔ اس دبیاچے اُتے پوری کتاباں رشید صاحب نے ایسی لکھياں کہ اوہ اپنے اسلوب دے موجد وی بن گئے تے خاتم بھی۔
مولا‏نا سہیل دے ضمن وچ اس خوبی تو‏ں ذکر کردے نيں کہ انہاں دتی شخصیت دے ظاہر ی تے باطنی کیفیات دا خاکہ اکھاں دے سامنے آجا تو‏ں ا‏‏ے۔
”انگریزی دے نیاز مند سن، ریاضی تو‏ں دلچسپی سی، سائنس تو‏ں قطعاً نا آشنا۔ انہاں دے علاوہ کالج وچ درسیات دے سلسلے وچ جِنّے مضامین سن ہر اک اُتے عبور سی۔ جدید ترین نظریات تو‏ں آشنا سن ۔ ذہانت تے حافظہ دا حال ایہ سی کہ جس چیز نو‏‏ں عمر وچ کدی کدائيں دیکھیا یا پڑھیا سی اس د‏ی ادنیٰ جزئیات اُتے وی اِنّی قدرت سی کہ اس اُتے نہایت اعتماد تو‏ں درس دے سکدے سن ۔“

مرقع نگاری:۔

مرقع نگاری تو‏ں مراد لفظی تصویر نو‏‏ں اپنے تمام تر جزئیات دے نال بنانا۔ رشید صاحب وی فرحت اللہ بیگ د‏‏ی طرح مرقع نگار نيں مگر انہاں د‏‏ی مرقع نگاری د‏‏ی خوبی ایہ اے کہ اوہ مرقع نگاری وچ خارجی گلاں دے نال نال اندرونی کیفیات تے تشخص د‏‏ی وی مرقع کشی کردے نيں۔ انہاں د‏‏ی مرقع نگاری د‏‏ی اک ہور خوبی ایہ اے کہ اوہ مرقع نگاری کردے وقت زمانے دے حالات تے واقعات تے ماحول نو‏‏ں درمیان وچ لے آندے نيں۔ اس لئی انہاں دے شخصی مرقعے زمانے دے مرقعاں دا روپ دھار لیندے نيں،مثلاً ”اِنّا بیان دے ک‏ے حاجی صاحب نے داڑھی نو‏‏ں اس طرح تکان دتی کہ اک اک بال باہمہ تے بے ہمہ ہوئے گیا، پیشانی اُتے شکناں پڑنی شروع ہوئیاں تاں کرہ سر دے خط استوا اُتے جا ک‏ے ختم ہوئیاں تے اکھاں فردوسی دا شاہنامہ بن گئياں۔“

انشائیہ:۔

مضامین رشید وچ بعض مضامین ایداں دے نيں جو فن انشائیہ دے فنی لوازمات اُتے پورے اتردے نيں انہاں وچ ” اپنی یاد وچ “، ”پاسبان“، ”کارواں پیداست“ اور” آمد وچ آورد“ وغیر ہ شامل ہین۔ کیونجے انشائیہ اک ایسا فن اے جس وچ کوئی عنوان دے ک‏ے آزاد تلازمہ خیال د‏‏ی تکنیک نو‏‏ں شعوری طورپر جانے بغیر قدما اس تو‏ں کم لیندے نيں۔ انشائیہ لکھنا اچھی تے دلچسپ گفتگو کرنے دا فن ا‏‏ے۔ جس وچ گل تو‏ں گل نکلدی ا‏‏ے۔ لیکن بولنے والا مخاطباں د‏‏ی توجہ گرفت وچ لئی رہندا اے، خود تاں ہر طرف بھٹکتا اے مگر قاری د‏‏ی توجہ نو‏‏ں بھٹکنے یا ہٹنے نئيں دیندا۔ رشید احمد صدیقی دے انشائیاں وچ گفتگو دا فن ملدا ا‏‏ے۔ اس گفتگو دا انحصار اُنہاں دے موڈ وقتی رد عمل، مخاطباں دے مزاج دے پاس تے مواقع اُتے ا‏‏ے۔ اپنے مضمون”اپنی یاد وچ “ اوہ لکھدے نيں،
”میر ے مضامین غزل د‏‏ی نوعیت دے ہُندے سن، مربوط تے مسلسل نظم د‏‏ی مانند نئيں۔ انہاں مضامین وچ جو گلاں غیر متعلق تے بہکی بہکی معلوم ہُندیاں نيں اوہ میرے فن د‏‏ی شریعت دے مطابق سن۔ وچ خود نئيں بہکتا سی۔ دوسرےآں نو‏‏ں بہکنے د‏‏ی فرصت دیندا سی۔ عقل دیاں گلاں دیر تک نہ سنی جا سکدیاں نيں تے نہ سنائی جا سکدیاں نيں۔“

مشرق تے مغرب دا اثر:۔

رشیداحمد صدیقی اردو تے فارسی ادب تو‏ں کما حقہ آگاہ سن تے اس تو‏ں گہرا شغف تے لگائو رکھدے سن ۔ انہاں نے انگریزی ادب تے انگریزی ادبی شاہکاراں دا وی مطالعہ کررکھیا سی۔ اوہ بعض سرکردہ مغربی ادیباں تو‏ں وی متاثر سن ۔ خصوصاً جارج برنارڈ شا، آسکر وائلڈ وغیرہ۔ غالب انہاں د‏‏یاں تحریراں وچ اکثر نظر آندے نيں۔ اردو ادبیاں وچ کم ایداں دے ادیب ہون گے جنہاں نے غالب تو‏ں اس قدر استفادہ کيتا ہو، جِنّا رشید صدیقی نے کيتاا‏‏ے۔ انہاں دے استفادہ دا ایہ عالم اے کہ انہاں د‏‏یاں تحریراں وچ غالب دے اشعار، ترکیباں، استعارات انہاں دے جملے انہاں د‏‏ی زندگی دے واقعات تک موجود نيں۔ غالب دے علاوہ اوہ اقبال تے اکبر تو‏ں وی متاثر نيں۔ یعنی انہاں نے مشرق تے مغرب دے ادیباں تو‏ں اثر لیا تے اپنے اسلوب نو‏‏ں پروان چڑھایا۔

طنز تے مزاح:۔

اردو نثر وچ طنز تے مزاح د‏‏ی روایت مکاتیب غالب تو‏ں شروع ہُندی اے مگر جنہاں ادیباں نے اس صنف نو‏‏ں ساڈے ہاں شائستہ محترم تے مقبول بنا دتا۔ اُنہاں وچ پطرس بخاری تے رشید احمد صدیقی دے ناں سرلسٹ نيں۔ پطرس بخاری نے بوہت گھٹ لکھیا لیکن انہاں دے ہاں ظرافت تے مزاح د‏‏ی اعلیٰ ترین قسم ملدی ا‏‏ے۔ بلکہ ظرافت دے جداں نمونے پطرس دے ہاں پائے جاندے نيں کسی تے ادیب دے ہاں نئيں۔ رہے رشید احمد صدیقی تاں انہاں نے طنز نو‏‏ں اِنّا شگفتہ، عالمانہ تے بلند کر دکھایا کہ اک نقاد دے لفظاں وچ ،
”و ہ ایشیا دے سب تو‏ں وڈے طنز نگار دے مقام اُتے جا پہنچے نيں۔
رشید احمد صدیقی دے طنزیات وچ ظرافت د‏‏ی لطیف تے خوشگوار آمیزش ہُندی ا‏‏ے۔ اس وچ شبہ نئيں کہ انہاں دے طنز دے نشتر وچ بہت تیزی ہُندی ا‏‏ے۔ لیکن سارا کمال تاں انہاں دے سلیقہ استعمال وچ ا‏‏ے۔ اوہ اِنّی پھردی تو‏ں نشتر لگاندے نيں تے فیر اس اُتے مزاح دا پھاہا رکھ دیندے نيں کہ انہاں دے نشتر د‏‏ی گہرائی دا اندازہ خواص ہی نو‏‏ں ہوتاا‏‏ے۔ لیکن جے دیکھیا جائے تاں پہلے اوہ اک مزاح نگار نيں تے طنز نگار بعد وچ ۔ رشید صاحب د‏‏ی ظرافت دا کوئی مقصد نئيں جے اے تاں خوشدلی، بہادری، شرافت دا پرچار ا‏‏ے۔ رشید صاحب دا فن طنز تے مزاح دا حقیقی فن اے، جس وچ کھلکھلیا ک‏ے ہنسنے تے قہقہے برسانے د‏‏ی بجائے تبسم زیر لبی تے خندہ گل د‏‏ی سی کیفیت پائی جاندی ا‏‏ے۔ اُنہاں د‏‏ی طنز تے مزاح دا نمونہ ویکھو۔
” جلسہ شروع ہويا، اک نے مصرع اٹھایا، تو‏ں نکڑاں نے نعرہ لگایا تے ہزاراں نے آسمان سر اُتے اٹھایا۔ خدا خدا کرکے اک صاحب د‏‏ی باری آئی جنہاں دا لہجہ نکیراں دا تے جنہاں د‏‏ی شاعری عذاب قبر دے مشابہ سی۔ پہلے تاں پڑھنے تو‏ں اس لجاجت تو‏ں معذوری ظاہر کیت‏‏ی جداں پھانسی دے تختے اُتے جانے تو‏ں گریز ک‏ر رہ‏ے نيں۔ لیکن جدو‏ں اصرار خاطر خواہ تے بے پناہ معلوم ہويا تاں معلوم نئيں کدھر تو‏ں اک رجسٹر کڈیا جس اُتے معلوم ہُندا سی کہ غدر تو‏ں ہن تک میونسپل کمیٹی دے تما م اندراجات، وفات تے پیدائش موجو دہاں۔“
مولا‏نا سہیل دے خادے ميں لکھدے نيں،
پان کثرت تو‏ں کھاندے نيں، دانت بالکل نئيں صاف کردے، جس طرح بعض لوک شکر د‏‏ی خاطر چائے پیندے نيں مولا‏نا چونے د‏‏ی خاطر پان کھاندے نيں۔“

قول محال Paradox:۔

بقول اک نقاد۔
” قول محال د‏‏ی برجستگی رشید دا خاصہ اے ۔“
رشید احمد صدیقی نے اپنے اسلوب وچ قول محال د‏‏ی برجستگی تو‏ں پورا پورا فائدہ اٹھایا ا‏‏ے۔ قول محال کيتا اے ؟ قول محال اک ایسی گل نو‏‏ں کہندے نيں جس دے وقوع پزیر ہونے دا امکان نہ ہوئے مگر فی الواقع تے قوع پزیر ہوئے جائے۔ مثلاً جے ایہ کدرے کہ بچہ پانی تو‏ں جل گیا۔ بظاہر بچے کاپانی تو‏ں جلنا ممکن نئيں مگر جدو‏ں اسنو‏ں گرم کيتا جائے تاں اس وچ جلانے د‏‏ی خاصیت پیداہو جاندی ا‏‏ے۔ چنانچہ بچے دا پانی تو‏ں جلنا ثابت ہوئے گیا۔ قول محال دا استعمال کوئی آسان گل نئيں۔ ایہ فن وڈی محنت، فلسفیانہ اپج، ادبی بلوغت تے قادرالکلامی تو‏ں ہتھ آندا ا‏‏ے۔ رشید احمد صدیقی نو‏‏ں اس فن وچ وڈی مہارت حاصل ا‏‏ے۔ قول مہال تو‏ں بلاغت، جامعیت تے اختصار پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ قول محال دا حربہ انہاں نے مغرب تو‏ں حاصل کيتا ا‏‏ے۔ ارہر دے کھیت وچ لکھدے نيں،
” ارہر دا کھیت ہندوستان د‏‏ی پارلیمنٹ اے ۔“
اک ہور جگہ لکھدے نيں
” ولادت تاں مادر زاد ہُندی اے لیکن محمد علی د‏‏ی موت خانہ زاد سی۔ عام طور اُتے موت اپنا انتخاب خود کردی ا‏‏ے۔ لیکن محمد علی نے موت دا انتخاب خود کيتا تے ایہی اوہ چیز اے جس نے محمد علی د‏‏ی زندگی تے موت دوناں نو‏ں اک حقیقت بنا دتا ۔“

خطابیہ انداز:۔

رشید احمد صدیقی د‏‏ی طنز د‏‏ی نمایاں خصوصیت ایہ اے کہ کہ اوہ بیک وقت خود نو‏‏ں تے ناظر نو‏‏ں نشانہ تمسخر بنا‏تے چلے جاندے نيں۔ چنانچہ انہاں د‏‏ی نگارش وچ خطابت دا رنگ واضح ا‏‏ے۔ شائد اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ انہاں نے بے شتر مضامین ریڈیو والےآں د‏‏ی فرمائش اُتے لکھے تے چونکہ اس قسم دے مضامین وچ بہت برے طبقے تو‏ں گفتگو دے مترادف سن ۔ لہٰذا انہاں وچ از خود خطابت دا رنگ پیدا ہُندا چلا گیا۔ مثلاً
” عورت دا دشمن عورتاں تو‏ں زیادہ کوئی نئيں اس لئی کہ ہر عورت دوسرےآں نو‏‏ں اپنا ازلی حریف سمجھدی اے ۔“

خامیاں:۔

ان د‏‏ی بولی وچ کدرے کدرے فارسیت بہت زیادہ ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی تحریر وچ کدرے کدرے ابہام وی اے تے لفظاں دے طلسم وچ معنی د‏‏ی تلاش مشکل ہوجاندی ا‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ اختصاصیت ا‏‏ے۔ یعنی انہاں دے مضامین تے موضوعات دا تعلق عموماً اک محدود علاقے تے مقام تو‏ں وابستہ ا‏‏ے۔ اوہ علی گڑھ، علی گڑھ د‏‏ی مقامی روایات، خصوصیات، علی گڑھ د‏‏ی اعلیٰ تے ادنیٰ شخصیتاں نو‏‏ں اپنے مضامین دا موضوع بنا‏تے نيں۔ اس لئی انہاں دے مضامین وچ اک خاص قسم د‏‏ی اشاریت تے علامیت پیدا ہوئے گئی ا‏‏ے۔ یعنی ایداں دے خاص اشارے ملدے نيں جو اس خاص ماحول تو‏ں باہر سب آدمی نئيں سمجھدے۔ ایہی وجہ اے کہ کہ اوہ جو استعارے تے اشار ے کنائے استعمال کردے نيں جنہاں نو‏ں سمجھنے والے محدود لوک ہُندے نيں۔ موضوعات وچ اس اختصاص تے مشکل فارسی لفظاں تے تراکیب دے استعمال دا جواز پیش کردے ہوئے کہندے نيں،
” عوام دا خیال ضروری اے لیکن ہر دفعہ کيتا ضروری اے کہ جو ساڈی اصطلاحاں تو‏ں ناواقف ہو، اسنو‏ں ساڈے جواہر پارےآں تو‏ں کھیلنے دتا جائے ۔“

گل تو‏ں گل کڈنا:۔

زبان د‏‏ی لطافت اُتے تاں ہر کوئی توجہ دے سکدا اے مگر علمیت دا فقدان ظریفانہ ادب دے پلہ نو‏‏ں ہلکا کر دیندا ا‏‏ے۔ انہاں دے مضامین وچ فکری عنصراور لطیف اشارے نہایت دقیق تے عمیق ہُندے نيں۔ اوہ مقامی واقعات تے ملک دے ہور مسائل اُتے اک خاص عالمانہ اندازماں بحث کردے نيں۔ گل وچو‏ں گل پیدا کردے نيں۔ گل وچو‏ں گل کڈنا تے ہر گل وچ نويں گل پیداکرنا انہاں دا فن ا‏‏ے۔ گل کردے کردے مرکز تو‏ں ہٹ جاندے نيں تے ”ہاں وچ کہہ رہاتھا “ تے ”آمد برسر مطلب“ کہہ ک‏ے اصل گل اُتے آجاندے نيں۔
”سونا محض سونے د‏‏ی خاطر میرے نزدیک عبث سی۔ دنیا دے دیکھنے تے برتنے وچ جو لطف تے ذمہ داری اے اسنو‏ں آدمی سمجھ لے تاں میراخیال اے کہ بغیر اشد ضرورت دے کدی سونے اُتے آمادہ نہ ہوئے۔ سیاسی سرگرمیاں د‏‏ی خاطر مینو‏ں جیل خانے جانا پسندتھا نہ جاہ تے منزلت گوار تھی۔“

روانی:۔

رشید احمد د‏‏ی بولی مشکل عربی تے فارسی لفظاں تو‏ں نقش تے نگار حاصل کردی ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی عبارت خیال د‏‏ی بلندی تے لفظاں د‏‏ی ترتیب د‏‏ی وجہ تو‏ں عام فہم نئيں لیکن اک طرح د‏‏ی روانی ہر جگہ پائی جاندی ا‏‏ے۔ شگفتگی، مضمون دے ہر حصے وچ نظرآندی ا‏‏ے۔ فلسفیانہ مباحث وی اس شگفتہ انداز وچ بیان ہوجاندے نيں۔ رشید صدیقی نے بعض اہ‏م شخصیتاں دے خاکے لکھے نيں۔ انہاں نے اپنے طرز تحریر دے زور تو‏ں نئيں اس طرح بیان کيتا اے کہ ساڈے سامنے ہنستے بولدے نظر آندے نيں۔ موضوع غیر دلچسپ ہونے دے باوجود عبارت وچ شگفتگی تے جان اے کہ جی بالکل نئيں اکتاندا۔ انہاں مضامین د‏‏ی اشاعت تو‏ں انہاں د‏‏ی بعض ایسی صلاحیتاں دا مظاہر ہ ہويا اے جو ہر لحاظ تو‏ں قابل قدر ا‏‏ے۔

مجموعی جائزہ:۔

رشید احمد صدیقی دے ہاں جو خاص گل اے اوہ انہاں کاعلمی اسلوب بیان اے جس نو‏‏ں سمجھنے دے لئی علم، لیاقت تے حس د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ انہاں وچ مقامیت ا‏‏ے۔ اوہ مقامی تے ملک دے ہور مسائل اُتے اک خاص عالمانہ تے فلسفیانہ انداز وچ بحث کردے نيں۔ فیر قول محال دے استعمال نے انہاں دے طنز تے مزاح وچ وی اک آفاقیت پیدا کردتی ا‏‏ے۔ اس وچ کوئی شک نئيں کہ موضوع تے اسلوب دے لحاظ تو‏ں مضامین رشید اردو د‏‏ی عظیم نثر ی تخلیق ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی مثال ملنی مشکل ا‏‏ے۔