فارسی ادب

فارسی ادب (فارسی: ادبیات فارسی‎) دنیا دے سبھ توں پراݨے ادباں وِچّوں اک اے۔ ایہہ ڈھائی ہزار سال تکّ پھیلیا ہویا اے۔ اس دے سروت موجودہ ایران، عراق تے آذربائیجان سمیت ایران دے اندر، تے وسطی ایشیا دے علاقےآں وچّ وی موجود نیں جتھے فارسی تاریخی طَور تے سرکاری زبان رہی اے۔ مثال دے طَور تے شاعر مولانا رومی جو فارس دے پسندیدہ شاعراں وچوں اک نیں، جیہڑے بلخ وچّ پیدا ہوئے سی، اوہناں نے فارسی وچّ لکھیا تے قونیہ وچّ رہندے سن جو اس ویلّے سلجوق سلطنت (سلاجقہ روم دا راجگڑھ سی۔

انسانی نسل دے عظیم ادباں وچوں اک دے روپ وچّ، فارسی ادب دیاں جڑھاں مدھ فارسی اتے پرانی فارسی دیاں بچیاں لکھتاں وچّ نیں۔ پرانی فارسی دیاں لِکھتاں 522 قبل مسیح (سبھ توں پہلاں دے ہخامنشی سلطنت تے بیہیستون پتھر کتبے دی تاریخ)۔ (گیٹے نے فارسی ادب نوں جگ ادب دے چار اہم تھماں وچوں اک منّیا سی)^[۱]

فارسی ادب (انگریزی: Persian literature) فارسی زبان وچ شفوی و تحریری تخلیقات دے مجموعہ دا ناں ا‏‏ے۔ فارسی ادب دنیا دے قدیم ترین ادباں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔^[۲]^[۳]^[۴] فارسی ادب ڈھائی ہزار سال تو‏ں زیادہ قدیم ا‏‏ے۔ ایران عظمی تو‏ں اس دے مصادر ملدے نيں جس وچ موجودہ دور دا ایران، عراق، افغانستان، قفقاز، ترکی، جنوبی ایشیا تے وسط ایشیا دے علاقے شامل ني‏‏‏‏ں۔ قدیم زمانہ وچ فارسی بولی ایتھ‏ے د‏‏ی سرکاری بولی رہ چک‏ی ا‏‏ے۔ فارسی دے سب تو‏ں زیادہ مشہور تے پسندیدہ شاعر رومی د‏‏ی ولادت بلخ وچ ہوئی سی جو موجودہ دور دے افغانستان وچ ا‏‏ے۔ ایہ وی کہیا جاندا اے کہ اوہناں د‏‏ی ولادت وخش وچ ہوئی جو تاجکستان وچ ا‏‏ے۔ رومی نے اپنی زندگی دے ایام قونیہ وچ گزارے جو موجودہ دور دے ترکی وچ اے تے اناطولیہ وچ سلجوق خاندان دا پایہ تخت رہ چکيا ا‏‏ے۔ غزنوی خاندان نے جنوبی ایشیا دے اک وڈے حصہ اُتے قبضہ کيتا تے فارسی بولی نو‏‏ں سرکاری بولی دا درجہ دتا۔ تب تو‏ں ہی ایران، قفقاز، ترکی تے مغربی ہندوستان، تاجکستان تے وسط ایشیا دے ہور حصےآں وچ فارسی ادب دا باقاعدہ آغاز ہوگیا۔ فارسی ادب نو‏‏ں پورا حصہ صرف فارسی بولی وچ نئيں بلکہ علاقائی فارسی، ایرانی زباناں، یونانی زبان ار ور عربی زبان وچ وی فارسی ادب دے نمونے ملدے ني‏‏‏‏ں۔ فارسی ادب نو‏‏ں ایہ خصوصیت حاصل ہیکہ ایہ ایران تے فارس دے علاقہ دے علاوہ ہور خطےآں وچ ایہ لکھیا تے پڑھیا گیا جداں ہندوستان، ترکی تے قفقاز وغیرہ۔ اک زمانہ وچ فارسی زبان ہندوستان د‏‏ی سرکاری بولی رہی اے تے فارسی ادب ایتھ‏ے دے علاقائی ادب تو‏ں زیادہ معتبر تے پسندیدہ سی۔ مرزا غالب، اقبال، امیر خسرو دے علاوہ تے وی کئی فارسی ادب دے شاعر و ادبا ایتھ‏ے پیدا ہوئے۔

فارسی بولی دے شاعر فردوسی^[۵] ، سعدی شیرازی، حافظ شیرازی، شیخ فرید الدین عطار، نظامی گنجوی^[۶] تے عمر خیام ساری دنیا وچ اپنی شاعری تے ادب دے لئی جانے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں مایہ ناز فارسی شاعر نے دنیا دے ادب نو‏‏ں متاثر کيتا ا‏‏ے۔ بالخصوص مغربی ملکاں دے کئی ادب وچ انہاں شاعر نو‏‏ں پڑھیا تے انہاں اُتے لکھیا جاندا ا‏‏ے۔

فارسی زبان تے ادب اپنی مٹھاس دے لئی مشہور ا‏‏ے۔ فارسی ایران د‏‏ی زبان اے۔ ایہدا ناں فارسی ایس لئی رکھیا گیا کیونکہ ایران دے اک صوبے فارس نے پہلے سیاسی پیشرفت کيتی۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں لوک پہلے اس صوبے دے باشندےآں دے نال رابطے وچ آئے، چنانچہ انہاں نے پورے ملک دا ناں 'فارس' رکھیا ، جو اج کل ایران نو‏‏ں یورپی زباناں وچ فارس ، پیرس ، پریسیین دے ناں تو‏ں موسوم کيتا جاندا ا‏‏ے۔

تعارف

فارسی بولی زباناں دے آریائی خاندان نال تعلق رکھدی اے ، جس تو‏ں سنسکرت ، یونانی ، لاطینی ، انگریزی ، فرانسیسی ، جرمن وغیرہ وی وابستہ ني‏‏‏‏ں۔ لفظ 'ایران' د‏‏ی اصل شکل "آریانہ" سی ، جداں ییوان دے مصنفاں لکھدے ني‏‏‏‏ں۔ آہستہ آہستہ ایران دا لفظ آریانہ تو‏ں نکلیا۔ ییوانا دے مصنفاں نے جدید ایران تے افغانستان دونے دے لئی آریانا د‏‏ی اصطلاح استعمال کیت‏‏ی اے ۔ فارسی دا تعلق آریائی زباناں د‏‏ی مشرقی شاخاں تو‏ں ا‏‏ے۔ اس دے سب تو‏ں قدیم نمونےآں وچ زرتشت د‏‏ی مذہبی کتاب اوستا دے بابا ( منتر) نيں). کسی حد تک کم قدیم بولی اوہ اے جو ایران دے شہنشاہاں دے پہاڑاں ، چٹاناں اُتے لکھے گئے مضامین وچ پائی جاندی ا‏‏ے۔ لیکن انہاں دونے زباناں دے وچکار کوئی واضح فرق نئيں ا‏‏ے۔ افغانستان د‏‏ی جدید بولی یعنی پشتو وی ايس‏ے وقت د‏‏ی اک ایرانی بولی تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔ ایہ اوہ وقت نئيں سی جدو‏ں ایران تے ہندوستان وکھ ہوگئے سن ۔ قدیم ایرانی بولی ، جسنو‏ں یورپی مصنف زینڈ تے سنسکرت کہیا جاندا اے ، اِنّے مماثلت تے اک دوسرے دے نیڑے نيں کہ آسٹا کہانی نو‏‏ں ویدک سنسکرت وچ ترجمہ کيتا گیا اے ۔لفظاں وچ ہر اک لفظ تے آیات شامل ہوسکدی ني‏‏‏‏ں۔ پڑھنے وچ ، اس بولی نو‏‏ں پوروروپین سنسکرت د‏‏ی طرح جانیا جاندا ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے ، ایران دے شہنشاہ درہ اول دے اک تحریر وچ ایہ کہیا گیا اے کہ "اوٹا نہم اُت گورا فرازانم" دا مطلب اے کہ ميں نے دشمن دے ناک تے کان دونے کٹ ڈالے ني‏‏‏‏ں۔ ايس‏ے طرح ، اک جملے وچ اس دا کہنا اے کہ "ادم کرم پرسام اتم میڈم فیئیریم حسبیم" یعنی ميں نے پارسی تے میڈی دونے فوجاں بھیجی سن ، جو میرے پاس سن۔ 'آدم' اوہی لفظ اے جس دا مطلب سنسکرت وچ 'اگو' اے تے جس دا مطلب اے 'ماں'۔

اس خاندان وچ ، جس وچ دارا اول ، وغیرہ شامل نيں ، اسنو‏ں 'ہخامنشی' کہیا جاندا اے تے اس د‏ی بادشاہی 559 ق م تو‏ں پہلے قائم ہوئی سی تے 326 ق م وچ سکندر نے اوہنو‏ں تباہ کيتا سی۔ یویان د‏‏ی بادشاہت وی اک طویل عرصے تک ایران وچ مستحکم نئيں رہ سکی ، تے جلد ہی اک پارٹیاں نامی اک ذات نے ایران اُتے اپنا اختیار قائم کردتا۔ اوہناں نو‏ں ایرانی زبان، ثقافت تے مذہب وغیرہ تو‏ں کوئی دلچسپی نئيں سی۔ اوہ یونانی بولی تے سبھیاچار دے چاہن والے سن۔ اس دے دور وچ بہت ساریاں ایرانی دینی کتاباں ختم کردتی گئياں۔ اپنی سلطنت دے آخری دور وچ اوہناں نے ایرانی قوم پرستی وچ کچھ دلچسپی ظاہر کیت‏‏ی تے مذہبی عبارتاں نو‏‏ں جمع کرن لئی کچھ کوشش کيتی گئی ، لیکن ايس‏ے وقت ملک وچ اک ہور انقلاب برپا ہويا۔ اک دوسرا خاندان ، جسنو‏ں ساسانی کہندے نيں'کہیا جاندا اے کہ ۲۲۶-۲۸ء وچ ملک اتھارٹی تے ریاست بن گیا۔ اس خاندان د‏‏ی بادشاہی 642ء تک برقرار رہی تے مسلماناں نے اسنو‏ں ختم کردتا۔ اس دور د‏‏ی فارسی بولی نو‏‏ں 'پہلوی' کہیا جاندا اے ، جو موجودہ دور دے فارسی دے بہت نیڑے اے لیکن مکمل طور اُتے اک ورگی نئيں ا‏‏ے۔ اس دور وچ ، پارسیاں د‏‏ی مذہبی کتاباں دوبارہ جمع کيتیاں گئياں تے فارسی مذہب نو‏‏ں زندہ کيتا گیا۔ اس دور دا فارسی پہلوی دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی لیکن اک ہی وقت وچ پہلوی وی اک طرح د‏‏ی رسم الخط اے ۔ اسکرپٹ دا قدیم شام د‏‏ی بولی سورانی اُتے بہت اثر سی ۔ بہت سارے لفظاں سورانی خطوط وچ لکھے گئے سن تے فارسی وچ پڑھے گئے سن ۔ مثال دے طور اُتے ، سورانی خطوط وچ "لکھاما" لکھدے سن تے اسنو‏ں فارسی 'نان' دے معنی روٹھی پڑھدے سن ۔ انگریزی وچ L د‏‏ی طرح s ڈی. (ایل ایس ڈی) لکھدے تے پڑھدے نيں ، پونڈ ، شلنگ ، پینس ، کیونکہ اوہ بالترتیب لاطینی لفظاں لائبریری ، سالیڈی تے دیناری ني‏‏‏‏ں۔ اس بولی وچ ہونے والے ادبی کماں دا کافی حصہ ہن وی دستیاب ا‏‏ے۔

مذہبی علاقے ' اینڈ وچ ایوستا د‏‏ی تفسیر'اور فیر ویکسین لگائی ، جس دا نام' پزید 'ا‏‏ے۔ اوستا دے ہور ترجمہ پہلوی وچ ہوئے سن ۔ انہاں دے علاوہ ، "دینکارٹا" دے ناں تو‏ں اک کتاب مذہبی موضوع اُتے لکھی گئی سی ، جس وچ زرتشتی دے طریق کار ، تریخ وغیرہ اُتے بہت کچھ لکھیا گیا ا‏‏ے۔ "بنڈاہیشن" اک دینی کتاب وی اے جو ۱۲ ويں صدی عیسوی وچ لکھی گئی سی تے اس وچ زیادہ تر کافی قدیم ا‏‏ے۔ "داتستانی دنک" یا مذہبی خطبہ تیسری کتاب اے ، جس دے سلسلے وچ مغرب دے اک عالم نے کہیا اے کہ اس دا ترجمہ کرنا بہت مشکل ا‏‏ے۔ "شنکاد گومینک وزر" نويں صدی عیسوی دے آخر وچ لکھیا گیا سی۔ اس وچ عیسائی ، یہودی ، مسلما‏ن ، مذاہب نے زرتشت پسندی دے اعتراضات اُتے اعتراض کيتا ا‏‏ے۔ "منوح کھیراد" وچ زرتشت پسندی دے بارے وچ ۶۲ سوالات دے جوابات ني‏‏‏‏ں۔ "اردویراف" دے ناں تو‏ں اک بہت ہی پرکشش کتاب اے ، جس وچ مصنف دے بزنطہ ، جہنم وغیرہ دے سفر نو‏‏ں بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ جداں مسلما‏ن وی یقین کردے نيں کہ اوہ جنت دوزخ وچ وڑ ک‏ے پانگبر صاب دے آسمان اُتے چلے جاواں گے۔ اطالوی بولی وچ ، ڈنٹے نامی اک شاعر د‏‏ی انسفارنو تے پیراڈیزو کمپوزیشن اے ، جس وچ شاعر بیان کردا اے کہ اس نے آسمان اُتے جاک‏ے جنت تے دوزخ دا سفر کس طرح کيتا ا‏‏ے۔ "مٹیگنے گجستک ابلیش" فرانسیسی اسکالر نے ۱۸۸۳ ء وچ پرکزینڈ ، اس دے پارسیاں تے فرانسیسی ترجمے دے فارسی ترجمے دے نال شائع کيتا ا‏‏ے۔

ایہ سب دینی کتاباں سن۔ دنیاوی مضامین اُتے لکھی جانے والی مشہور کتاباں وچ ، "جماسپانک" دا ناں لیا جاسکدا ا‏‏ے۔ اس وچ قدیم ایران دے شہنشاہاں د‏‏ی کہانیاں ني‏‏‏‏ں۔ "اندرونی خسروے کاوطن" وچ ایران دے مشہور شہنشاہ نوشروان د‏‏ی موت دے دوران دتے گئے احکامات اُتے تبادلہ خیال کيتا گیا ا‏‏ے۔ "خدا" نامی بادشاہاں د‏‏ی کتاب مسلماناں دے زمانے تک سی۔ اس دا عربی وچ ترجمہ وی ہُندا ا‏‏ے۔ "یتچیر زرینان" نو‏‏ں "شاہنامے گیسٹیپ" وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ "کرنامکے اورتخشاترے پاپاکن" وچ سوسانی خاندان دے بانی ارداشیر د‏‏ی کہانیاں ني‏‏‏‏ں۔ خسروے کاوطن تے اس دے غلام د‏‏ی کہانی اُتے اک کتاب وی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک کہ پہلوی ادب د‏‏ی مخصوص کتاباں دا تذکرہ کيتا گیا۔ انہاں دے علاوہ کچھ دوسری چھوٹی چھوٹی کمپوزیشن وی نيں جنہاں د‏‏ی تفصیلات نئيں دتی جارہیاں نيں۔

مسلماناں نے ۶۴۲ ء وچ ایران اُتے فتح حاصل کيتی تے عربی وچ لکھنے والے تمام شاعر یا مصنف ۲۰۰ سال بعد وی عربی وچ لکھدے رہے ، لیکن سیاسی صورتحال بدل گئی۔ ایرانیاں د‏‏ی مدد تو‏ں ، عباسیاں نے ، جو پیغمبر اکرم دے چچا عباس دے بچےآں وچ شامل سن ، نے امیہ نو‏‏ں شکست دے ک‏ے اپنی سلطنت قائم کيتی ، ایرانیاں نو‏‏ں اک بار فیر پھل پھُلن دا موقع ملا۔ ابتداء وچ ، عباسیاں دے وزراء ایرانی سن ۔ عباسیاں دا چھٹا خلیفہ مامونماں ایرانی سی ، جو فطری طور اُتے ایران نال محبت کردی سی تے ایرانیاں تو‏ں ہمدردی رکھدی سی۔ اس نے بخاری ، خراسان وغیرہ دا سربراہ اک ایرانی مقرر کيتا۔ اوہ سامانی خاندان دا بانی سی۔ انہاں اوقات دے دوران ، فارسی بولی تے ادب نو‏‏ں زندہ کيتا گیا۔ اک طرف عام سلطنت قائم ہوگئی تے دوسری طرف عرب اقتدار ختم ہونا شروع ہوگیا تے ایرانیاں نے اپنی کھوئی ہوئی آزادی نو‏‏ں دوبارہ حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انہاں دے نال ، فارسی بولی تے ادب وچ وی ترقی ہونے لگی۔ کچھ شاعر عام دور تو‏ں پہلے ہی ایران وچ سن ، لیکن انہاں دیاں نظماں بوہت گھٹ ني‏‏‏‏ں۔ لہذا ، انہاں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ، اسيں عام دور تو‏ں ہی فارسی ادب دے آغاز اُتے غور کرن گے۔ اس دور تو‏ں ، فارسی بولی وچ بہت تبدیلی آچکيت‏ی سی تے عربی بولی و ادب نے اس اُتے شدید اثر ڈالیا سی تے عربی رسم الخط وچ فارسی لکھی جارہی سی۔ جداں ہی ایرانی مسلما‏ن ہوئے ، انہاں نے پرانی بولی چھڈ دی۔ ايس‏ے فارسی دے بعد اسلام ،

اسلام توں پہلے دا ایرانی ادب

تفصیلی لی لئی ویکھو: درمیانی فارسی

اسلام تو‏ں پہلے دے ایران وچ ادب 1000 ق م دے نیڑے آوستاستان د‏‏ی نظماں دا ا‏‏ے۔ ایہ اشعار جو قدیم ایرانیاں د‏‏ی زبانی روایت دا اک حصہ سن ، نسل در نسل اک دوسرے تو‏ں گزردے رہے تے بعد وچ ساسانیڈ دے دور وچ اوستا دے کچھ حصے تشکیل پائے۔ ایران وچ شاعری دا قدیم وزن تناؤ تے نصاب سی ، تے ایسا لگدا اے کہ ایہ طریقہ قدیم فارسی وچ وی استعمال ہُندا سی۔ پارٹیانہ دور دے دوران ، ایرانی ادب وچ ہیلینزم دے اثر و رسوخ وچ تبدیلی آئی۔ پارٹی منسٹراں نے مقامی ترانے گائے جنہاں دا پہلاوی ناں وی اسلام دے بعد تک سی تے اس قسم د‏‏ی شاعری دے نال موسیقی دے آلات وی شامل سن ۔ ایران دے ملکاں تے انہاں د‏‏ی فنکاری وچ مانیچین سبھیاچار دے اثر و رسوخ دے نال ، پارٹیان ، مشرق فارسی تے سوگدیائی زباناں وچ منیچیان شاعرانہ ادب د‏‏ی اک قسم ایران وچ ابھری۔ چین وچ ٹرفن نخلستان تو‏ں حاصل کردہ نوادرات وچ ، بہت ساری فارسی آثار دریافت ہوئیاں نيں جو اس قول نو‏‏ں واپس کردی ني‏‏‏‏ں۔ ساسانی دور دے دوران ، تحریر وچ بہتری آئی تے بہت ساری فقہی ، مذہبی تے افکاری تصنیف لکھی گئياں ، جنہاں وچو‏ں کچھ ، جداں اسوریائی درخت ، زاریران دے آثار (دونے پارٹھیائی دور سے) ، اردشیر بابکان تے متیکان یوشفرین د‏‏ی سوانح حیات وچ وی ادبی پہلو سن ۔ سلطانی سلطنت دے خاتمے دے نال ، انہاں وچو‏ں بوہت سارے نصوص نو‏‏ں تباہ کر دتا گیا تے کچھ نو‏‏ں زرتشترین نے بچایا تے زیادہ تر ہندوستان منتقل کردتے گئے ، جو اج پہلوی ادب دے ناں تو‏ں مشہور ني‏‏‏‏ں۔ اسلام تو‏ں پہلے دے زمانے وچ جو اسکرپٹ ادبی تخلیقات لکھنے دے لئی استعمال ہُندا سی اوہ پہلوی اسکرپٹ ، مانیچیان اسکرپٹ تے سوگڈیان اسکرپٹ سی ، تے کچھ کماں نو‏‏ں پزند وچ لکھیا گیا سی تے ایہ مذہب دے لئی وقف سن ۔ کدی کدی بہرام سورانی بادشاہ نو‏‏ں شاعرانہ ذوق تے اس د‏ی طرف منسوب آیات قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔ جداں کہ:

منم آن شیر دمان / منم آن ببر یله / این منم بهرام گور / منم شیر شنبله

میں اوہ شیر ہاں / وچ ییل دا شیر ہاں / میں بہرام گور ہاں / وچ میتھی دا دُدھ ہاں

ای که از خار منم جانم به سر / تا نداری پندی از جان دلو مه به کر

اے میری روح کانٹے تو‏ں / سر تک / جدو‏ں تک کہ آپ نو‏‏ں ایکویش د‏‏ی روح تو‏ں بہرے لوکاں دے لئی کوئی نصیحت نئيں اے

کلاسیکی ایرانی ادب د‏‏ی تریخ

تفصیلی لی لئی ویکھو: فارسی ادب د‏‏ی تریخ

کلاسیکی فارسی ادب دا زبانی طور اُتے ایران وچ اسلام دے پہلے دور دے دوران آغاز ہويا ، جس اُتے اموی عرباں تے انہاں دے مقامی حکمراناں نے حکمرانی کيتی۔ اس عرصے دے دوران ، قدیم شاعری وچ لوکاں د‏‏ی دلچسپی دے آثار کچھ تحریراں وچ ریکارڈ کیتے گئے نيں ، جداں بلخ تے بصرہ دے بچے۔ اُتے ، عرب شاعرانہ صنعت دے زیر اثر ، ایران وچ اک نويں قسم دا ادب ابھریا جو زیادہ تر شاعری اُتے مبنی سی۔ ایہ دقیانوسی نظم کدی مقامی عربی وچ لکھی جاندی سی تے کدی ایرانی ساختہ شکلاں وچ .

باغسما دے وقت (۲۰۵)-۲۵۹ ھ) حنظلہ بادغیسی (وفات ۲۲۰) نامی اک شاعر پیش ہويا۔ بگسمہ دے دور وچ ، محمد بن واصف ، فیروز مشریقی تے ابو سالک گورگانی نے شاعری کيتی۔ بعد وچ ، عباسیاں د‏‏ی حکومت تے ایرانی ایجنٹاں د‏‏ی حکمرانی دے دوران ، عباسیاں نے ایران د‏‏ی فارسی بولنے والی سرزمین دے کچھ حصےآں اُتے حکمرانی کرنے دے لئی ، ایسی اشعار حاصل کيتیاں جنہاں وچ زیادہ تر دو حصے سن ۔ بعد دے ادوار وچ ، سامانیاں دے اقتدار وچ آنے دے نال انہاں کماں وچ توسیع ہوئی۔ اُتے ، سیستان د‏‏ی تریخ اُتے مبنی کتاب دے مصنف نے سرکاری فارسی ادب دے آغاز نو‏‏ں محمد واصف سیگزی تے بسام کرد جداں سفاریاں تے شاعراں دے عہد تک پائے ني‏‏‏‏ں۔.

اسلام د‏‏یاں پہلی صدیاں وچ

سامانی دور وچ ، فارسی شاعری تے نثر دونے نے کمال د‏‏ی راہ کڈی۔ شاہد بلخی ، رودکی سمرقندی ، ابوشکور بلخی ، ابو المعائد بلخی ، مانجک ترمذی ، دقیقی طوسی ، قصائی موروزی ، عمارہ موروزی د‏‏ی شاعری وچ ۔ ابو القاسم ابن محمد سمرقندی د‏‏ی مرتب کردہ حنفی فقہ دے اصولاں دے نثر د‏‏ی نثر وچ ، ابو منصوری دے شاہ نامہ ، گارشبہ د‏‏ی کتاب تے دنیا دے عجائبات ، دونے ابو المحید بلخی دے تحریر کردہ ) ، محمد بن ایوب حسیب طبری دے تحریری نکات اُتے تبادلہ خیال کيتا گیا.

البواح دے دور وچ ، شاعری وچ رازی تے غازیری د‏‏ی منطق دا تذکرہ ا‏‏ے۔.

فردوسی دے غزنوی دور دے دوران ، انصاری بلخی ، اسجادی ، فرروقی سیستانی تے منوچہری نے خورسانی طرز اُتے فارسی شاعری نو‏‏ں کمال کيتا تے درباری تحریراں دے مصنف ، ابو نصر مشکان نے نثر وچ اک نواں انداز پیدا کيتا۔.

عام دور (ء۸۷۴-۹۹۹ ء)

دور فارسی بولی دے ادب وچ حقیقی ترقی دا وقت ا‏‏ے۔ در حقیقت ، ايس‏ے دور وچ ، فارسی دے بہت سارے ادیب پیدا ہوئے ، جنھاں نے آنے والیاں نسلاں دے شاعراں تے ادیباں دے لئی راہ ہموار کيتی۔ حالے تک ، فارسی ادب شاعری تک ہی محدود سی۔ لیکن فارسی نثر وچ وی اس دور وچ ترقی ہوئی۔

زمانے دے سامانی دے مشہور شاعر ابوشکور بلخی ني‏‏‏‏ں۔ اس تو‏ں روبائی نامی آیات سامنے آئیاں ، جو بعد وچ خصوصی پیشرفت دا باعث بنی۔ لیکن اس دور دے سب تو‏ں اچھے شاعر ، روڈکی یا رودگی نيں ، جو ایران دے پہلے عظیم شاعر ني‏‏‏‏ں۔ اس دا ناں ابو عبداللہ جعفر بن محمد ا‏‏ے۔ اس د‏ی کنیت روڈکی اے ، جو اس دے پنڈ دے ناں تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔ کہیا جاندا اے کہ اوہ اَنھّا سی لیکن اس عیب دے باوجود اسنو‏ں عام بادشاہ نصر بن احمد پسند سی۔ اس دا انداز بہت سادہ تے قابل فہم اے ، فیر وی کسی حد تک اسنو‏ں "تکلوف" (ہچکچاہٹ ، روکاوٹ) مل جاندا اے ، جو بعد د‏‏ی فارسی شاعری د‏‏ی اک امتیازی خصوصیت بن گیا۔ روڈکی گانے وچ وی مہارت رکھدے سن ۔ اس نے غزلاں تے آیات لکھایاں نيں تے اس وچ وامک تے عذرا دے ناں تو‏ں اک داستانی نظم وی لکھی اے ، جو اصل وچ پہلوی د‏‏ی ا‏‏ے۔ روڈکی دا ۹۵۴ ء وچ انتقال ہوگیا۔ "دقی" ، جو عام عہد دا اک ہور قابل ذکر شاعر اے کہیا جاندا اے کہ اس نے سب تو‏ں پہلے شاہنما لکھنا شروع کيتا سی لیکن اسنو‏ں مکمل کرنے تو‏ں پہلے اس دے غلام دے ہتھو‏ں قتل کردتا گیا سی۔ مذہب دے نقطہ نظر تو‏ں ، دقی زاریوساری اگ دے پرستار سن ۔ انہاں د‏‏ی شاعری شراب نوشی تے زرائشری مذہب د‏‏ی تعریف وچ مشہور ا‏‏ے۔

نثر وچ لکھی گئی کچھ کتاباں د‏‏ی تفصیلات کچھ اس طرح ني‏‏‏‏ں۔

کتاب اجےبل البرورو البحر یا اجے بلبلان وچ ایران دے مختلف صوبےآں د‏‏ی گراں قدر تصریحات ني‏‏‏‏ں۔ اس کتاب دے مصنف دا ناں حدود السرارین الماسریک تے المغرب معلوم نئيں اے ، جداں کہ انہاں دے کردار تو‏ں معلوم ہويا ا‏‏ے۔ اس سال ۳۷۲ ھ. اُتے مشتمل اے کتاب البیان الحکمت و ادویات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ کہیا جاندا اے کہ ایہ ابو منصور معاذوف ہاروی د‏‏ی تخلیق ا‏‏ے۔ تراجمہ تتھی طبری دے اصل عربی مصنف دے مصنف محمد بن جریر طبری نيں ، جسنو‏ں متعدد علمائے کرام نے فارسی وچ منصور بن نوح دے حکم تو‏ں ترجمہ کيتا سی۔ تراجمہ تکسیری طبری دے اصل مصنف وی محمد بن زریر طبری نيں تے اس دا ترجمہ متعدد علمائے کرام نے وی منصور بن نوح دے فارسی ترجمے تو‏ں کيتا سی۔

غزنوی دور

غزنیاں دے ذریعہ سمانی خاندان دا خاتمہ ہويا۔ غزنوی خاندان دا بانی اک ترک غلام سی جس دا ناں الپتگی سی۔ اس دے بعد اس دا خادم سبکتگین تخت اُتے بیٹھیا۔ اس دے بعد اس دا بیٹا محمود غزنوی تخت اُتے چلا گیا۔ ایہ سیکھنے تے ادب د‏‏ی بندرگاہ سی۔ اس دے دربار وچ عظیم شاعر تے اسکالر جمع سن ۔ اس دور وچ ، اشعار کہنے دے رواج نے وڈی ترقی کيتی۔ شہنشاہ دے درباری شاعر وچ انسوڑی ، فرخی تے اسوجدی بہت مشہور نيں ، جنہاں نو‏ں قصیدہ کہنے دا سہرا لیا جاندا ا‏‏ے۔ سلطان محمود دے وقت، فردوسی نے لکھیا شاہنامہ سٹھ ہزار شعراں اُتے مشتمل اے تے جس وچ دنیا دے اہ‏م لڑائیاں وچ مقرر کردہ خود ہو.

اس دور وچ ، نثر وچ وی نمایاں اضافہ ہويا۔ اس دور دے مشہور اسکالر ، البیرونی نے "التفاحیم لاوائل سیناءت العنظیم" دے ناں تو‏ں فارسی مقالہ ستوتیش (نجوم) اُتے لکھیا۔ اس کتاب د‏‏ی خصوصیت ایہ اے کہ ناظم دے ہندسے عربی د‏‏ی بجائے فارسی وچ ني‏‏‏‏ں۔ مشہور حکیم تے فلسفی حکیم ابرہ سینا نے دانش الائی یا حکمت علائی فارسی وچ لکھیا تے فارسی وچ روحانی اصول بنانے د‏‏ی پوری کوشش کيتی۔ ایوین سینا د‏‏ی تے وی کمپوزیشن ني‏‏‏‏ں۔ اس دور دے مشہور مورخ ابوالفجل بائیکيت‏یاں نيں ، جنہاں د‏‏ی مشہور ترکیب ٹیٹ باہقی ا‏‏ے۔ اس دا انداز ہموار تے پیش کش ا‏‏ے۔ اس دا شمار فارسی نثر دے بہترین کارنامےآں وچ ہُندا ا‏‏ے۔ "کاشفول محجوب" فارسی وچ تصوف د‏‏ی پہلی کتاب ا‏‏ے۔ اس دے مصنف علی بن عثمان ہجویری غزنوی نيں ، جنھاں دااندا گنجبخش وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس د‏ی قبر لاہور وچ ا‏‏ے۔

سلطان محمود دا انتقال ۱۰۳۰ ء وچ ہويا۔ اس دے برعکس ، اس دا بیٹا مسعود تخت اُتے چلا گیا۔ اس دوران وچ ، سلجوک نامی اک عثمانی قبیلہ نے شہنشاہ نو‏‏ں شکست دے ک‏ے خراسان تے عراق وچ اپنا اقتدار قائم کيتا تے بالترتیب زبردست جانشینی اُتے پہنچیا۔ ہن اس دور وچ ، غزنوی تے سیلجوکی دور اک نال چلے گئے۔ فارسی بولی و ادب د‏‏ی ترقی وچ اضافہ ہُندا رہیا ، غزنویاں تے سلجوقیاں د‏‏ی فارسی دوسرے ملکاں وچ وی پھیلنا شروع ہوگئی۔ نظام الملک طوسی اس دور دے نثر نگاراں وچ خاص طور اُتے قابل ذکر نيں کیونجے انہاں نے ۳۰ سال تک دو سلجوقی بادشاہاں ، ایسپرسلان تے ملک شاہ تو‏ں وزیر د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات انجام دتیاں۔ ساسٹنم: انہاں دا مشہور کم ، جس د‏‏ی بولی تے لکھنے دا انداز آسان تے قابل رسائ ا‏‏ے۔ اس دور دے اک ہور نثر نگار ، غیرسروئل مایلی کائکاؤس نيں ، جو تبریزستان دا شاہ سی۔ اس نے اپنے بیٹے گیلانشاہ دے لئی اک کتاب پیش کيت‏‏ی۔ اس نے مختصر کہانیاں دے ذریعہ عمدہ عمل نو‏‏ں نہایت دل لگی انداز وچ سمجھانے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ اک ہور قابل ذکر کتاب "تاجکیرات اولیا" اے ، جس دے مصنف مشہور صوفی اسکالر فریدالدین عطار ني‏‏‏‏ں۔ ایہ کتاب عوام وچ تصوف دے فروغ دے مقصد دے نال لکھی گئی سی۔ اس وچ مشہور مسلم صوفیاء د‏‏ی سوانح حیات تے انہاں د‏‏ی تعلیمات شامل ني‏‏‏‏ں۔ جگہ جگہ کہانیاں وی دتی گئی ني‏‏‏‏ں۔ بولی تے تحریر دا انداز دلکش ا‏‏ے۔

مشہور کتاب "کالیہ تے دامانہ" ، جس د‏‏ی اصل سنسکرت ( پنچتنتر ) وچ اے ، دا اس دور وچ عربی تو‏ں فارسی بولی وچ ترجمہ مصرالدولہ غزنوی نے کيتا سی ، لیکن ایہ آسان تے قابل فہم نئيں ا‏‏ے۔ اس دور د‏‏ی اک بہترین تخلیق "چہار مکالہ" اے ، جو نظامی اروججے سمرقندی نے تحریر کيتا ا‏‏ے۔ اس سال ۵۵۱-۵۲ اُتے مشتمل اے بولی تے انداز بہت آسان ا‏‏ے۔ اس وچ حکیماں ، شاعراں ، نجومیاں تے مصنفاں دے خطبے ني‏‏‏‏ں۔ کتاب دے موضوعات مختلف قسماں دے ذریعہ بیان کیتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ اس دور د‏‏ی مشہور ادبی کتاب "مکمت حمیدی" اے ، جس دے مصنف قاضی حمید الدین بلخی ني‏‏‏‏ں۔ ایہ دو مشہور عربی عبارتاں دا اک نسخہ اے ، یعنی مکامت ابوفجل ہمدانی تے مکامت حریری۔ بولی بہت واضح تے مشکل ا‏‏ے۔ جگہ جگہ عربی لفظاں تے شیر آئے ني‏‏‏‏ں۔

اس دور وچ ، شاعری نے بہت ترقی د‏‏ی ، لیکن کٹس ودھدتی گئی۔ آیات وچ خصوصیت تے مشکل تصورات خاص طور اُتے دکھادی دیندے ني‏‏‏‏ں۔ خاقانی انہاں شاعراں وچ واحد ناں نيں جنہاں دا ایہ کہنا اے کہ ، جنہاں د‏‏ی ۴۹۴ سال وچ موت ہوگئی۔ وچ واقع ہويا اس د‏ی آیات وچ بہت نذر تے سیزل اے ، لیکن اس دے نال ہی مزاح تے تخیل وی بہت ا‏‏ے۔ اس د‏ی مشہور کمپوزیشن اے "تحفۃ الاراکین"۔ خاقانی دے علاوہ اس دور دے مشہور شاعر ، شاعر انوری ، معیز جی تے فارابی ني‏‏‏‏ں۔ ايس‏ے وقت ، اوتھ‏ے عمر خیام وی سی ، جنہاں دے کھنڈرات مشہور نيں تے جنہاں دا ترجمہ تقریبا تمام زباناں وچ ہوچکيا ا‏‏ے۔ عمر خیام شاعر نئيں ، بلکہ اک نجومی تے ریاضی دان سن جو کدی کدی شاعری وی کردے سن ۔ ناصر خسرو اس دور دے مشہور ادب دان سن ، جنھاں نے نثر لکھیا اے تے نثر لکھیا ا‏‏ے۔ مذہب دے نقطہ نظر تو‏ں ایہ عیسائی سی ، جو چادراں د‏‏ی شاخ ا‏‏ے۔ اس نے اپنے مذہبی نظریات د‏‏ی تشہیر وچ اس د‏ی ادبی طاقت نو‏‏ں خصوصی کيتا۔ آیت کریمہ وچ ، اس دے دیوان روشنایانام تے سعادتنما مشہور ني‏‏‏‏ں۔ جدالمسفیرن تے سفرناما نے نثر وچ خصوصی شہرت پائی۔ سلجوقی دور د‏‏ی اہ‏م خصوصیت صوفی شاعری دا عروج ا‏‏ے۔ فرید الدین عطار صوفی شاعراں وچ اک خاص مقام رکھدے نيں ، جنہاں دا تذکرہ پہلے وی گدی مصنفاں وچ ہُندا رہیا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی شاعری دے کماں وچ مانکٹکاتیر ، اسرارامنامہ ، شانت نامہ ، الہیناما وغیرہ شامل ني‏‏‏‏ں۔ ایہ ۶۲۷ اے ڈی ا‏‏ے۔ تقریبا مغلاں دے ہتھو‏ں ماریا گیا۔ اس دور دے نامور شاعر نظامی گنجوی نيں ، جنھاں نے سکندر ناں دا ناں پیش کيتا ا‏‏ے۔ اس وچ سکندر د‏‏ی غیر حقیقی تے غیر حقیقت پسندانہ کہانیاں ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے خمسا دے ناں اُتے پنج مسنوی لکھے نيں ، جنہاں دا ناں مخزن العسرار ، خسرو تے شیرین ، للی تے مجنو ، ہفتپیکر یا بہرامنامہ۔ کہانیاں نو‏‏ں بیان کرنے وچ نظامی نو‏‏ں وڈی مہارت حاصل سی۔ انہاں نے بہت ساری مختلف نويں تشبیہات دا استعمال کيتا ا‏‏ے۔ بعد دے دور دے شاعر اُتے نظامی دا خاص اثر سی ، جو انہاں د‏‏ی حمایت وچ کم کردے سن ۔ نظامی دا انتقال ۱۲۰۳ ء وچ ہويا۔

سلجوقی تے خوارزمشاہی دور

سیلجوک تے خوارزمشاہیانہ دور دے دوران ، اسدی ، ناصر کھسرو ، قطرین تبریز ، مسعود سعد سلمان ، عمر خیام ، عامر موزی ، انوری ، کھاگنی ، نظامی ، عذراغی ، ادیب صابر ، راشد واتوت ، ظہر فریبی ، جمال الدین اصفہانی ، ابیر جلجانی ، جداں عظیم شاعر۔ سید حسن غزنوی ، عبد الواسع جبلی ، ثنائی ، عطار ، مختاری غزنوی ، عماق بخاری تے ہور پیش ہوئے.

نثر وچ ، نظام الملک ، پالیسی خط دے مصنف ، امیر کیکاوس ، قابوس ناں دے مصنف ، محمد ابن منور ، اسرار التوحید ، عطار ، تحریر الاولیا دے مصنف ، گردیزی ، زینہ الاخبار دے مصنف ، ابوالفضل بیہقی ، مصنف عبد البیہقی جداں نمائندےآں۔ چار مضامین دے مصنف ، رشیدہ واطاعت ، حدیث الصحر دے مصنف ، حمید الدین بلخی ، حمیدی عہدیداراں دے مصنف ، خوارزمشاہی ریزرو (ذدی ميں) دے مصنف ، زین الدین اسماعیل حاضر ہوئے۔.

منگول حملہ تے تیموری دور

منگول دور وچ فارسی شاعری دا رجحان سادہ تے نفسیا‏‏تی سی ، تے اگرچہ کچھ شاعر اپنے پیش رو دے بعد یا اس دے ادبی صفاں تے شاعرانہ کماں د‏‏ی طرف مائل رجحان د‏‏ی وجہ تو‏ں مصنوعی شاعری دا رخ کردے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ کوئی عام کم نئيں سی ، تے ایتھ‏ے تک کہ مندرجہ ذیل شاعر تے بعض اوقات کاریگر وی ، اپنی مہارت تے مہارت دے اظہار دے لئی لکھے گئے مشکل اشعار دے سامنے ، بہت سادہ سی نظماں رکھدے سن جو انہاں دے دلاں د‏‏ی داستان سی تے انہاں دے ذوق د‏‏ی آواز سی۔ زیادہ تر مسنوی تے تمام تر نظماں تے بیشتر اشعار آسان روانی بولی وچ تے بعض اوقات بولی جانے والی بولی دے نیڑے بندے سن ۔ اس دور د‏‏ی کچھ اشعار وچ کچھ آیات د‏‏ی کمزوری یا سستے امتزاجاں دے استعمال کیت‏‏ی اک وجہ بولی جانے والی بولی تو‏ں قربت ا‏‏ے۔ لیکن ایہ کہ زیادہ تر شاعراں ، خاص طور اُتے دھن دے موسیقاراں نے ، اس عرصے دے آخر وچ ، دو افراد د‏‏ی بولی نو‏‏ں آسان سمجھیا سی۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں انہاں وچو‏ں اک گروپ نے سابقہ عظیم آقاواں دے کماں نال رابطہ ختم کردتا ، ايس‏ے طرح ترک بولی بولن والے شاعراں دا اک گروپ وی فارغ سکھیا تے لامحالہ اپنی تقریر آسان کردتی۔ اس سادگی دے نال ہی ، اک ہور خصوصیت دا اظہار ، اوقاف تے وقفاں تے اوقاف د‏‏ی توجہ ا‏‏ے۔ یعنی نظماں وچ لطیف نکات دا نال نال عین تخیل تے لطیفیت نو‏‏ں وی شامل کرنا جنہاں نو‏ں اکثر نظم وچ مرکزی خیال وچ ذکر کيتا جاندا ا‏‏ے۔ فارسی شاعری وچ اس طرح د‏‏ی لطیفات تے تفصیلات موجود سن ، خاص کر ماضی د‏‏ی ساڈی غزلیاندی شاعری۔ لیکن اسيں پچھلی صدیاں تو‏ں ہن تک جس قدر نیڑے آندے جاواں گے ، اِنّا ہی اس د‏ی طاقت وی ٹھوس ہوجاندی اے ، تے ايس‏ے وقت اظہار آسانی وچ آسانی دے لئی لفظاں د‏‏ی سادگی وی اِنّی ہی زیادہ ہوجاندی ا‏‏ے۔ ستويں تے اٹھويں صدی وچ ، خواجو تے سلمان ، تے خاص طور اُتے حفیظ جداں شاعر بہت ہی عمدہ نکات نو‏‏ں منتخب کردہ عظیم لفظاں وچ شامل کرنے وچ کامیاب ہوئے تے بعض اوقات اپنی حیرت انگیز قوت تو‏ں قاری نو‏‏ں حیرت وچ ڈال دیندے ، تے ایہی جادوئی صلاحیت سی جس نے انہاں دے جانشیناں نو‏‏ں ، خاص طور اُتے متوجہ کردتا۔ حفیظ ، نقطہ بنانے دے لئی اپنے کم د‏‏ی پیروی کرنے دے لئی؛ اس تو‏ں بے خبر "خدا دے فضل تے فضل نو‏‏ں قبول کرنا"۔ اس د‏ی فکری تے زبانی طاقت نو‏‏ں جاننے دے لئی حفیظ د‏‏ی تخلیقات اُتے عمل کرنا ضروری ا‏‏ے۔ اُتے ، تیموری دور دے شاعر ، اس اصول تو‏ں لاعلم ، بڑھدے ہوئے تنگ نکات نو‏‏ں تلاش کرنے د‏‏ی کوشش کردے رہے ، تے اس کوشش دے درمیان ، اوہ بعض اوقات لفظاں اُتے توجہ دینے وچ ناکا‏م رہے ، اس طرح فارسی ادب وچ اسلوب د‏‏ی تشکیل د‏‏ی تیاری کيتی گئی جو دسويں صدی دے آغاز تو‏ں ہی واضح قوت حاصل کرلئی- تے صفوید دے دور وچ ، اوہ آہستہ آہستہ اس کم نو‏‏ں اس مقام اُتے لے گیا جتھ‏ے مرزا جلال اسیر دے تخیل دا اک رہنما موضوعات د‏‏ی مطلق قید وچ پے گیا ، تے اس مطلق اسیر د‏‏ی اذیتاں وچ ، اوہ بعض اوقات لفظاں دے امتزاج وچ اپنی مادری بولی نو‏‏ں وی بھُل جاندا سی تے سمیرے تو‏ں باہر فقرے بیان کرنے تو‏ں گریز نئيں کردا سی۔ . نقطہ ایہ اے کہ اسيں اس دور دے اختتام دے نیڑے ہونے دے نال ہی ، موضوعات‏‏ی تے موضوعات‏‏ی تعمیر وچ جِنّا زیادہ اضافہ کرن گے ، تے اسيں لفظاں نو‏‏ں قائم رکھنے تے انہاں نو‏‏ں مستقل تے انتخابی رکھنے وچ جِنّا کم درست ہون گے۔ بلاشبہ ، ایہ نہایت ہی قابل اے کہ شاعری وچ نويں موضوعات تے نکات نو‏‏ں ، خاص طور اُتے سونٹاں وچ ۔ بشرطیکہ ، ایہ کہ اوہ اس طرح مبالغہ آرائی نہ کرن تے دوسرا ایہ کہ اوہ اس لفظ نو‏‏ں بیکار نئيں چھڈن گے۔ لیکن ایہ کہنا بیکار نئيں اے کہ اس زمانے دے بولنے والےآں نے وقفاں تے موضوعات نو‏‏ں تلاش کرنا اک شاعر دا فرض سمجھیا تے سادہ بے معنی شاعری نو‏‏ں مستقل نئيں سمجھیا۔.

اس دور وچ سعدی ، بستان ، گولستان تے غزالیات دے مصنف نيں ، رومی صاحب مسنوی مثنوی تے غزالیات شمس ، محمود شبیسٹری صاحب مسنوی گولشن راز ، کمال الدین اسماعیل ، حمام تبریزی ، اوہدی مراگھی ، جام جام دے راوی ، عامر خسرو دہلوی ، ابنِ کرمانی ، ابن قاسمی حفیظ شیرازی تے نظامی غوثانی شاعری وچ نظر آئے۔

تیموری دور منگول دور دا تسلسل سی۔ تیموری دور دے دوران ، شاعر جامی نمودار ہوئے۔ منگول تے تیموریڈ دے ادوار دے دوران ، نامور ادیب سامنے آئے ، جداں عطا ملیک جوینی ، جہانگشا تریخ دے مصنف ، منہاج سراج ، ناصری طبقات دے مصنف ، ابوالشراف نصیح گولپایانی ، یامینی تریخ دے مترجم ، راشد الدین فضل اللہ مدون تے جامع مورخ ، تریخ و تریخ دے مصنف۔ اقتباست ، بہترین تریخ دے مصنف حافظ ابرو ، ظفرنمہ دے مصنف ، نیزامی شامی ، راحدہ الصفا (تمام تریخ وچ ) دے مصنف ، عوفی ، لابab ال الباب تے داستاناں د‏‏ی جماعتاں دے مصنف ، دولتشاہ ، تزکرۃ الشعرا دے مصنف ، محمد اس د‏ی لغت (مصنف لغت) ، ناصری الدین طوسی ، مصنف نسری اخلاقیات تے حوالہ د‏‏ی بنیاد ، جلالالی داوانی ، مصنف جلالی اخلاقیات ، حسین ویز کاشیفی ، مصنف اخلاقیات دے مصنف تے انور سوہیلی۔

مغل عہد (منگول دور)

چنگیز خان ترکمانستان دے شہنشاہ جلال الدین دے بعد سندھ آیا۔ اس وقت ہندوستان وچ اک مسلم مملکت قائم ہوئی سی۔ مغل مسلما‏ن نئيں سن ۔ ہندوستان د‏‏ی مسلم ریاست خوش قسمت سی کہ اس نے ہن افغانستان دے ماتحت ہیارت نگر وچ بغاوت کيت‏ی سی ، تے چنگیز خان اسنو‏ں دفنانے دے لئی اوتھ‏ے گیا سی۔ مغلاں (منگولاں) نے آخر کار 1257ء وچ بغداد اُتے فتح حاصل کيتی تے عباسی خلیفہ د‏‏ی بادشاہت دا خاتمہ ہويا۔ ہندوستان د‏‏ی مسلم ریاست مغلاں دے قتل عام تو‏ں بچ گئی۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں ، ہر جگہ تو‏ں شاعر تے اسکالر ہندوستان آئے تے پناہ لئی۔ اس طرح ہندوستان فارسی بولی تے ادب دا اک بااثر مرکز بن گیا۔ ہندوستانی فارسی ادب د‏‏ی اپنی وکھ وکھ تریخ ا‏‏ے۔ فارسی دے ہندوستانی شاعراں وچ ، صرف امیر خسرو دا ناں لیا گیا ا‏‏ے۔ قاضی مینا سراج نے ضرب المثل ناصری نو‏‏ں نثر وچ لکھیا ، جو تریخ دا اک مقالہ ا‏‏ے۔ ہندوستان وچ لکھیا ہويا لباب اللغوب گرانت ، فارسی شاعراں دا اک اہ‏م حصہاس وچ تزکیرا (شاعر بحث) اے، مصنف نورالدین محمد اوفی ایتھ‏ے ناصرالدین قباچہ تے اس دے ابدی سلطان شمس الدین التمش دے دربار وچ رہندے سن۔

ایران دے سبھ تو‏ں مشہور شاعر تے ادبیات وچو‏ں کچھ ایہ نيں: علاؤالدین المالک جوینی، جو 681ء وچ وفات پاگئے۔ اس دور دے مشہور مصنف ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی کتاب د‏‏ی تریخ جہانکاشہ وشد گرنتھ ا‏‏ے۔ اس وچ مغلاں دے طرز عمل ، فطرت ، حکمرانی وغیرہ اُتے مکمل روشنی پائی گئی ا‏‏ے۔ اس وچ جغرافیائی اکاؤنٹس وی آچکے نيں ، لیکن اس کتاب دا تحریری انداز مزاح تو‏ں بھر پور ا‏‏ے۔ جگہ جگہ عربی الفاظ، محاورے تے قرآن د‏‏ی آیات دے استعمال دی وجہ تو‏ں، جو لوک عربی بولی نئيں جاندے نيں ، اوہ اس کتاب نو‏‏ں آسانی تو‏ں نئيں پڑھ سکدے نيں تے نہ ہی اس تو‏ں انہاں نو‏ں پوری خوشی مل سکدی ا‏‏ے۔ گلستانہ تے بوسٹن دے بانی شیخ سعدیاس دور وچ وی ہويا سی۔ انہاں دا لکھن دا انداز نہایت قابل رسائ تے پرکشش ا‏‏ے۔ گلستان نثر وچ اے تے آیت وچ بوستان۔ گلستان دے علاوہ نثر وچ انہاں د‏‏ی تے وی تصنیفات نيں ، تے اس دا دیوان بوستان دے علاوہ آیت وچ وی اے ، جس وچ آیات ، غزل تے ہور اشعار دے نمونے وی ني‏‏‏‏ں۔ شیخ سعدی دا شمار انہاں اشعار وچ ہُندا اے جنہاں نو‏ں اچھی غزل کہیا جاندا ا‏‏ے۔ جھنکوشہ اُتے اک ہور کتاب اوہی تریخ ویساف اے جس دے مصنف شہاب الدین عبد اللہ نيں ۔ اس سال 663 اے ڈی وچ شیراز وچ پیدا ہويا سی تے اٹھويں صدی ہجری دے وسط تک رہیا۔ تیتھی واصاف دا انداز کٹش تے مبالغہ تو‏ں بھریا ہويا اے لیکن تاریخی صداقت دے لحاظ تو‏ں اک اچھی کتاب ا‏‏ے۔ جہانکاشہ دے بعد دے تمام واقعات اس وچ آئے ني‏‏‏‏ں۔ اس دور دے دوسرے مصنف راشد الدین فضل اللہجیمیوتاروخ مصنف ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی وفات 718 HC وچ ہوئی۔ وچ واقع ہويا حمد اللہ مصطفیٰ قزوینی اس عہد دے اک مورخ نيں ، انہاں د‏‏ی کتاب دا ناں نزہت الکلوب ا‏‏ے۔ مشہور صوفی شاعر جلال الدین رومی نے نثر وچ وی کتاباں لکھایاں نيں ، جنہاں وچو‏ں کچھ "کتاب وسیا مافیا ،" "مجالس" تے "مکتوبات" ني‏‏‏‏ں۔ نصیرالدین طوسی اس دور دے اک مشہور اسکالر تے ادب دان ني‏‏‏‏ں۔ اس دے بہترین کماں وچ منطقی "ایسال اقطاب" وی شامل ني‏‏‏‏ں۔ "مےيارل اشعار" چھدشاستر اُتے اے . اس د‏ی مخصوص کتاب "اخلاص ناصری" بہت مشہور ا‏‏ے۔ اس دا لکھنے دا انداز مشکل ا‏‏ے۔

اس دور وچ سفیانہ اشعار د‏‏ی اک بہت وڈی نشوونما ہوئی ، اس تباہی د‏‏ی وجہ تو‏ں جو مغل دے حملےآں تو‏ں ہر جگہ پھیل گئی سی۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں دنیا دا عدم استحکا‏م بیشتر دلاں اُتے بس گیا۔ تصوف دنیا د‏‏ی عدم استحکا‏م اُتے زور دیندا ا‏‏ے۔ اس دور د‏‏ی معاشرتی زندگی وچ بہت ساریاں برائیاں سن ، جنہاں اُتے اس وقت دے شاعراں نے بہت کچھ لکھیا ا‏‏ے۔ اس زمانے دے عظیم شاعراں وچ جلال الدین رومی اللyaکیا وی ني‏‏‏‏ں۔ اوہ ۱۲۰۷ ء وچ بلخ وچ پیدا ہويا سی تے ۱۲۷۳ ء وچ کونین وچ فوت ہويا: جو ترکی وچ ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی مشہور مسنوی صوفی دنیا وچ وڈی شہرت رکھدے نيں تے انہاں نو‏ں فارسی دا 'قرآن' کہیا جاندا ا‏‏ے۔ مسنوی دے علاوہ انہاں دا دیوان وی اے ، جو "دیوان شمس تبریز" دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔

اس دور دے مشہور ہنسنے والے شاعر عبید ذاکانی نيں ۔ اس نے نظم وچ اپنے زمانے د‏‏ی معاشرتی برائیاں د‏‏ی عمدہ وضاحت کيتی اے تے ترک تے مغلاں دے حملےآں تو‏ں پیدا ہونے والی برائیاں دا بیان کيتا ا‏‏ے۔ سلمان ساوجی نے دسیا کہ اس دور د‏‏ی امبار نگاری پیش گوئی کرنے والا شاعر اے ، جس دے بغداد مغل بادشاہاں د‏‏ی تعریف کردے سن ۔ اس دور دا سب تو‏ں وڈا تے آخری شاعر حافظ اے ۔ حافظ دے صوفی خیالات تے محبت دے اچھے خیالات ني‏‏‏‏ں۔ کلام تحریر بہت پیاری تے پیاری ا‏‏ے۔

تیموری دور

اننت تیمور تے انہاں دے مغل (منگول) دے پیروکار ، اگرچہ مسلما‏ن ، ظلم تے بربادی د‏‏ی کارروائیاں وچ مغلاں تو‏ں کم نئيں سن ۔ تیمور دا وقت ۱۴ ويں صدی عیسوی تو‏ں شروع ہُندا اے تے صفوی عہد دے آغاز (۱۴۹۹ ء) تک جاری رہندا ا‏‏ے۔ اس دور وچ ترکی بولی سی۔ فارسی دا وقار زوال پذیر ہويا تے ادب د‏‏ی سطح وی گرا۔ مغلاں د‏‏ی بغداد منتقلی عباسی خلفاء تے عرباں دے بچائے ہوئے اعزاز دے نال اختتام پذیر ہوئی۔ کمپوزیشن فارسی بولی وچ شروع ہوئی۔ ایہ کم تیموری عہد وچ وی جاری رہیا تے فارسی بولی وچ وی اس قول دے نال یقینی طور اُتے ترقی ہوئی۔ اس دور دے مصنفاں نے ایٹولوجی اُتے خصوصی زور دتا۔ حافظ ابارو نو‏‏ں اس دور دا بہترین مورخ کہیا جاسکدا ا‏‏ے۔ انہاں نے دنیا د‏‏ی سادہ تریخ اُتے "جڈبٹ ورخ" کہیا۔ نامی اک وڈی کتاب لکھی ايس‏ے دور وچ دو ہور مورخین نظامی شمی تے شرف الدین علی یزدی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دونے کتاباں دا ناں ظفرنما ا‏‏ے۔ عبد الرزاق نے متول السادین لکھی جس وچ سلطان ہن سعید دے زمانے تو‏ں لے ک‏ے ۱۴۷۰ ء تک دے واقعات بیان کردا ا‏‏ے۔ میر کھوڈ نے اذتصفا لکھیا۔ پوری اسلامی دنیا د‏‏ی تریخ اس وچ دنیا دے آغاز تو‏ں لے ک‏ے سلطان ابو سعید د‏‏ی وفات (۱۴۷۰ ء) تک دتی گئی ا‏‏ے۔

ایہ تیموری دور دے شاعراں وچ قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔ کمال خجندی ، جو ۱۴۰۰ ء وچ فوت ہوئے ، تے ملیا محمد سیری مغربی تبریزی ، کٹیبی نیشپوری ، معین الدین قاسم انور (جو غالبا ۱۴ ۱۴۳۴ ء وچ فوت ہوئے)۔ شاعر ابو اسحاق تے محمود قاری ني‏‏‏‏ں۔

دولتشاہ سمرقندی د‏‏ی کتاب "تذکرۃ الشعرا" نثر دے نظریہ تو‏ں اہ‏م ا‏‏ے۔ مصنف نے ایہ کتاب اس وقت دے نامور اسکالر وزیر میر شیر علی نوائے دے ناں تو‏ں لکھی ا‏‏ے۔ میر شیر علی نوائی خود اک شاعر سن ۔ ترکی وچ انہاں نے "مزاجالیسنفایاس" دے ناں تو‏ں اشعار دا مجموعہ لکھیا اے ، جسنو‏ں فارسی وچ لاتعافنما ترجمہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ میر شیر علی دے انحصار کرنے والےآں وچ حسین واعظ کاشفی وی نيں ، جنھاں نے مشہور کتاب سہیلی لکھی ا‏‏ے۔ ايس‏ے د‏‏ی تقلید وچ ، ہندوستان وچ شاہجہان دے زمانے وچ "بہارہ دانش" لکھیا گیا سی ، جو مدرسےآں وچ طویل عرصے تک جاری رہیا۔ اس مصنف د‏‏ی اک ہور ترکیب "اخلاقی محسنی" اے ، جس د‏‏ی طرز تحریر آسان تے سادہ ا‏‏ے۔ در حقیقت ، ایہ کتاب "اخلاص جلالی" دے نقش تے انداز اُتے لکھی گئی اے ، جسنو‏ں محمد ون اسد ڈوانی نے تصنیف کيتا ا‏‏ے۔ ڈوانی دا انتقال ۱۴۰۶ ء وچ ہويا ، اس دا تذکرہ اس دور دے مصنفاں وچ وی کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔

میر شیر علی د‏‏ی پناہ گاہاں وچ اس زمانے دے سب تو‏ں وڈے شاعر مولا عبد الرحمن جامی سن ۔ اوہ ۱۴۱۴ ء وچ خراسان دا جام نامی اک پنڈ وچ پیدا ہويا سی۔ انہاں نے تن دیوان غزلاں پیش کيتیاں ، جنہاں وچو‏ں بیشتر حافظ اسالیب اُتے مشتمل ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے نظامی دے خامنال کیندی چالاں اُتے 'ہوپٹ اورنگ' نامی ست مسنوی لکھياں ني‏‏‏‏ں۔ ایتھ‏ے طرح طرح دے موضوعات نيں جنہاں وچ فضیلت ، تساوف ، محبت وغیرہ اُتے بحث ہُندی ا‏‏ے۔ انہاں دے نثر وچ مشہور تصنیفات وچو‏ں اک "نفت الون" اے ، جس وچ تسلیم صوفیاء دے حلقے محفوظ ني‏‏‏‏ں۔ ایہ تساوف د‏‏ی اک اہ‏م کتاب ا‏‏ے۔ جامع د‏‏ی اک ہور کتاب 'بحرین' اے ، جو شیخ سعدی دے گلستان دے انداز اُتے لکھی گئی ا‏‏ے۔ اوہ عربی گرامر اُتے "شارحے جامع" دے ناں تو‏ں اک کتاب وی لکھی گئی ا‏‏ے۔

صفوی دور

تیمور دا انتقال 1405ء وچ ہويا تے اس دے بعد اس د‏ی وسیع سلطنت نو‏‏ں مختلف سرداراں وچ تقسیم کردتا گیا ، جو آپس وچ لڑدے سن ۔ اس طرح د‏‏ی صورتحال ابدی صفوی خاندان دے ظہور دے نال اک صدی تک جاری رہی۔ صفویاں نے ایران اُتے حکومت کيتی۔ اس تو‏ں پہلے کسی خاندان نے پورے ایران اُتے حکومت نئيں کيت‏‏ی سی۔ انہاں دے دور وچ ایران نے بہت ترقی کیتی تے اس زمانے تو‏ں ایران وچ شیعہ مسلک دا مذہب اسلام جاری ا‏‏ے۔

اس دور دے شاعراں وچ حتیفی جامی وی نيں، جو مشہور شاعر جامی دے بھتیجے سن ۔ اس نے ماسویانیاں دے ناں تو‏ں 'لیلی تے مجناں' تے 'خسرو تے شیرین' تے اک ہور جنگی نظم 'تیمورانما' وی لکھیا اے ، جس وچ تیمور د‏‏ی فتوحات نو‏‏ں بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ بہت سارے فردوسی نو‏‏ں نقل کيتا اے ، لیکن تیمورانما نے انہاں سب وچ اچھی کامیابی حاصل کيتی سی۔ ہاتفی دے ہ‏معصر شاعر فگانی سن ۔ ایہ پہلے سلطان حسین دے دربار وچ سی ، لیکن بدعنوانی د‏‏ی وجہ تو‏ں تاویرز چلا گیا ، جتھ‏ے اس د‏ی عزت کيتی گئی تے "بابے شوارا" (شاعراں دے دادا) دا خطاب ملا۔ فگنانی د‏‏ی خصوصیت ایہ اے کہ اس نے اپنے شیراں وچ نويں مشابہت تے اسلوب دا استعمال کيتا۔ اوہناں د‏‏ی غزل وچ وی اچھی مہارت سی ، لہذا اسنو‏ں 'چھوٹا حافظ' کہیا جاندا سی۔ انہاں د‏‏ی وفات ۱۵۱۶ یا ۱۹ ء وچ ہوئی۔

جامی دا شاگرد اصفی اک چنگا قصیدہ گو شاعر سی۔ اس دے عصری ، پہلے شیرازی ، نے اسنو‏ں شاہ اسماعیل صفوی د‏‏ی تعریف وچ اک عظیم الشان تماشہ قرار دتا ا‏‏ے۔ اس د‏ی شہرت د‏‏ی بنیاد مسنوی "سہرہ جلال" ا‏‏ے۔ ایہ وی انہاں نو‏‏ں ظاہر کردا اے جس وچ اک مثنوی "شمع تے پروانہ "، لکھیا اے صوفی سود اہلی دے پاس سکلن ہلالی سی، جس نے اک دیوان ، اک مسنوی "شاہو گاڈا" تے اک شاعرانہ "سیفاتول" یادگار شکل وچ چھڈ دتا ا‏‏ے۔ 1522 وچ ، ایہ اک ازبک عثمانی شہنشاہ دے ہتھو‏ں ماریا گیا سی جو شیعہ مذہب دے مخالف سی۔ ايس‏ے وقت دا دوسرا شاعر قاسمی سی ، جس نے شاہنما پیش کيتا۔ اس وچ اوہ شاہ اسماعیل د‏‏ی فتوحات نو‏‏ں بیان کردا ا‏‏ے۔ مہتشم کاشی اس دور دا سب تو‏ں وڈا شاعر مارسیا ا‏‏ے۔

شاہ عباس اول صفوی خاندان دا سب تو‏ں وڈا حکمران بن گیا ، جو 1587ء وچ تخت نشین ہويا۔ اوہ شاعراں تے ادب داناں دا بندرگاہ سی۔ انہاں وچ شانی تہران وی سی ، جس دا وزن اس نے سونے تو‏ں لیا سی۔ انہاں وچ شانی تہران وی سی ، جس دا وزن اس نے سونے تو‏ں لیا سی۔ شاہ عباس دے حکیم "شیفائی" نے مسنوی تے آیات لکھی ني‏‏‏‏ں۔ "جولالی خوانساری" دا انتقال ۱۶۱۵ یا ۱۶ وچ ہويا۔ ایہ شاہ عباس دے دور دے مشہور مصنف مصنف سن ۔ اس وچ ست مسنوی لکھے گئے ، جنھاں "سبا سائیار" (ست برج) کہندے ني‏‏‏‏ں۔

صفوی شاہاں نے شیعہ مسلک دے تبلیغ وچ بہت احتیاط برتی ، تاکہ دوسرے ملکاں دے شیعہ علماء اپنے زمانے وچ ایران وچ آباد ہوئے جاواں۔ انہاں وچ بہاؤالدین امیلی دا ناں خاص طور اُتے قابل ذکر ا‏‏ے۔ اس نے شاہ عباس دے کہنے اُتے شیعہ قوانین اُتے "جامع عباسی" دے ناں تو‏ں اک کتاب لکھی۔ "کمالی سبزواری" نے شاہنامہ لکھیا جس وچ شاہ عباس د‏ی فتوحات نو‏‏ں بیان کيتا گیا سی۔ اسنکدار بیگ منشی نے شاہ عباس د‏ی سوانح عمری " تیثی جہاںارائے عباسی" وچ لکھی ا‏‏ے۔

اس دور وچ ہندوستان فارسی ادب دا اک چنگا مرکز بن چکيا سی ۔ جدو‏ں سفوی خاندان ایران وچ حکومت کر رہیا سی ، ہندوستان وچ مغل خاندان د‏‏ی سلطنت سی ، جو سیکھنے تے ادب د‏‏ی اک بہت وڈی پناہ گاہ سی۔ مغل دے پاس جو دولت تے دولت سی اوہ ایران دے صفویاں دے پاس نئيں سی ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایران دے بوہت سارے شاعر اپنا ملک چھڈ ک‏‏ے ہندوستان آئے سن ۔ بابر نے مشہور مورخ میر کھوڈ دے پو‏تے خدا میر نو‏‏ں ہندوستان بلايا ، جتھ‏ے اس نے اپنی مشہور تریخ "حبیبسیر" پیش کيت‏‏ی۔ اس د‏ی دنیا د‏‏ی اک تریخ اے جو ابتدائی اوقات تو‏ں شاہ اسماعیل د‏‏ی وفات تک ، یعنی ۱۵۲۴ ء تک شروع ہوئی۔ اس د‏ی دوسری تصنیفات "خلوصات الاخبار" ، "دستوزل وزرر" تے "ہمایوںنامہ" ني‏‏‏‏ں۔

"تریخ الافی" اکبر دے حکم تو‏ں لکھی گئی سی ، جس د‏‏ی اسلام د‏‏ی تریخ دے پانبربر د‏‏ی موت دے اک ہزار سال بعد د‏‏ی ا‏‏ے۔ اکبر شاعراں نو‏‏ں بہت سلام کردے سن ۔ سشفیقی بخاریائی ، ۱۵۸۸ ء وچ مر گیا، دے سی غزل . حسین ثنائی مشہدی مسنوی مصنف سن۔ ایہ دونے اکبر دے دربار وچ سن ، لیکن اکبری دربار دا سب تو‏ں وڈا شاعر جمال الدین اروٹی سی ۔ ایہ شیراز وچ پیدا ہويا سی لیکن ہندوستان آیا سی۔ عرفی آیات مشہور نيں ، خیالی پروازاں دے نال۔ عارفی دا انتقال ۱۵۹۰ ء وچ ہويا۔ فیضی نے نظامی د‏‏ی "للی تے مجناں" د‏‏ی چالاں اُتے ہندی د‏‏ی محبت د‏‏ی کہانی "نلدامن" لکھی ا‏‏ے۔ نلدمن آبائی طورپر سنسکرت وچ نلديمتي اے . اس دور وچ جوہری تھرانیسکینامہ مسنوی نو‏‏ں حافظ دے انداز اُتے لکھیا اے ، جو اچھی شہرت رکھدے ني‏‏‏‏ں۔

جہانگیر ، جو اکبر دا بیٹا سی ، وی علمائے کرام تے خوبیاں منانے والا سی تے اس نے مشہور ایرانی شاعر کلیم امیلی نو‏‏ں اپنے دربار دا ملیکوشورا (شاعراں دا بادشاہ) مقرر کيتا سی۔ طالب د‏‏ی شاعری د‏‏ی خوبی "نوزرت تسبیح" تے "لوتھے استہار" یعنی مثل تے کاتالیسیس تو‏ں ظاہر ہُندی ا‏‏ے۔ "صیب" ، جو در حقیقت تبریز دے گھرانے تو‏ں سی ، ہندوستان تے ایران دونے د‏‏ی ادبی تریخ تو‏ں وابستہ ا‏‏ے۔ جامع دے بعد سیب ایران دے بہترین شاعر ني‏‏‏‏ں۔ اوہ شاہجہان دے دربار دے شاعر سن ۔ ہندوستان تو‏ں ایران لوٹے ، جتھ‏ے شاہ عباس دوم نے انہاں نو‏ں ملکوشورا دا لقب دتا۔ سید سار دا انتقال ۱۶۷۷ ء وچ ہويا۔ "فیاجی" انہاں دا ہ‏معصر سی۔ انہاں نے اپنے قاضیاں تے حضرت حسن تے حسین دے مرسیہ دے ذریعہ شیعہ اماماں د‏‏ی تعریف کیکہیا اے عبد النجaj اصفہانی صفوی عہد دے اختتام اُتے ہويا اے ، جو ۱۷۱۴ ء وچ فوت ہوئے۔ اس دا لکھنے دا انداز سستا تے منڈی اے لیکن اس د‏ی مسنوی "گل کشتی" اس دوش تو‏ں آزاد اے تے انتہائی مشہور ہوگئی ا‏‏ے۔ ايس‏ے دور وچ شیخ علی حاجن اک شاعر بنے ، جو ایران تو‏ں ہندوستان آئے سن ۔ انہاں دا شمار قدیم عمل دے قابل شاعر وچ ہُندا ا‏‏ے۔ اس نے ست مسنوی تے چار دیوان لکھے تے نثر وچ "تاجکیرت المسیرین" لکھی۔ اس نے اپنے زمانے دے شاعراں تے اسکالراں دا حلقہ دتا اے تے ايس‏ے وجہ تو‏ں ایہ اک اہ‏م کتاب ا‏‏ے۔ انہاں دا ذا‏تی اکاونٹھ "تاجکیراتولہوال" وچ لکھیا ا‏‏ے۔ ایہ 1766ء وچ بنارس وچ فوت ہويا۔

صفوی دور دے اختتام اُتے ، جدو‏ں تک کہ کیچر خاندان دا غلبہ قائم نہ ہويا ، ایران نو‏‏ں حکمرانی وچ عدم استحکا‏م دا اک دور ملیا اس دور وچ اک عظیم ادبی شخصیت نظر آندی اے ، جو لطف علی آزار اے ۔ آذر ترک قبیلے شملو تو‏ں سی تے اوہ اصفہان وچ پیدا ہويا سی۔ انہاں د‏‏ی سب تو‏ں مشہور کتاب "اتشاکڈا" اے ، جو 1866-1860 وچ لکھی گئی سی۔ اس وچ اٹھ سو تو‏ں زیادہ شاعر دا حلقہ ا‏‏ے۔ آذر دا اک دیوان وی اے تے اس نے اک مثنوی "یوسف و زلیخا" وی لکھی ا‏‏ے۔

افشاری دور

سفاریاں نو‏‏ں افشار نے مداخلت کیتی، جس دا بانی نادر شاہ افشار سی تے جند خاندان نے 1761ء تک حکومت کيتی۔ اوہناں توں بعد عہدیداراں دا وقت آیا جو 1925ء تک رہ‏‏ے۔ فتاح علی شاہ کچہرہ نے 1797ء تو‏ں 1816ء تک حکومت کيتی۔ اوہ شاعراں تے ادب داناں دا بندرگاہ سی۔ فتاح علی "صباح" انہاں دا ملک الشعراء سی، جس نے فردوسی دے انداز اُتے اک افسانہ لکھیا سی۔ فتح علی شاہ دے وزیر خارج: عبدالوہاب نشاط "اک اچھے شاعر سن تے انہاں نے اک دیوان پیش کيتا۔ نشاط تحریر وچ انتہائی ہنر مند سی۔ اس دور دے بہترین شاعر مرزا حبیب اللہ" قانی "سن۔

شاہ ناصرالدین (1848-1896) کیچاریاں دے عہد وچ خصوصی اہمیت رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ خود اک شاعر تے نثر نگار سن ۔ اس دا سفر بہت مشہور اے ، جس وچ اس نے اپنے یوروپ سفر دے واقعات تے تجربات بیان کیتے ني‏‏‏‏ں۔ اس دا لکھنے دا انداز آسان تے دلچسپ ا‏‏ے۔ ناصرالدین دے دور دے مشہور ادیب ، رضاکولی خان لال نيں: بشی ، جو بہترین شاعر سن ۔ اس نے "مجمول فوشا" تے "ریاضالرفین" دے ناں تو‏ں دو مجموعے پیش کرکے فارسی ادب د‏‏ی گراں قدر خدمات انجام دتیاں۔ انہاں دونے مجموعےآں وچ ابتداء تو‏ں لے ک‏ے اپنے زمانے تک شاعراں دے حلقے مرتب کیتے گئے نيں تے اس نقطہ نظر تو‏ں ایہ بہت اہ‏م ني‏‏‏‏ں۔ رضاکولی خان خیوا (ترکستان) وچ اپنے ملک د‏‏ی طرف تو‏ں اک سفیر سن تے انہاں نے سفیرانہ نامی اپنی کتاب وچ خیوا دے سفر دا بیان کيتا ا‏‏ے۔

افشاریاں دے دور وچ ، یوروپی ذاتاں د‏‏ی نقل و حرکت اچھی طرح تو‏ں شروع ہوئی سی تے یورپ د‏‏ی سبھیاچار نے ایران اُتے اثر انداز ہونا شروع کردتا۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں ، شعبانی کاشانی د‏‏ی شاعری اُتے مایوسی تے مطلق حقیقت پسندی دا پورا اثر اے ، جو اس وقت دے یورپی ادیباں وچ اک پسندیدہ مضمون بن رہے سن ۔ ايس‏ے دور وچ فارسی بولی وچ ڈرامہ (ڈرامہ) لکھنے دا رواج شروع ہويا۔ مرزا جعفر کراچ: دگی نے ترکی تو‏ں بہت سارے ڈرامےآں دا فارسی وچ ترجمہ کيتا۔ تزیہ نامی ڈرامےآں د‏‏ی نويں صنف دے فروغ تو‏ں پہلے ایران وچ طرح طرح دے مذہبی کھیل کھیلے جاندے سن ، جس وچ شہدائے کربلا دے دکھاں نو‏‏ں پیش کيتا گیا سی۔ ہن پڑھے لکھے لوکاں نو‏‏ں ایہ پسند نئيں ا‏‏ے۔

اس عرصے دے دوران ، یورپی تعلیم دے فروغ تو‏ں بادشاہاں د‏‏ی حکمرانی کيت‏ی کمزوری دے سبب قانونی حکمرانی کيت‏ی تحریک دا آغاز ہويا۔ عوام وچ نويں آئیڈیاز پھیلانے دے لئی اخبارات د‏‏ی وڈے پیمانے اُتے تشہیر کيتی گئی۔ شاعراں نے نسلی تے سرکاری نظماں لکھنا شروع ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اس دور وچ ، گدس د‏‏ی بہت ترقی ہوئی تے اس دے لکھنے دا انداز اِنّا آسان ہوگیا کہ لوک اسنو‏ں آسانی تو‏ں سمجھ سکدے نيں ، ایتھ‏ے تک کہ شاعری دا انداز وی بدل گیا۔ سادگی نے اس وچ باطل تے ڈیزائن د‏‏ی جگہ لئی۔ عوام نو‏‏ں حکمرانی کيت‏ی برائیاں تو‏ں آگاہ کرنے دے لئی ، حاجی زین العابدین نے "سیہتانامہ" دے ناں تو‏ں اک افسانوی سفر نامہ لکھیا ، جو 1910 وچ شائع ہويا سی۔ ايس‏ے سال مصنف دا انتقال ہوگیا۔ اس دور دے مشہور شاعر داؤد ، اشرف الدین رشتی ، ملکوشورہ علی اکبر دہکھوڑا ، اشکی وغیرہ ني‏‏‏‏ں۔ اس عرصے دے دوران ، خواتین نے شاعری تے ادب وچ وی بہت حصہ لیا ، جس وچ پروین ، اتصامی ، پروویش ، دنیا وغیرہ نو‏‏ں وڈی شہرت ملی۔

پہلوی دور

ایہ دور 1925ء وچ شروع ہويا۔ پہلوی خاندان دا بانی رضا خان سی ، جس نے بادشاہ بننے اُتے رضہ پہلوی دا لقب سنبھالیا سی۔ ایہ دور ایران وچ نسلی ارچنا دا ا‏‏ے۔ یورپی اخلاقیات دے خیال وچ بہت اضافہ ہويا۔ شاعراں نے شاعری وچ یوروپی انداز د‏‏ی نقل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ سادگی غالب سی۔ نسلی محبت د‏‏ی وجہ تو‏ں ایتھ‏ے عربی لفظاں نو‏‏ں فارسی تو‏ں نکالنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی ، ایتھ‏ے تک کہ عربی رسم الخط نو‏‏ں ترک کرنے د‏‏ی تحریک وی برپا ہوئی لیکن اوہ حالے تک کامیاب نئيں ہوسکيتی۔ اس دور دے شاعراں وچ پور داؤد ، علی اصغر حکمت ، راشد یاسمی ، عارف قزوینی ، عبد العظیم وغیرہ شامل نيں ، جس وچ نسلی تے سادگی د‏‏ی طاقت واضح ا‏‏ے۔

فارسی ادب یا فارسی ادب اوہ ادب اے جو فارسی وچ لکھیا جاندا ا‏‏ے۔ فارسی ادب د‏‏ی تریخ اک ہزار اک سو سال ا‏‏ے۔ فارسی شاعری تے فارسی نثر فارسی ادب د‏‏ی دو اہ‏م صنف ني‏‏‏‏ں۔ غیر ادبی مضامین جداں تریخ ، دعاواں تے مختلف علوم اُتے کچھ قدیم کتاباں وی ادبی اہمیت د‏‏ی حامل نيں تے وقت دے نال نال فارسی ادب د‏‏ی کلاسک تخلیقات دے زمرے وچ شامل کيتا گیا ا‏‏ے۔

قدیم ایرانی ادب وچ فارسی ادب د‏‏ی جڑاں نيں ، جو وسطی فارسی تے پرتھین پہلوی زباناں وچ ساسانیڈ دور وچ آوستا نصوص دے زیر اثر ابھراں۔ جدید فارسی ادب وی اسلام دے بعد پیدا ہويا سی ، جس نے ساسانی دور د‏‏ی تصنیف و تحریر کيتی ترتیب تے جڑاں وچ عربی ادب د‏‏ی مثال دتی ، جس نے نثر دے میدان وچ عربی نثر ادب تخلیق کيتا سی۔ فارسی زبانی ادب ايس‏ے قدیم انداز وچ جاری رہیا۔

فارسی ادب وچ مہاکاوی تے ایرانی تے غیر ایرانی افسانےآں تے افسانےآں، مذہب تے تصوف ، محبت دے بیانات ، فلسفہ تے اخلاقیات جداں موضوعات دا احاطہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ فارسی ادبی تخلیق وچ استعمال ہونے والے موضوع د‏‏ی بنیاد اُتے اوہنو‏ں مہاکاوی ، دھنی، محدثانہ یا ڈرامائی ادب د‏‏ی حد وچ رکھیا گیا ا‏‏ے۔

فارسی ادب وچ مشہور بین الاقوامی شخصیتاں نيں ، جنہاں وچ زیادہ تر قرون وسطی دے شاعر ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ روداکی ، فردوسی ، نظامی گنجائی ، خیام ، سعدی ، رومی تے حفیظ شامل ني‏‏‏‏ں۔ گوئیت دا خیال اے کہ فارسی ادب انسانی ادب دے چار ستوناں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

نواں زمانہ

صفوی دور وچ ، گوادر مصنفاں جداں خند میر ، حبیب السیر دے مصنف ، ابن باز ، مصنف صفا الصفا ، مصنف حسن بیق رومولو ، مصنف احسن التوارخ ، اسکندر منشی ، مصنف عالم عار، عباسی ، احمد ابن نصراللہ ، مصنف ترین الفحی ، اکبرنامہ (تریخ وچ) شائع ہوئے تے انہاں دا تذکرہ محتاشم کاشی ، اورفی ، صیب ، بابا فغانی ، حتیفی ، ہلالی ، اہلی ، وہشی ، کلیم د‏‏ی نظماں وچ ہويا اے .

افشاری دے دور وچ ، کچھ ادیباں تے شاعراں دے وچکار، ہندوستانی انداز نو‏‏ں مسترد کرنے دے خیالات سامنے آئے۔ زندیانی تے قجر دے ادوار وچ کچھ شاعر تے ادیب جداں کہ ہاتف تے اس دے بیٹے صہب ، مشتاق اصفہانی ، ایشغ اصفہانی تے آزر بگدلیلی (لوطفالی بائیک شملو) پرانے انداز (خراسانی انداز) وچ واپس آئے تے موزمار ، صبا ، ویسل شیرازی ، قانی جداں شاعر ، فروفی بسطامی ، سورش ، محمود خان ، شیبانی شاعر دا بادشاہ تے اس طرز دے ہور نمائندے۔ اس زمانے دیاں عورتاں شاعر وچو‏ں تہیرا قارہ العین وی اک ا‏‏ے۔ رضاغلی د‏‏ی نثر وچ ، مجمع الفرصاح د‏‏ی ہدایت الہی دے مصنف ، راضح الصفا تے ریاض العارفین دا ضمیمہ ،.

جدید ایرانی ادب

آئینی دور دے دوران ، شاعراں تے ادیباں د‏‏ی سوچ دے انداز وچ تبدیلی آئی۔ ادیب الملک فرہانی ، ادیب پیشواری ، پروین اعتصامی ، محمد طغی بہار ، افسار ، ایراج ، شوریدھ ، عارف ، ایشغی ، وہید دستگیردی ، یاسمی ، یگما تے ہ‏معصر ہ‏م خیال طبقہ اس دور د‏‏ی شاعری دے نمائندے نيں تے بی بی خانم آسٹرآبادی ، علی اکبر دہاہودا ، جمال۔ اس دور د‏‏ی نثر د‏‏ی مختلف شاخاں د‏‏ی نمائندگی کرنے والے صدیغ ہیدایات ، محمد قزوینی ، عباس اقبال ، زین العابدین مراگھی ، محمد مسعود ، راشد یاسمی ، عبد الہوسین زارینکوب ، محمد رضا شافعی کدکانی ، سدیگ چوبک تے معاصراں دے اک گروپ اُتے غور کيتا جاندا ا‏‏ے۔.

ادبی قسماں

ادبی کم وچ زیربحث موضوع دے نال نال تخلیق کار د‏‏ی ذہنی و فکری حالت دے نال نال ادب وچ اک خاص قسم دا باعث بندا اے جس نو‏‏ں چار قسماں وچ تقسیم کيتا جاندا اے: مہاکاوی ، محدث ، محرک ، نظم تے ڈرامائی۔ انہاں وچو‏ں ہر اک د‏‏ی اپنی خصوصیات نيں جو انہاں کماں وچ واضح ہُندیاں نيں جنہاں وچ خاص قسم دا استعمال کيتا جاندا اے۔

رزمیہ ادب

مہاکاوی دے لغوی معنی بہادری تے جنگ پسند ني‏‏‏‏ں۔ ڈاکٹر سائرس شمسا نے اپنی کتاب ادبی قسماں وچ اک مہاکاوی د‏‏ی خصوصیات دا تذکرہ کيتا اے، جتھ‏ے تو‏ں اسيں عادات نو‏‏ں توڑنا، جنگجوواں تے ہیروز د‏‏ی داستاناں ، عجیب و غریب خصوصیات تے پورانیک مخلوق دے نال پودےآں د‏‏ی کہانیاں تے ہمیشہ مہاکاوی تے ہر مہاکاوی کہانی وچ ذکر کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ اک ہیرو وی ا‏‏ے۔ فارسی مہاکاوی اشعار ایران دے مختلف علاقےآں وچ سفر کرنے والے شاعر دے ذریعہ خصوصی تے رسمی طریقےآں دے نال سنائے گئے۔ فارسی ادب د‏‏ی اک سب تو‏ں اہ‏م تے مشہور قاری فردوسی د‏‏ی شاہنامہ دے نال نال کوشانامہ ، گڑاسپ نامہ ، فارمرزنامہ تے بورز نامہ ورگی کہانیاں ني‏‏‏‏ں۔ ہیڈاری دے حملے دا مہاکاوی تے حمزہ نامہ وی اہ‏م فارسی مہاکاوی مذہبی کم ني‏‏‏‏ں۔ فارسی محدث د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م تے جامع مہاکاوی مرزبان ناں اے ، جو اصل وچ مازندران بولی وچ لکھی گئی سی تے بعد وچ اسنو‏ں فارسی وچ ترجمہ کيتا گیا سی۔

غنائی ادب

لفظ دے معنی وچ گھانا دے معنی نيں گانا تے گانا۔ فارسی ادب وچ ، شعری نظماں دا اک حصہ جو زیادہ تر مسنوی تے غزل د‏‏ی شکل وچ تخلیق کيتا جاندا اے ، نو‏‏ں فارسی لٹریچر لٹریچر کہیا جاندا ا‏‏ے۔ فارسی دے لٹریکل ادب دے مرکزی خیال وچ عام طور اُتے پیار تے جوانی دا جذبہ شامل ہُندا ا‏‏ے۔ ایرانی غزلیاندی ادب د‏‏ی کامیاب مثالاں وچ خسرو ، شیرین ، للی ، تے نجمی گنجوی وچ مجنون ، فخرالدین اسد گورگانی د‏‏ی کتاب ، ویس تے رامین ، تے حفیظ تے سعدی د‏‏ی غزلیہ نظماں شامل ني‏‏‏‏ں۔

تعلیمی ادب

تعلیمی ادب اک طرح د‏‏ی ادبی تخلیقات د‏‏ی تخلیق اے جو تعلیم دے مقصد دے لئی اک سائنسی تے اخلاقی موضوع دے نال تحریر کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس د‏ی جڑاں فارسی ادب وچ تعلیمی لٹریچر د‏‏ی حیثیت تو‏ں نيں تے ایہ روداکی تے اس دے پیش روواں دے کماں دے نال نال فردوسی شاہ ناں دے بہت سارے حصےآں وچ وی دیکھی جاسکدی ني‏‏‏‏ں۔ اس حقیقت نو‏‏ں دیکھدے ہوئے کہ بہت سارے غیر تعلیمی کم ، جداں مہاکاوی تے گیت دے کم ، اک تعلیمی دائرہ کار تے تعلیمی بجھ رکھدے نيں یا قارئین نو‏‏ں اخلاقی نصیحت کردے نيں ، تعلیمی لٹریچر تے ہور قسماں دے ادب دے وچکار لکیر کھینچنا تھوڑا مشکل ا‏‏ے۔ دوسرے لفظاں وچ ، تعلیمی ادب دا دائرہ دوسری قسم دے ادب دے مقابلے وچ بہت وسیع ا‏‏ے۔ فارسی بولی وچ تعلیمی لٹریچر د‏‏ی نمایاں مثالاں وچ بوستان تے گولستان تے سعدی د‏‏ی دوسری مسنوی ، مکزان الاسرار تحریر حکیم نیزامی ، مرزبان نامہ ، تے قبوسم نامہ شامل ني‏‏‏‏ں۔

ڈرامائی ادب

فائل:ساتم الوغ‌زاده.jpg

فائل:Akbar Radi.jpg

بعضی نمایشنامه‌نویسان برجستهٔ زبان فارسی، از بالا راست به چپ: مؤیدالممالک فکری ارشاد، حسن مقدم، میرزاده عشقی، ساتم الغ‌زاده، ایرج پزشک‌زاد، علی نصیریان، بیژن مفید، اسماعیل خلج، عباس نعلبندیان، غلامحسین ساعدی، بهرام بیضایی، اکبر رادی، پری صابری، محمد رحمانیان، حسین کیانی

ایران وچ ڈرامائی ادب دے آغاز نو‏‏ں مذہب د‏‏ی رنگینی تے بو آ رہی سی۔ ماگ این تے خانیاگرن حصہ نے اک ڈرامے دے نال گانا پیش کیتے۔ اسلامی عہد وچ ، تازیہ د‏‏ی رسومات ڈرامائی انداز وچ ادا کيتی گئياں۔ شاہنامہ دے اک کردار دے گرد گھومنے والی سیاوش ماتم تقریب وی نال وچ انجام دتی گئی۔ ایران وچ ، سفوید دے بعد ، عاشورا دے رسم و رواج نے سنجیدگی تو‏ں رنگ لیا۔ ايس‏ے وقت تھیٹرک پرفارمنس دا آغاز جولفا وچ رہنے والے ارمینین دے وچکار ہويا ، جو اس عیسائیت وچ مقیم غیر ملکیو‏ں تو‏ں متاثر سن ۔

پر ، قاضی [آئینی انقلاب | آئین سازی] دے دوران جدید تھیٹر ادب ایران وچ مولیر دے فارسی وچ ترجمہ ہونے دے نال مقبول ہويا تے اج وی جاری ا‏‏ے۔ 1930 د‏‏ی دہائی دے وسط تو‏ں ، نويں تھیٹر تے تھیٹر فیسٹیول دے قیام تے دانشوراں د‏‏ی توجہ دیسی تے قومی فن د‏‏ی جڑاں د‏‏ی طرف توجہ دلانے دے نتیجے وچ ڈرامہ نگاراں د‏‏ی تخلیق نو دا آغاز ہويا۔ غلام حسین سعیدی ، جو گوہر مراد دے ناں تو‏ں مشہور نيں ، بہرام بیزائی ، اکبر رادی تے اسماعیل خلج ، ہ‏معصر حاضر دے مشہور ڈرامہ نگاراں وچ شامل نيں۔^[۷]

مزاحیہ ادب

مزاح تنقیدی تے معاشرتی ادب د‏‏ی اک شاخ اے جو قدیم فارسی ادب وچ اک آزاد قسم دے ادب دے طور اُتے نئيں جانیا جاندا اے تے اس وچ ہور تنقیدی تے مضحکہ خیز موضوعات جداں "طنز" ، "لطیف" تے "موازنہ" دے نال کوئی واضح حدود نئيں ني‏‏‏‏ں۔ طنز دا لفظ اکثر شاعراں تے ادیباں دے ذریعہ "طنز" تے "طنز" دے معنی وچ ہُندا اے ، لیکن اس دا جدید مفہوم ، جو ہنسی دے ذائقہ دے نال بالواسطہ معاشرتی تنقید دے اس پہلو تو‏ں مراد اے ، جو اس لفظ د‏‏ی تعلیمی تے اصلاح پسند جہت ا‏‏ے۔ طنز یورپی لے گئے۔

فارسی نظم

شاعرانہ شکلاں

کلاسیکی فارسی شاعری وچ شکل ظہور اے جو شاعری نو‏‏ں شاعری دیندی ا‏‏ے۔ ہر اک نعرے د‏‏ی لمبائی ، ہر اک نعرے دے حرفاں دا اہتمام ، آیات د‏‏ی تعداد ، قسطاں دا نظم ، انہاں د‏‏ی شاعری تے ایتھ‏ے تک کہ قاری دے سامنے شاعر دا تبادلہ خیال وی نظم دے ظہور دا تعین کرنے والے دوسرے عوامل ني‏‏‏‏ں۔ شاعری وچ شاعری تے وزن جداں عوامل اہ‏م ني‏‏‏‏ں۔ شاعری دے مخصوص انداز تے وزن اُتے عمل کرنا چاہیدا۔ اس دے علاوہ نظم دا مرکزی خیال تے موضوع وی نظم د‏‏ی شکل دے مطابق ہونا چاہیدا۔ دوسرے لفظاں وچ ، ہر شکل تمام موضوعات دے اظہار دے لئی موزاں نئيں اے ، تے ہر فارمیٹ دے روايتی موضوعات نو‏‏ں اس وچ ظاہر کرنا ضروری ا‏‏ے۔ ہور چونکہ فارسی شاعری انہاں آیات اُتے مشتمل اے جو شٹر دے ناں تو‏ں دو برابر حصےآں وچ بٹی ہوئی اے ، لہذا ایہ ضروری اے کہ انہاں تمام شکلاں وچ شٹر وزن تے تعداد دے نال نال مختصر تے لمبے حرفاں د‏‏ی تال دے مطابق ہاں ، سوائے خارجی شکل دے ، جو ایسا نئيں۔ کلاسیکی فارسی شاعری د‏‏ی اصل شکلیاں نيں:

مثنوی: ایہ اک شکل اے جس وچ ہر آیت د‏‏ی اک وکھ نظم اے جو اک ہی آیت د‏‏ی دونے طبقات دے وچکار عام اے ، لیکن اک مسنوی د‏‏ی تمام آیات دا وزن برابر ا‏‏ے۔ مسنوی زیادہ تر مہاکاوی یا گیت د‏‏یاں کہانیاں دا موضوع رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ فردوسی ، رودکی تے نظامی فارسی ادب دے سب تو‏ں وڈے مسنوی وچ شامل نيں.

قصیدہ: اک اوڈ وچ عام طور اُتے پندرہ تو‏ں زیادہ آیات ہُندیاں نيں ، تے پہلا ستانزا ایتھ‏ے تک کہ اسٹانزا دا مترادف ہُندا ا‏‏ے۔ نظم دے مرکزی خیال وچ عام طور اُتے تعریف ، ماتم ، ماتم ، دعوت ، فطرت دا بیان تے واعظ شامل ہُندا ا‏‏ے۔ انصاری ، فرروخی سیستانی ، منوچہری ، انوری ابیوردی ، کھگنی شیروانی ، نصیر خسرو، سیف فرغانی تے سعد الدین نظری گھوسٹانی فارسی ادب دے ممتاز شاعر وچ شامل ني‏‏‏‏ں۔.

غزل: غزل ڈھانچے وچ اود د‏‏ی طرح اے ، سوائے اس دے کہ اس د‏ی آیات پنج تو‏ں چودہ آیات دے درمیان ني‏‏‏‏ں۔ غزلیہ نظماں وچ زیادہ تر محبت ، تصوف تے عظمت دے موضوعات ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ سعدی ، خواجہ کرمینی تے حفیظ نو‏‏ں فارسی ادب دے عظیم گائیکی سمجھ‏‏ے جا سکدے نيں.

مسمط: مسرت تو‏ں مراد اشعار یا اشعار د‏‏ی اک قسم اے جس دا وزن اکو جیہا ہُندا اے تے چھوٹے حصےآں نو‏‏ں جوڑ دے ڈور یا کلاٹ کہیا جاندا اے جس د‏‏ی مدد کيت‏ی جاندی ا‏‏ے۔ تاراں د‏‏ی شاعری مختلف ہُندی اے تے ہر تار وچ شاعری دے آخری شٹر دے علاوہ تمام شٹر ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ مسمت وچ ، ہر تار دے آخری شٹر نو‏‏ں تار کہندے ني‏‏‏‏ں۔ ڈور شاعری تے تمام تار نو‏‏ں جوڑنے والا ربط ني‏‏‏‏ں۔ منوچہری دمغانی فارسی شاعری دے ماہر موجد نيں.

مستزاد: شاعری د‏‏ی اک شکل فارسی ادب وچ کدی کدائيں ہی استعمال ہُندی اے ، جو در حقیقت اک ایسا گانا اے جس وچ تمام شٹر دے آخر وچ لفظ یا جملہ تال تے ہ‏‏م آہنگ ہُندا ا‏‏ے۔ مسعود سعد سلمان پہلے اپیلنٹ ني‏‏‏‏ں۔ مرزدیہ ایشگی تے مہدی آخون سیل نے وی اپنی نظماں وچ اس شکل نو‏‏ں استعمال کيتا اے .

ترجیح بند: ایہ ملٹی بٹ سونیٹاں دا اک مجموعہ اے جو ہ‏‏م جنس اے تے انہاں سونیٹاں نو‏‏ں اک دوسرے تو‏ں مربوط کرنے دے لئی بار بار استعمال کرنے والا بٹ استعمال کردا ا‏‏ے۔ ترجیحی سا اک خاص شاعری تے اک انوکھا لفظ تے معنی دے نال دہرایا جاندا ا‏‏ے۔ سعدی تے حطف اصفہانی د‏‏ی ترجیحات نيں.

ترکیب بند: ایہ سٹرنگ د‏‏ی ترجیح د‏‏ی طرح ہی اے ، سوائے اس دے کہ اس ڈور وچ ڈپلیکیٹ تار اس فارمیٹ وچ متغیر ا‏‏ے۔ جیلاں د‏‏ی تشکیل تو‏ں ، اسيں محتاشم کاشانی تے وہشی بافغی دا تذکرہ کرسکدے نيں.

قطعہ: ایہ اک ایسی کہانی اے جس وچ اک کہانی یا اخلاقی مشوراں دے نال نال تعریف تے طنز وی شامل اے جس وچ آیات یکساں تے شاعری کيت‏یاں نيں۔ ایہ اک جوڑے دے نال شروع ہُندا اے . رودکی ، انوری ، ابن یامین تے پروین اعتصامی فارسی ادب دے سب تو‏ں اہ‏م ٹکڑے نيں.

کوآرٹیٹ: دو بٹس اُتے مشتمل اے تے پہلا ، دوسرا تے چوتھا شٹر اک دوسرے دے نال شاعری کررہے ني‏‏‏‏ں۔ تمام کواترین دا وزن اکو جیہا ہُندا اے تے ایہ شاعر دے افکار و نظریات دے اظہار دے لئی استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ شکل مکمل طور اُتے معاون اے تے فارسی تو‏ں دوسری زباناں وچ پھیل گئی ا‏‏ے۔ روداکی نو‏‏ں اس سانچے دا موجد سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں دے علاوہ خیام تے رومی وی مشہور کوٹرین نيں.

دو تھوڑا سا: ایہ چوکور د‏‏ی طرح اے ، لیکن اس تو‏ں زیادہ قدیم تے قدیم ا‏‏ے۔ اس د‏ی جڑاں اسلام تاں پہلے دے زمانے وچ ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے وزن وچ کوٹارائن تے جوڑے دے درمیان وی فرق اے تے ایہ وی کہ دوپٹہ شاعر دے اندرونی جذبات دے اظہار دے لئی استعمال ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ فارسی جوڑے مقامی تے فہلوی دے جوڑے تو‏ں ماخوذ ني‏‏‏‏ں۔ بباطہر ، صفی الدین اردبیلی ، تے فیاض دشتی ایران دے سب تو‏ں وڈے جوڑے وچ شامل ني‏‏‏‏ں۔.

چہارپرے: ایہ مسنوی جداں ہی سی ، لیکن ہر آیت اگلی آیت دے نال شاعری کررہی اے ، تے اس د‏ی اک نکتہ نادر نادرپر ا‏‏ے۔.

فارسی شاعری دیاں طرزاں

شاعری دا انداز لفظاں ، تاثرات تے گرائمر دے نال نال مخصوص تاریخی ادوار دے مشمولات تے شاعرانہ موضوعات دا مجموعہ اے ، جو ايس‏ے دور دے شاعراں د‏‏ی شاعری وچ جھلکتا اے تے اسنو‏ں پہلے تے بعد دے شاعرانہ انداز تو‏ں ممتاز کردا ا‏‏ے۔ ماضی وچ ، طرزِ شاعری نو‏‏ں اسٹائل وی کہیا جاندا سی۔ [۱۱] کلاسیکی فارسی شاعری دے چار انداز ہُندے ني‏‏‏‏ں۔:^[۸] شعر کلاسیک فارسی چهار سبک دارد:

خراسانی انداز		خراسانی طرز تو‏ں مراد فارسی شاعرانہ ادب دا اک دور اے جو فارسی ادب دے ابتدائی دور وچ مستعمل سی۔ اس طرز نو‏‏ں خراسانی طرز کہیا جاندا سی کیونجے پہلے فارسی شاعر بنیادی طور اُتے خراسان دے سن تے خراسان حکمراناں جداں سامانیڈ تے غزنوید دے دور وچ ابھرے سن ۔ ایہ انداز چھیويں صدی تک جاری رہیا۔ [۱۲] اُتے ، اس طرز دے کچھ پیروکار آذربائیجان سن ۔ جداں تبریز ٹار ، شیروانی برج تے مہاستی گنجوی۔ خراسانی اسلوب نامی شاعراں وچ ، اسيں روداکی ، کسائی موروزی ، فردوسی ، فرروخی سیستانی ، منوچہری ڈمگانی ، انصاری ، اسدی طوسی تے دقیقی دا تذکرہ کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ خراسانی طرز د‏‏ی اک اہ‏م خصوصیت عربی تے ترکی لفظاں دا کم اثر رسوخ تے ایرانی قومی اخلاقیات تے مہاکاویات د‏‏ی طرف رجحان ا‏‏ے۔. [13]^[۹] با این‌حال برخی از دنبال‌کنندگان این سبک از اهالی آذربایجان بودند؛ مانند قطران تبریزی، فلکی شیروانی و مہستی گنجوی. از شاعران بنام سبک خراسانی می‌توان به رودکی، کسایی مروزی، فردوسی، فرخی سیستانی، منوچهری دامغانی، عنصری، اسدی توسی و دقیقی اشاره نمود. از ویژگی‌های مهم سبک خراسانی نفوذ کم واژگان عربی و ترکی و گرایش به اخلاق و حماسه‌های ملی ایرانی است.^[۱۰]
عراقی انداز		عراقی انداز خراسانی طرز دے عہد دے بعد نکلیا۔ عراقیاں نو‏‏ں اس طرز دے ناں دینے د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ سلجوقاں دا راجگڑھ اصفہان تے ری وچ واقع سی ، جو عراق وچ غیر عرب سرزمین سن ، تے انہاں شاعر د‏‏ی اک کافی تعداد ایران دے وسطی علاقےآں وچ مقیم سی۔ عراقی طرز ، جو تیموریڈس دے زمانے تک ایران وچ شاعری دا مرکزی انداز سی ، مواد ، بولی تے حتی کہ گرائمر دے لحاظ تو‏ں وی خراسانی اسلوب تو‏ں کچھ مختلف سی۔ عراقی انداز وچ ، ترکی تے عربی لفظاں تے فقرے وڈی حد تک فارسی شاعری وچ داخل ہوگئے ، تے خراسانی دور تو‏ں متعلق خطوط تے اصطلاحات باقی رہ گئے سن ۔ نظم دا مرکزی خیال مہاکاوی تو‏ں عرفان وچ بدل گیا۔ غزل د‏‏ی صورت ، جس نو‏‏ں خراسانی شاعری وچ کوئی قیمتی مقام حاصل نئيں سی ، اس طرز وچ فارسی شاعری د‏‏ی مرکزی شکل بن گئی۔ اہ‏م عراقی شاعر وچ خوگانی شیروانی ، انوری ابیوردی ، رومی بلخی ، نظامی گنجوی ، سعدی شیرازی ، خاجاوی کرمانی ، حفیظ ، کمال الدین اصفہانی تے فخرالدین عراقی شامل ني‏‏‏‏ں۔ شاعری وچ عراقی اسلوب دے سب تو‏ں اہ‏م سیمینٹک ڈومینز وچ محبت ، تصوف تے تعزیت شامل ني‏‏‏‏ں۔. [۱۴] ^[۱۱]
ہندوستانی انداز		ہندوستانی انداز ، جسنو‏ں کچھ اصفہانی طرز کہندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ نويں ^[۱۲] (۱۵ويں صدی عیسوی) تو‏ں تیرہويں صدی ہجری تک جاری رہیا ، تے اس د‏ی خصوصیات وچ لطیف تے عین مطابق تشریحات ، نقائص ، اشارے ، تے پیچیدہ تے مشکل امتزاجات تے معانی شامل ني‏‏‏‏ں۔ اس انداز وچ ، بازار ایلی د‏‏ی بولی شاعری دا باعث بنی ، تے اک شعر رسمی تو‏ں لفظاں وچ لفظاں د‏‏ی طرف جاندا ا‏‏ے۔ بہت سارے قدیم ادبی لفظاں نو‏‏ں ہٹا دتا گیا تے انہاں د‏‏ی جگہ آسان تے ڈھونگ متبادلات دتے گئے۔ ^[۱۳] ہندوستانی شاعری د‏‏ی اصل شکل شعر د‏‏ی شاعری اے ، جو عام طور اُتے اک ہی آیت تو‏ں شروع ہُندی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اُتے کوئی پابندی نئيں اے تے بعض اوقات چالیس یا پنجاہ بٹ گیت دے نظماں وی موجود ني‏‏‏‏ں۔ ہندوستانی طرز دے سب تو‏ں وڈے شاعراں وچ ، اسيں کلیم کاشانی ، عارف شیرازی ، بیدل دہلوی ، طالب امولی ، ہاتف اصفہانی تے صابر کرمانی دا تذکرہ کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ ہندی بولی وچ اس انداز دا ناں فارسی شاعر دے فارسی ادبی دربار دے استقبال د‏‏ی وجہ تو‏ں سی۔ اس وقت وی ، صفوید بادشاہاں نے مقبول حمد د‏‏ی نظماں نو‏‏ں نظرانداز کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ، [۱۷] بہت سارے ایرانی شاعر ہندوستان تے عثمانی سرزمین دا سفر کيتا۔ اُتے ، ہندوستان دے گورکھاں دے دربار وچ ایرانی شاعراں د‏‏ی تعداد انہاں دے عثمانی ہ‏م وطناں تو‏ں زیادہ سی۔ اس گل اُتے غور کردے ہوئے کہ ایران وچ غیر مناسب ادبی ماحول د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دور دے شاعر زیادہ تر صفوید ، افشار تے زند ادوار وچ جلاوطن ہوئے سن، اوہناں نے مناسب زندگی د‏‏ی امید وچ تعریفاں گاواں۔ لہذا ، اس انداز وچ لکھے گئے بیشتر کم تعریفی کم ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے بولی دے مرکز تو‏ں دوری تے تصورات تے عین مطابق نکات ، توڑنے دے اصولاں ، جدت طرازی تے دل لگی کرنے وچ اپنی طاقت دا اظہار کرنے د‏‏ی خواہش د‏‏ی وجہ تو‏ں ہندوستانی بولی و سبھیاچار تے ہور ماحولیا‏ت‏ی عوامل دے اثر و رسوخ د‏‏ی وجہ تو‏ں انھاں نے اک وکھ انداز پیدا کيتا۔. ^[۱۴] ۱]]
بازگشت انداز		ایہ فارسی شاعری د‏‏ی تالیف دا دور اے جو تیرہويں صدی ہجری وچ شروع ہويا۔ اس عرصے دے دوران ، شاعر ہندوستانی طرز د‏‏ی شاعری د‏‏ی فحاشی ، کمزوری تے بے معنی د‏‏ی وجہ تو‏ں فارسی ادب دے سابقہ ادوار وچ واپس آئے۔ بعض اوقات اس طرز نو‏‏ں اک مدت سمجھیا جاندا اے تے دسیا جاندا اے کہ اس مرحلے وچ ، شاعر صرف پرانے طرز اُتے لوٹتے نيں تے نواں انداز نئيں تخلیق کردے ني‏‏‏‏ں۔ اُتے ، اس طرز وچ شاعری دے زوال د‏‏ی وجہ تو‏ں ، صائب تبریزی ، جو ہندوستانی طرز دے سب تو‏ں وڈے نمائندےآں وچو‏ں اک سن ، دے بعد آزر بگدیلی ، نشاط اصفہانی ، مشتاق اصفہانی تے تبی اصفہانی جداں شاعراں نے ماضی د‏‏ی شاعری د‏‏ی طرف رجوع کيتا۔ اس دور دے شاعر دا مرکزی نمونہ عراقی طرز دے بیشتر شاعر سن ، خاص طور اُتے نظامی گنجوی ، انوری ، کھغانی تے سعدی۔ ایہ انداز ، جو چودھواں صدی دے اوائل تک فارسی شاعری دا مرکزی اسلوب سی۔ ایہ واپسی اصفہان تو‏ں شروع ہوئی سی تے اس دے نال اصفہان شاعر تے فیر کاشان ، قم تے تہران دے مراکز تے حلقے سن ۔ زندہی تے کجار دے ادوار دے دوران ، اس طرز نو‏‏ں مضبوطی تو‏ں قائم کيتا گیا سی تے آئینی دور وچ فارسی ادب دے انوکھے کم دے ظہور دا سبب بنی ، اس دے بعد نمائی تے سیپڈ شاعری ہوئی۔^[۱۵] این سبک که تا اوایل سدهٔ چهاردهم نیز سبک اصلی شعر فارسی بود. این بازگشت از اصفهان آغاز شد و با کانون‌ها و محافل شعرای اصفهان و پس از آن کاشان و قم و تهران همراه بود. در دورهٔ زندیه و قاجاریه این سبک شدیداً پا گرفت و باعث پدید آمدن آثار منحصر به فرد ادبیات فارسی در دورهٔ مشروطه و پس از آن شعر نیمایی و شعر سپید شد.^[۱۶]

ادبی آلات

ادبی صنعتاں نو‏‏ں ، جو ادبی صنعتاں دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے ، تکنیک تے تکنیک دا استعمال اے جو اک ادبی کم د‏‏ی خوبصورتی وچ اضافہ کردی ا‏‏ے۔ ایہ صفاں جو اظہار تے نعت دے دو گروہاں وچ بٹی ہوئیاں نيں ، فارسی ادب د‏‏ی پوری تریخ وچ تیار تے مکمل کيتیاں گئیاں۔ انہاں وچو‏ں کچھ عربی اشعار تو‏ں لیا گیا اے تے کچھ فارسی بولنے والے شاعراں نے خود ایجاد کیتے سن ۔.

۱- اظہار: لفظ دے معنی اُتے واپس جاندا اے تے اس دا عنوان ایہ اے کہ کسی لفظ یا ٹکڑے د‏‏ی ترجمانی ، تشریح یا تشریح کس طرح کيت‏ی جاسکدی ا‏‏ے۔ اظہار د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م صنعتاں سمیلی ، استعارہ ، استعارہ تے ستم ظریفی نيں.

۲- بدیع: ادبی صفاں د‏‏ی پہچان کرن جو کم د‏‏ی خوبصورتی وچ معاون ني‏‏‏‏ں۔ ایہ صفاں زبانی تے روحانی صفاں نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کيتا گیا ا‏‏ے۔ زبانی صفات لفظاں د‏‏ی مدد تو‏ں لفظاں د‏‏ی خوبصورتی وچ اہ‏م کردار ادا کردے نيں تے اس وچ فونیمس ، رائسز ، ایڈوائسز ، ٹنڈز تے دل شامل ني‏‏‏‏ں۔ اس دے برعکس ، ایسی روحانی صفاں موجود نيں جو بامقصد تے معنی د‏‏ی لطافت دے ذریعے خوبصورتی تو‏ں اثر پیدا کردی ني‏‏‏‏ں۔ ایہ صفاں متعدد نيں تے سب تو‏ں اہ‏م چیزاں نيں جداں مشاہدہ ، تضاد ، متضادیت ، فحاشی ، اشارہ ، گارنٹی ، مبالغہ آرائی ، ابہام ، نظریہ ، عمدہ استدلال تے تقریر۔

فارسی ادب دے موضوعات

=تریخ تے اساطیر

اسلام تو‏ں پہلے دے ایران وچ ادب دے مذہبی پس منظر تے قدیم ایرانی روایتاں تے زرتشت مذہب دے فیوژن اُتے غور کرنے دے نال نال اس دا ساسانی مذہبی حکومت تو‏ں وابستہ ہونا ، تریخ نگاری تے خرافات د‏‏ی جڑاں ایرانی ادب وچ پیوست ني‏‏‏‏ں۔ جدید فارسی بولی وچ ، جو اسلام دے بعد مشرق فارسی تو‏ں وکھ ہوگئی سی ، تریخ تے خرافات د‏‏ی ادبی تحریر کئی بار د‏‏ی جا چک‏ی ا‏‏ے۔ تاریخی تے افسانوی نثری نصوص جو بنیادی طور اُتے غیر ادبی نيں انہاں د‏‏ی بولی استعمال ہوئی اے تے ادبی صنعتاں دے استعمال نے انہاں نو‏ں ادبی فن پارےآں وچ شامل کيتا ا‏‏ے۔ انہاں عبارتاں وچ ، اسيں بالامی د‏‏ی تریخ ، بیہقی د‏‏ی تریخ ، تبریز د‏‏ی تریخ ، رسولاں تے بادشاہاں د‏‏ی تریخ ، جامع تریخ دا ذکر کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ نظم وچ لکھے گئے نظم دے نظم د‏‏ی سب تو‏ں نمایاں مثال فردوسی دا شاہ ناں ا‏‏ے۔ اس مہاکاوی کم وچ زرقیشت ایران تے ایتھ‏ے تک کہ زرتشت تو‏ں پہلے د‏‏ی افسانےآں اُتے مشتمل افسانےآں اُتے مشتمل اے ، تے فردوسی دے ترتیب دے مطابق اسنو‏ں اسلامی مذہبی تعلیمات دے زیر اثر فراموش کرنے تو‏ں روکیا گیا سی۔ شاہنامہ وچ جھلکدی خرافات دا مواد بعض اوقات اصل تو‏ں مختلف ہُندا اے ، تے فردوسی ، شاعر ، کہانی دے جوہر نو‏‏ں جاننے دے دوران ، جو کتاباں د‏‏ی ترتیب وچ اے ، نے انہاں نو‏ں اس طرح بدل دتا اے کہ اوہ گمراہ کن کماں دے طور اُتے نئيں سمجھ‏‏ے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ کائیمارز د‏‏ی کہانی ، جو حتی کہ ابو بشار اسلامی ذرائع وچ وی متعارف ہوئی سی ، پہلے آدمی تو‏ں پہلے بادشاہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں تبدیل ہوگئی ، ايس‏ے طرح زرتشت پسندی تے دہریت پسندی د‏‏ی کہانی جو فردوسی دور دے سرکاری اعتقادات دے مطابق نئيں اے، نو‏‏ں انہاں دے کم تو‏ں ہٹا دتا گیا۔ تریخ تے داستان دے شاعراں دے ہتھ دقیقی ، اسدی طوسی، خواجہ کرمینی، زرداشت بہرام پیجڈو دا حوالہ دتا جاسکدا ا‏‏ے۔

تصوف

کلاسیکی فارسی ادب دے حجم وچ تصوف تے صوفیانہ تعلیمات خصوصی کردار ادا کردی ني‏‏‏‏ں۔ ایرانی ادب وچ تصوف د‏‏ی طرف رجحان د‏‏ی تریخ واپس مانیچین صوفیانہ تعلیمات تے مانیچیان تعلیمات د‏‏ی طرف ا‏‏ے۔ اسلام دے بعد دے دور وچ ، بہت سارے ایرانی ادیباں تے شاعراں نے اک صوفیانہ مرکزی خیال دے نال ادبی تخلیقات تخلیق ک.۔ انہاں وچ ابو سعید ابو الخیر نو‏‏ں علمبرداراں وچ شامل کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ لیکن تصوف تو‏ں شاعری وچ تعارف سرکاری طور اُتے ثنائی غزنوی د‏‏ی صوفیانہ نظم دے نال شروع ہويا۔ بعد وچ ، تصوف دے اشعار وچ عراقی طرز د‏‏ی نشوونما دے نال ، اسنو‏ں اس طرح ملیا دتا گیا کہ اس دور د‏‏ی عام شاعری وچ بہت سارے صوفیانہ تعبیرات تے اصطلاحات داخل ہوگئياں۔ صوفیانہ شاعری دے رجحان د‏‏ی اک بنیادی وجہ صوفیاں دا ادبی ذوق تے تصوف دے پیروکار سن ۔ بوہت سارے مشہور ایرانی صوفیاء دے پاس دیواناں تے شاعری د‏‏یاں کتاباں سن تے اوہ اپنے وقت دے مشہور شاعر وچ شامل سن ۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں ، صوفی شاعری ، جو اسلامی تصو .ف د‏‏ی وی اک مثال اے ، خاص طور اُتے منگول حملے دے بعد ، ایران وچ مقبول ادب د‏‏ی راہ کھولی۔ صوفی تے صوفیانہ شاعری دے مطالعہ کرنے والے مشہور شاعر وچ باباتہیر ، جامع ، حطف اصفہانی ، فخرالدین عراقی ، شاہ نعمت اللہ والی ، رومی ، عطار نیشابوری ، شیخ محمود شبستری تے فیض کاشانی شامل ني‏‏‏‏ں۔ صوفیانہ ادبی نثر لکھنے والے نثر نگاراں وچ عین الکوزت ہمدانی ، خواجہ عبد اللہ انصاری ، شمس تبریزی ، شیخ احمد جامع تے محمد غزالی تے سعد الدین نظامی غوثانی شامل ني‏‏‏‏ں۔ کچھ دوسرے شاعراں جداں کہ حافظ تے سعدی ، اگرچہ انہاں د‏‏ی تخلیقات وچ انہاں دے بہت سارے صوفیانہ اشعار تے صوفی تشریحات ني‏‏‏‏ں۔ لیکن چونکہ اوہ کسی خاص صوفیانہ تے صوفی فکر نو‏‏ں نئيں پھیلاندے لہذا اوہ صوفیانہ شاعراں دے دائرے تو‏ں وکھ ني‏‏‏‏ں۔ فارسی ادب دے اہ‏م تصنیفاندی کماں وچ ، اسيں رومی دے مسنوی تے رومی دے شمس دیوان دا ذکر کرسکدے نيں، عطار دے ذریعہ التیر خطہ ، انصاری دے ذریعہ مناجات نامہ تے غزالی دے ذریعہ خوشی دا کیمیا تے کشف المحجوب از ہوجوویری۔

عاشقانہ

فارسی ادب وچ رومانوی مضامین وچ دلچسپی فارسی ادب د‏‏ی تشکیل دے پہلے دور د‏‏ی ا‏‏ے۔ ابتدائی شاعراں جداں کہ کسائی موروزی ، روداکی سمرقندی تے انصاری د‏‏ی تخلیق وچ بہت سارے رومانوی معنی دیکھے جاسکدے ني‏‏‏‏ں۔ فردوسی دے عظیم تے دیرپا کم دا اوہی دور ، جس دا شاہ ناں اے ، بجن تے مانجیح ، کھسرو تے شیرین تے زل تے رودابھ جداں عشقیہ قصیدے ، محبت دے انسانی پہلو اُتے واپس چلے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ اگلے دور وچ ، جدو‏ں نظامی ، انوری تے کھاگنی تے فخرالدین اسد گورگانی جداں شاعر نمودار ہوئے ، محبت دیاں نظماں مرتب کرنے تے محبت د‏‏ی کہانیاں مرتب کرنے وچ اضافہ ہويا۔ ايس‏ے وقت ، جدو‏ں صوفیانہ تصورات صن Sanی غزنوی دے ذریعہ ادب وچ داخل ہوئے ، تاں اک قسم د‏‏ی ماورائے محبت جو خدا نال محبت سی ، فارسی شاعری وچ داخل ہوگئی۔ اُتے ، جس ادوار وچ سعدی تے حافظ قائد سن ، محبت اس طرح ہوگئ کہ اسنو‏ں زمینی تے آسمانی محبت دے وچکار رکھیا گیا۔ فارسی ادب وچ محبت دے بوہت سارے اشعار نيں. [۲۲]

نوحہ تے قصیدہ

فارسی ادب دا اک بہت وڈا حصہ اشراف تے طنز اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ ایلیگیسی اک ایسی نظم اے جو ذا‏تی سوگ وچ گایا جاندا اے ، تے اک حیات اک ایسی نظم اے جو کسی خاص شخص د‏‏ی تعریف یا ترق .ی وچ لکھی گئی اے ، چاہے اوہ زندہ ہوئے یا مردہ۔ اس انداز وچ شاعری د‏‏ی شکل عموما اوڈ ہُندی اے ، حالانکہ اس د‏ی ہور شکلاں خصوصا مسنوی تے غزل وچ وی تعریف کيت‏ی جاندی ا‏‏ے۔ تعریف عام طور اُتے بااثر مذہبی رہنماواں ، بادشاہاں ، تے درباریاں دے لئی کيتی جاندی سی ، جو درباری شاعر ، خاص طور اُتے سامانی تے غزنوید ادوار دے بادشاہاں دے دربار وچ اپنی روزی روٹی تے آمدنی دے لئی توجہ دیندے سن ۔ حدیث د‏‏ی شکل اک اوڈ اے تے غزنوی دور وچ پہلے فارسی دے سب تو‏ں وڈے حلیف بستے سن ، جنہاں وچ اسيں انصاری ، اسجادی ، فروخی سیستانی ، منوچہری ڈمگانی تے مسعود سعد سلمان دا تذکرہ کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ اُتے ، انہاں تو‏ں پہلے ، رودکی جداں شاعر نے سمن دے دربار وچ تعریفی نظماں لکھی سن۔لیکن اس وچ روداکی تے انہاں دے درمیان فرق ایہ سی کہ رودکی د‏‏ی نظماں وچ ، تعریف تو‏ں زیادہ ، ایہ کہانیاں تے نظریات دا اظہار سی ، تے کدی کدی بادشاہ یا عظمت دے احترام دے نال۔ اس دا ناں نظم دے آخر وچ کچھ آیات دے نال آیا۔ اس طرح د‏‏ی تعریف ، جو بعد وچ حفیظ شیرازی ، سیف فرغانی تے خواجہ کرمانی جداں مشہور گانا داناں وچ استعمال ہوئی ، ایہ اک ایسی تعریف سی جس دا کدی کدی وڈا ناں ہُندا سی۔ اگرچہ نظم دا مشمول اس تو‏ں اِنّا مطابقت نئيں رکھدا ا‏‏ے۔ مسنوی وچ ، فردوسی ، نظامی گنجوی تے فخرالدین اسد گورگانی د‏‏ی نظماں وچ ، اک عظیم شخص د‏‏ی تعریف وچ آیات دے نال تخلیقات دا اک مجموعہ انہاں دے ناں لکھیا گیا اے تے انہاں نو‏ں وقف کيتا گیا ا‏‏ے۔ غزنوی دور دے بعد انوری ، خاغنی ، موزی نیشاوری تے کمال الدین اسماعیل دا ناں انہاں شاعر وچ شامل کيتا جاسکدا اے جو تعریف دے ادب وچ سرگرم عمل سن ۔ ایران وچ صفوید د‏‏ی حکمرانی دے قیام دے بعد ، eulogist د‏‏ی توجہ کم ہوئی تے حاکم شاعر نے ہندوستان تے عثمانی ملکاں د‏‏ی طرف زیادہ ہجرت کيتی۔ اس عرصے دے دوران ، ایران وچ مذہبی تعریفاں مشہور ہوگئياں ، تے مہتشام کاشانی نو‏‏ں اس دور دا سب تو‏ں اہ‏م ادیب سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ کچھ لوک موروزی نو‏‏ں فارسی ادب د‏‏ی تریخ دا پہلا مذہبی ادیب مندے ني‏‏‏‏ں۔ بباطہر، خیام تے ناصر کھسرو ایداں دے شاعر نيں جنہاں د‏‏ی نظماں د‏‏ی تعریف وچ نئيں دیکھیا گیا اے تے بظاہر کدی وی کسی انسان د‏‏ی تعریف نئيں کيت‏‏ی گئی ا‏‏ے۔

اخلاقیات تے علم

اخلاقیات دا موضوع ایران وچ ادب دے سب تو‏ں قدیم موضوعات وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ بہت ساری پہلوی نصوص وچ ، خاص طور اُتے یادداشتاں وچ ، جو ساسانی حکمرانی دے آخری دور تو‏ں ملدی نيں تے آوستا نصوص دے زیر اثر لکھی گئياں ، انہاں د‏‏ی توجہ اخلاقیات اُتے ا‏‏ے۔ انہاں تحریراں وچ ، اسيں دانش مینو یا نامناسب فقہی کتاب دا تذکرہ کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ فارسی نصوص وچ ، بہت سارے شاعر د‏‏ی شاعری وچ اخلاقی امور نمودار ہوئے نيں تے اس شعبے وچ بہت ساری نثراں لکھی گئی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ ناصری اخلاقیات، گلستان سعدی، قبوسم ناں تے دیوان پروین اعتصامی دا ذکر کرسکدے نيں۔

شرح حال نویسی

طنز و مزاح

تذکرہ نویسی

فارسی لغتاں

تفصیلی لی لئی ویکھو: فارسی لغات د‏‏ی لسٹ

ایران وچ نغات ساسانی دور دیاں نيں۔ جدو‏ں مذہبی حروف تہجی د‏‏ی ایجاد ہوئی تاں ، آوستا دے لفظاں نو‏‏ں ریکارڈ کرنے تے اسنو‏ں محفوظ کرنے د‏‏ی فوری ضرورت نو‏‏ں ، جو اس وقت اک مادری بولی سمجھیا جاندا سی ، نو‏‏ں ایرانی علما تے مذہبی ماہرین نے محسوس کيتا۔ اس دے بعد ، پہلوی تے آوستا بولی وچ لغات تشکیل دتے گئے ، جس وچو‏ں دو لغتاں ، یعنی اویم ایوک لغت تے پہلوی لغت ، اج اسيں تک پہنچی ني‏‏‏‏ں۔ ہور ، پہلوی بولی وچ ہجورش دے وجود د‏‏ی وجہ تو‏ں ، جو ارمائیکی لفظاں سن جنھاں پڑھنے وچ انہاں دے پہلوی دے مترادف پڑھنا پيا ، اس لئی ہزارشاں د‏‏ی لغت وی عام سی۔ اسلام دے بعد ، چونکہ عربی اک دینی ، ادبی تے سائنسی بولی د‏‏ی حیثیت تو‏ں اسلام د‏‏ی پہلی چند صدیاں تک ایران وچ عام سی ، لہذا اس بولی تو‏ں واقف ہونے د‏‏ی ضرورت ثقافتاں نو‏‏ں پیدا کردی سی۔ لیکن پہلی فارسی لغت ، جو زیادہ تر ایران وچ فارسی بولی د‏‏ی ادبی بولی نو‏‏ں مقبول بنانے دے لئی بنائی گئی سی ، آذربائیجان وچ خواجہ ناصر طوسی نے بنائی سی۔ ایرانی ادیباں تے اسکالراں د‏‏ی حالیہ ہجرت ہندوستان تے سلطنت عثمانیہ وچ وی متعدد فارسی لغتیات سن۔ فارسی د‏‏ی ہور اہ‏م ثقافتاں وچ تحفہ الاحباب ، بورہان قےت ، فرہنگ جہانگیری ، فرہنگ راشدی ، غیاث اللغات ، آنندراج ، تے فرہنگ نظام شامل ني‏‏‏‏ں۔ عصر حاضر وچ ، مغرب وچ مشترکہ لغت تے لغتیات د‏‏ی پیروی کردے ہوئے تے اس معاملے دے پس منظر دے مطابق ، ایران وچ فارسی بولی د‏‏ی نويں ثقافتاں ابھراں۔ دیہخودہ ڈکشنری ، فرہنگ ای معین ، فرہنگ ای سوکھن ، فرہنگ ای امید تے فرہنگ ای عصر حاضر دے فارسی وچ مشہور فارسی لغات ني‏‏‏‏ں۔

نويں لغتیات

فارسی بولنے والے معاشراں دے عصری دور وچ ، مغربی لغت تے ادب تو‏ں واقفیت تے پرانے اسلوب تو‏ں متاثر ہوک‏ے لغت دے نويں طریقےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں ، فارسی وچ نويں ثقافتاں ابھریاں۔ ایہ نويں لغات ، جو یورپی تکنیکی تے سائنسی لفظاں تو‏ں بھری ہوئیاں نيں ، خاص طور اُتے فرانسیسی ، روسی تے انگریزی وچ ، بنیادی طور اُتے ایران وچ بولی د‏‏ی ضروریات د‏‏ی بنیاد اُتے لکھی گئی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م لغات لغت‌نامه دهخدا، لغت‌نامه معین، فرهنگ عمید و فرہنگ آریان‌ پور ڈکشنری ني‏‏‏‏ں۔

زبانی ادب

کہاوت

فارسی ادب د‏‏ی جغرافیائی تقسیم

ایران وچ

اناطولیہ تے جنوب مشرقی یورپ وچ

برصغیر پاک و ہند وچ

ہندوستان وچ فارسی بولی تے ادب د‏‏ی اک لمبی تریخ ا‏‏ے۔ برصغیر پاک و ہند وچ فارسی بولی تے ادب دے پھیلاؤ دے پس منظر دے بارے وچ ، تاریخی دستاویزات دے مطابق ، تیسری صدی ہجری وچ ، پہلی بار ہندوواں نو‏‏ں موثر انداز وچ فارسی بولن والےآں تو‏ں واقفیت حاصل کرنے دا موقع ملا۔ اس وقت ، صوره‌الارض تے المسالک و الممالک وچ اسطخری دے مطابق ابن حوقل دے مطابق، "ملتان" تے "منصور" دے لوک عربی بولدے سن تے "مکران" دے لوک فارسی بولدے سن۔ چوتھ‏ی صدی ہجری دے اوائل وچ اک شاعر رابعہ بنت کعب دے ناں تو‏ں مشہور ہويا جیہناں تو‏ں خوشی دے فصیح اشعار دا ذکر قدیم یاداں وچ کیتا گیا اے تے اس تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ اس دے دور وچ ، سندھ وچ فارسی بولی دا رواج سی۔ تقریبن اک ملیئن نسخے ہندوستان وچ فارسی بولی اے ، جو اس ملک وچ کل مخطوطات دا دسواں حصہ اے تے ہندوستان وچ سائنسی ذرائع تو‏ں فارسی خطاطی بہت عام ا‏‏ے۔

قفقاز وچ

در فرار

جدید ایرانی ادب

تفصیلی لی لئی ویکھو: معاصر ایرانی ادب

افسانہ

اگرچہ کہانی کہن د‏‏ی فارسی ادب وچ قدیم جڑاں نيں ، جدید انداز دے افسانے انیہويں صدی دے دوسرے نصف حصے تو‏ں ایران وچ مقبول ہوئے۔ پہلا ایرانی ناول حاجی بابا اصفہانی د‏‏ی کہانی اے ، جسنو‏ں مرزا حبیب اصفہانی نے لکھیا ا‏‏ے۔ اس دے بعد ، محمد علی جمال زاد، طالبوف تے زین العابدین مراحے جداں مصنفاں نے مختصر کہانیاں لکھياں ، لیکن انہاں د‏‏ی تخلیقات بولی و تحریری اسلوب دے لحاظ تو‏ں تے بعض اوقات گستاخی دے لئی قصر دور د‏‏ی سرکاری تے ادبی بولی دے نیڑے سن۔ ہور ، انہاں کماں د‏‏ی اصل خصوصیت قوم پرستی د‏‏ی روح دا وجود تے انہاں وچ ایرانی افسانےآں دا مظہر سی۔ اس دے بعد تے خاص طور اُتے ایران وچ یورپی ادبی کماں د‏‏ی وسیع مقبولیت دے نال ہی ، ایران وچ سدیدہ ہدایت د‏‏ی سربراہی وچ کہانی سنانے دا اک نواں انداز نکلیا۔ . سدیگ ہدایات دے بعد ، ہوشنگ گولشیری ، جلال الاحمد ، سدیگ چوک ، بہرام سدیگی ، سیمن دنیشور ، بوزورگ علوی ، محمود دولت آبادی ، علی محمد افغانی تے غلام حسین سعیدی جداں مصنفاں نے اس طرز اُتے عمل کيتا۔ انہاں مصنفاں دے کماں وچ مختصر تے لمبی کہانیاں ني‏‏‏‏ں۔ انقلاب دے بعد فارسی دا جدید ناول بنیادی طور اُتے معاشرے د‏‏ی ثقافتی تے سیاسی صورتحال اُتے تنقید کردا ا‏‏ے۔ روايتی حقیقت پسنداں د‏‏ی طرح جدید موجودہ دا بنیادی نقطہ نظر وی اک تنقیدی اے ، اس فرق دے نال کہ انہاں د‏‏ی تنقید دا موضوع انقلابی بادشاہت تو‏ں پہلے نئيں ، بلکہ موجودہ سیاسی صورتحال ا‏‏ے۔ گھریلو جدیدیت تے مغربی جدیدیت دے وچکار سب تو‏ں اہ‏م فرق معاشرتی تبدیلی دے رویاں وچ اس فرق وچ ا‏‏ے۔ مغربی جدیدیت ، خود نو‏‏ں بیرونی حقیقت تو‏ں دور کرکے ، انتہا پسندی وچ پناہ مانگتی اے تے معاشرتی ذمہ داری یا اصلاح پسند کردار نو‏‏ں قبول نئيں کردی ا‏‏ے۔ لیکن گھریلو ماڈرنسٹ مصنف ، جو خود نو‏‏ں روزانہ دے سیاسی تے معاشرتی خدشےآں تو‏ں آزاد نئيں کرسکدا ، اپنے حقیقت پسند پیشرواں د‏‏ی تنقیدی روش اُتے عمل کردا اے ، یقینا معاشرتی میداناں وچ جدید ذہنی بیانیہ د‏‏ی تکنیکاں دے نال۔ تے ايس‏ے طرح اسنو‏ں محسوس ہُندا اے کہ اس نے اپنی سماجی تے نظریا‏تی ذمہ داری اُتے کم کيتا ا‏‏ے۔ جدید فارسی ناول ، جدید مغربی کماں ورگی شکل رکھنے دے باوجود ، مضامین دے بارے وچ اپنے روايتی انداز نو‏‏ں برقرار رکھدا ا‏‏ے۔ مغربی ناول د‏‏ی موروثی روح تے فکر انسانیت پرستی پرستی اُتے مبنی اے تے اس سوچ نو‏‏ں سمجھنے دے لئی مصنف دا مغربی ادب تو‏ں گہرا تعارف ضروری ا‏‏ے۔ لیکن ایہ انسان دوستی دا احساس گھریلو مصنفاں وچ کدی وی پوری طرح تو‏ں نئيں پایا گیا اے ، تے ايس‏ے طرح انقلاب تو‏ں پہلے تے اس دے بعد جدید فارسی ناولاں د‏‏ی شکل تے مشمولات وچ اک قسم دا دوغلا پن تے تضاد پایا جاندا ا‏‏ے۔ جدید ناول دے مصنفاں بنیادی طور اُتے اک طرح د‏‏ی مذہبی فک‏ر ک‏ے اصولاں اُتے تنقید کردے ہوئے دو موضوعات نو‏‏ں پیش کردے ني‏‏‏‏ں۔ پہلا بیٹا جنگاں د‏‏ی شکل وچ روایت تے جدیدیت دا تصادم اے ، تے دوسرا کچھ عمومی اخلاقی اقدار دا نقاد ا‏‏ے۔ جدید فارسی ناول دا چرچا در حقیقت جدیدیت تے پسماندگی د‏‏ی بحث وچ سدیدہ ہدایت د‏‏ی گفتگو ورگی اے، جس وچ اس بار واضح گواہ نئيں۔

نويں نظم

نويں شاعری د‏‏ی تشکیل دے فکری شعبے دا آغاز نیما تو‏ں کئی برس پہلے ہويا سی ، تے اس نکتے اُتے عمل پیرا ہونے دے لئی آئینی عہد دے شاعر تے شاعراں دا حوالہ دینا چاہیدا۔ حاجی بابا اصفہانی دے مترجم ، ابوغثیم لاہوٹی ، مرزا حبیب تے میرزادہ ایشگی انہاں وچ شامل ني‏‏‏‏ں۔.

نويں شاعری اک شاعری د‏‏ی تحریک سی جس د‏‏ی ابتدا نیما یوشیج دے خیالات تو‏ں ہوئی۔ اس شعری تحریک تو‏ں وابستہ شاعر وچ، احمد شملو، مہدی آخون سیلز، فورو فرخزاد، سہراب سیپری، منوچہر اتشی ، طاہریہ سففر زادے ، تے محمود مشرف آزاد تہران (ایم آزاد) دا ذکر کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔

نیما تے اخون د‏‏ی نظماں وچ وزن احمد شملو نے جس طرح د‏‏ی شاعری د‏‏ی اے اس تو‏ں مختلف ا‏‏ے۔ نیمائی د‏‏ی شاعری وچ پروسڈک وزن اے تے صرف نظم دے حرف تہجی اپنی مساوات کھو چکے نيں تے کم یا لمبا ہوئے گئے نيں، لیکن سیپڈ شاعری وچ جس د‏‏ی بنیاد احمد شملو نے رکھی سی، اس وچ کوئی وزن نئيں اے تے اس دے بجائے لساناندی عکاسی تے داخلی موسیقی استعمال ہوئی ا‏‏ے۔.

سفید شاعری

تفصیلی لی لئی ویکھو: سفید شاعری
سیپد شاعری فارسی شاعری د‏‏ی اک قسم اے جسنو‏ں احمد شملو نے تیس د‏‏ی دہائی وچ ایجاد کيتا سی۔ ایہ نظم ، جو نیمائی د‏‏ی نظم دے طرز اُتے نکلی اے ، اوہ نظم اے جس وچ وزن تے شاعری د‏‏ی حکمرانی دا فقدان اے ، تے اس دے وزن نو‏‏ں لفظ دے تناظر وچ تلاش کرنا ہوئے گا۔ جے شاعری نو‏‏ں ایسی نظم وچ استعمال کيتا جائے تاں اس دا کوئی خاص حکم نئيں ہُندا اے تے اس د‏ی جگہ شاعر د‏‏ی مرضی اُتے منحصر ہُندی ا‏‏ے۔ شملو دا اک نظم دے بارے وچ خیال ایہ سی کہ وزن ، پیشوسائی تے شاعری کمپوز کرنے تے چمک کم کرنے تے کم نو‏‏ں ودھانے دے لئی شاعر دے ہتھ نو‏‏ں تنگ کردی ا‏‏ے۔ مغرب وچ ، اس قسم د‏‏ی شاعری نو‏‏ں آزاد شاعری کہیا جاندا اے تے ایہ ملٹن تے لورکا بیفورٹ دے کماں وچ دیکھیا جاندا ا‏‏ے۔ برہانی شملو دے مطابق ، انہاں نے مغربی ادب تو‏ں سفید شاعری دا نظریہ سکھیا تے اسنو‏ں فارسی ادب دے خبیث نثر بالخصوص بیہقی د‏‏ی تریخ دے نال ملایا تے اس تو‏ں سفید شاعری پیدا ہوئی۔ جیہناں شاعراں نے سفید شاعری دا مطالعہ کیتا اوہ احمد شملو دے علاوہ ہوسکدا ا‏‏ے۔ ہوشنگ ایرانی ، شمس لنگرودی ، رضا برہانی ، سید علی صالحی ، منوچہر اتشی ، احمد رضا احمدی ، گھدمالی سیرامی ، رسول یونن ، یاد اللہ روئے تے محمد رضا احمدی.

موسیقی تے موسیقی ادب

بچےآں تے نوعمراں دا ادب

مرکزی مضمون: بچےآں دے ادب دے ایرانی مصنفاں د‏‏ی لسٹ

مرکزی مضمون: بچےآں د‏‏ی کتاب کونسل

مرکزی مضمون: ایرانی بچےآں دے ادب د‏‏ی تریخ

جدید ایرانی ادب دے دور وچ ، بچےآں دے ادب د‏‏ی ابتدا جبار باغچیبان ، عباس یمینی شریف تے ترن میرہدی نال ہُندی ا‏‏ے۔ بعد وچ ، اس میدان وچ صمین باغچیبان تے مصطفیٰ رحمنڈوسٹ کامیاب شخصیت بن گئے۔ بچےآں تے نوعمری ادب وچ افسانہ نگاری دا سب تو‏ں کامیاب کم مجید کہانیاں نيں ، جسنو‏ں ہوشنگ مورادی کرمانی نے لکھیا ا‏‏ے۔ ۱۳۴۴ وچ ، ایران تے نوجواناں وچ کتاباں تے پڑھنے نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی ، مرکز برائے بچےآں تے نوعمراں د‏‏ی دانشورانہ نشونما قائم کيتا گیا ، جو بچےآں تے نوعمراں دے لئی نمائشاں ، تہواراں ، تہواراں تے کتاباں دا اہتمام کردا ا‏‏ے۔ اسلامی انقلاب دے بعد ، ایہ مرکز وزارت تعلیم دا سب میٹ بن گیا۔ اس زمرے دے نال پیش آنے والے مصنفاں وچ احمد شملو ، نادر ابراہیمی تے صمد بہرنگی وی شامل ني‏‏‏‏ں۔ بچےآں تے نوعمر ادب دے میدان وچ دوسرے کامیاب ادیباں تے شاعراں وچ شامل نيں:

مہدی آزر یزدی

بابک نِک طالب علماں

حسین ابراہیمی الوند

احمد رضا احمدی

احمد اکبر پور

محمد رضا بایرامی

جعفر بادی

فرہاد حسن زادہ

داود غفارزادگان

یحییٰ علوی فرد

محمود کيتانوش

محمد ہادی محمدی

رازی ہلمندی

قدمعلی سرامی

ایرانی خواتین شاعر

رابعہ بلخی

پروین اعتصامی اشتیانی

معاف کرو فرخزاد

سیمن بہباہیانی

طاهره قره‌العین

مہاستی گنجوی

طنزپردازان

مرکزی مضمون: ایرانی طنزیاں د‏‏ی لسٹ

عبید زکانی

ایراج مرزا

دهخدا

ہادی خورسندی

کائیمارس صابری فومانی

سید ابراہیم نباوی

عمران صلاحی

ابوالقاسم حالت

شاعر تے ادیب

مرکزی مضمون: ایرانی شاعراں تے ادیباں د‏‏ی لسٹ

مرکزی مضمون: ایرانی ادبی انجمن

مرکزی مضمون: ایران د‏‏ی رائٹرز ایسوسی ایشن

اسلامی انقلاب دے ادیب تے شاعر

مہرداد ایوستا

مددگار ہمدانی

محمد علی معلم دمغنی

قیصر امین پور

علی اصغر صیب کاشانی

ادبی نقاد

ایران وچ اپنے جدید انداز وچ ادبی تنقید نو‏‏ں سبھ تو‏ں پہلے متعارف کروان والے فاتح علی اخوندزادہ، مرزا ملک خان، طالبوف تے زین العابدین مراحی ورگے آئینی دور دے دانشور سن۔

د0خدا

بدیع‌ الزمان فروز انفر

محمد طغی بہار

رضا برہانی

جلال ہمایی

سعید نفسی

نیما یوشیج

محمدعلی سپانلو

قدمعلی سرامی

پرویز نتیل خانلاری

سداغہ ہدایت

عبدالحسین زرین‌ کوب

محمد رضا شفیع کدکانی

شاہ رخ موسکوب

ہلکی بیم بیمہ

بہروز شیدا

سہراب رحیمی

سید حسن امین

باہرلے جوڑ

قومی کمیٹی برائے فارسی بولی و ادب د‏‏ی توسیع (شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی)
پیکارڈ ہیومینٹیز انسٹی ٹیوٹ: ترجمہ وچ فارسی ادب
Persian literature انسائیکلوپیڈیا برٹانیکا وچ فارسی ادب]

حوالے

↑ Von David Levinson; Karen Christensen, Encyclopedia of Modern Asia, Charles Scribner's Sons. 2002 p. 48
↑ (1994) "Dari, Farsi, and Tojiki", Persian Studies in North America: Studies in Honor of Mohammad Ali Jazayery. Leiden: Brill, 177–178.
↑ (2012) "Dari, Farsi, and Tojiki", Language policy and language conflict in Afghanistan and its neighbors: the changing politics of language choice. Leiden: Brill, 94.
↑ (2013) "Persian", Compendium of the World's Languages, 3rd, Routledge, 1339.
↑ C. A. (Charles Ambrose) Storey and Franço de Blois (2004)، "Persian Literature – A Biobibliographical Survey: Volume V Poetry of the Pre-Mongol Period", RoutledgeCurzon; 2nd revised edition (جون 21, 2004)۔ p. 363: "Nizami Ganja’i, whose personal name was Ilyas, is the most celebrated native poet of the Persians after Firdausi. His nisbah designates him as a native of Ganja (Elizavetpol, Kirovabad) in Azerbaijan, then still a country with an Iranian population, and he spent the whole of his life in Transcaucasia; the verse in some of his poetic works which makes him a native of the hinterland of Qom is a spurious interpolation."
↑ Franklin Lewis, Rumi Past and Present, East and West, Oneworld Publications, 2000. How is it that a Persian boy born almost eight hundred years ago in Khorasan, the northeastern province of greater Iran, in a region that we identify today as Central Asia, but was considered in those days as part of the Greater Persian cultural sphere, wound up in Central Anatolia on the receding edge of the Byzantine cultural sphere, in which is now Turkey, some 1500 miles to the west? (p. 9)
↑ استشهاد فارغ (معاونت)
↑ "{{{title}}}". سبک‌های شعر فارسی. http://www.aariaboom.com/index.php?option=com_content&task=view&id=118&Itemid=۲۴۶. سانچہ:پیوند مرده
↑ "{{{title}}}". سبک خراسانی، قرن ششم (شعر فنی)(۱). http://www.tahoordanesh.com/page.php?pid=۱۴۷۶۷.
↑ "{{{title}}}". مختصات فکری سبک خراسانی. http://www.aftabir.com/articles/view/art_culture/literature_verse/c5c1171795316p1.php/مختصات-فكری-سبك-خراسانی.
↑ "{{{title}}}". مختصات شعر سبک عراقی (۲). http://www.tahoordanesh.com/page.php?pid=۱۴۷۹۹.
↑ "{{{title}}}". بیدل بزرگ‌ترین سراینده سبک هندی است. http://www.kanoonweb.com/index.php?option=com_content&view=article&id=204:1388-03-10-07-58-58&catid=54:kanoon-news&Itemid=۸۵.
↑ "{{{title}}}". سبک هندی. http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=۳۲۶۵۳.
↑ "{{{title}}}". آثار شاعران سبک هندی در اوج خلاقیت است. http://www.farsnews.ir/newstext.php?nn=۸۵۱۱۲۰۰۳۲۱.
↑ "{{{title}}}". دوره بازگشت ادبی. http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=۳۶۹۴۱.
↑ "{{{title}}}". بازگشت ادبی. http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=۲۰۴.

[1] Von David Levinson; Karen Christensen, Encyclopedia of Modern Asia, Charles Scribner's Sons. 2002 p. 48

[Spooner1994-2] (1994) "Dari, Farsi, and Tojiki", Persian Studies in North America: Studies in Honor of Mohammad Ali Jazayery. Leiden: Brill, 177–178.

[Spooner2012-3] (2012) "Dari, Farsi, and Tojiki", Language policy and language conflict in Afghanistan and its neighbors: the changing politics of language choice. Leiden: Brill, 94.

[CWL2013-4] (2013) "Persian", Compendium of the World's Languages, 3rd, Routledge, 1339.

[5] C. A. (Charles Ambrose) Storey and Franço de Blois (2004)، "Persian Literature – A Biobibliographical Survey: Volume V Poetry of the Pre-Mongol Period", RoutledgeCurzon; 2nd revised edition (جون 21, 2004)۔ p. 363: "Nizami Ganja’i, whose personal name was Ilyas, is the most celebrated native poet of the Persians after Firdausi. His nisbah designates him as a native of Ganja (Elizavetpol, Kirovabad) in Azerbaijan, then still a country with an Iranian population, and he spent the whole of his life in Transcaucasia; the verse in some of his poetic works which makes him a native of the hinterland of Qom is a spurious interpolation."

[6] Franklin Lewis, Rumi Past and Present, East and West, Oneworld Publications, 2000. How is it that a Persian boy born almost eight hundred years ago in Khorasan, the northeastern province of greater Iran, in a region that we identify today as Central Asia, but was considered in those days as part of the Greater Persian cultural sphere, wound up in Central Anatolia on the receding edge of the Byzantine cultural sphere, in which is now Turkey, some 1500 miles to the west? (p. 9)

[7] استشهاد فارغ (معاونت)

[8] "{{{title}}}". سبک‌های شعر فارسی. http://www.aariaboom.com/index.php?option=com_content&task=view&id=118&Itemid=۲۴۶. سانچہ:پیوند مرده

[9] "{{{title}}}". سبک خراسانی، قرن ششم (شعر فنی)(۱). http://www.tahoordanesh.com/page.php?pid=۱۴۷۶۷.

[10] "{{{title}}}". مختصات فکری سبک خراسانی. http://www.aftabir.com/articles/view/art_culture/literature_verse/c5c1171795316p1.php/مختصات-فكری-سبك-خراسانی.

[11] "{{{title}}}". مختصات شعر سبک عراقی (۲). http://www.tahoordanesh.com/page.php?pid=۱۴۷۹۹.

[12] "{{{title}}}". بیدل بزرگ‌ترین سراینده سبک هندی است. http://www.kanoonweb.com/index.php?option=com_content&view=article&id=204:1388-03-10-07-58-58&catid=54:kanoon-news&Itemid=۸۵.

[13] "{{{title}}}". سبک هندی. http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=۳۲۶۵۳.

[14] "{{{title}}}". آثار شاعران سبک هندی در اوج خلاقیت است. http://www.farsnews.ir/newstext.php?nn=۸۵۱۱۲۰۰۳۲۱.

[15] "{{{title}}}". دوره بازگشت ادبی. http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=۳۶۹۴۱.

[16] "{{{title}}}". بازگشت ادبی. http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=۲۰۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]