مقدمہ شعروشاعری
اردو تنقید دی ابتدائی کتاب۔ مولانا الطاف حسین حالی نوں ايسے وجہ توں اردو دا پہلا باقاعدہ نقاد تصور کیتا جاندا اے۔
”جب اسيں دیکھدے نيں کہ ساڈے اج کل دے نقاد باوجود ڈگریاں دے جوا ن دے علم دی سند اے ادب تے زندگی دے تعلق نوں واضح کرنے وچ کِسے طرح حالی توں اگے نئيں ودھ پائے تاں ساڈے دل وچ حالی دی قدر ودھدی اے۔ ۔۔۔۔ حالی دی اہمیت کِسے طرح کم نئيں ہُندی کہ انہاں نے اس موضوع ( یعنی ادب تے زندگی دا رشتہ) اُتے غور کرنے والےآں دے لئی راہ دے پہلے نقوش بنائے۔“(محمد احسن فاروقی
یاں تاں مولانا الطاف حسین حالی دی شخصیت کئی لحاظ توں مطالعہ دے قابل اے۔ آزاد او ر شبلی دی طرح اوہ بیک وقت شاعر، ادیب، سوانح نگار تے نقاد نيں۔ اوہ اک منفرد شاعر، صاحب طرز ادیب، باذوق سوانح نگار تے وسیع النظر نقاد دی حیثیت توں اردو ادب وچ ہمیشہ یادگار رہن گے۔ حالی دا تعلق سرسید دی تحریک تے سرسید دی شخصیت توں بہت زیادہ سی ۔ تے سرسید دے زیر اثر ہی حالی نے مسدس حالی تصنیف کيتی۔ سرسید دی رفاقت، مولانا محمد حسین آزاد دی دوستی تے محکمہ تعلیم دی ملازمت دے دوران انگریزی توں اردو وچ ترجمہ ہونے والی کتاباں دے مطالعے نے حالی نوں اردو شاعری وچ نويں رجحانات توں آشنا کیتا۔ چنا نچہ انھاں نے پرانی طرز شاعری نوں ترک کرکے نويں اسلوب شعر دی طرف توجہ دی تے کچھ اس طرح توجہ دی اردو وچ جدید شاعری دے اولین استاد اکھوائے، خود نويں انداز وچ شعر کہنے شروع کیتے۔ تے دوسرےآں نوں نويں شعر دی طرف راغب کیتا۔ اُ ن دے تنقیدی نظریات مختلف کتاباں وچ بکھرے پئے نيں۔ لیکن مقدمہ شعر و شاعری اُ ن دی تنقید دی باقاعدہ کتا ب اے۔ اُنھاں نے مغربی تنقید دے اصولاں نوں مشرق وچ رواج دینے دی کوشش کيتی۔ اس دے علاوہ مختلف اصنافِ سخن اُتے وی بحث کيتی۔ مقدمہ شعر و شاعری دے دو حصے نيں۔
پہلے حصے وچ شعر دی تعریف، اس دی تاثیر و افادیب تے لفظاں و معانی دی اہمیت دی تشریح کيتی گئی اے۔ اس دے نال نال اردو شاعری دے بنیادی اصول مرتب کرکے اس دے لئی ضروری شرائط پیش کيتی گئی نيں۔ جنہاں دی بحث و ترتیب وچ عربی معیار تنقید دے علاوہ مغربی تنقید دے خیالات نوں پیش نظر رکھیا گیا اے۔
دوسرے حصے وچ اردو دے اہم اصناف سخن دی تعریف و خصوصیات دے نال نال انہاں دے لئی صحیح معیار بتا ئے گئے نيں۔
دراصل حالی دی تنقید دو مثلثاں اُتے استوار اے۔ پہلی مثلث شعر دی خارجی ساخت دے حوالے اے۔ تے دوسری مثلث شعر دی داخلی ساخت دے حوالے توں اے۔ اس دے خیال وچ شعر وچ انہاں خصوصیات دا ہونا لازمی اے۔ پہلے اُنہاں دی خارجی مثلث دا تفصیل توں جائزہ لیندے نيں۔ جنہاں وچ تن اجزاءشامل نيں تخیل، مطالعہ کائنات تے انتخاب لفظاں یا تفحص لفظاں ۔
تخیل
[سودھو]تخیل یا قوت متخیلہ نوں حالی دی شاعری یا شاعری دے لئی اک ہور ضروری تے اوّل شرط قرار دیندے نيں۔ و ہ تخیل دی تعریف ایويں کردے نيں کہ
” اوہ اک ایسی قوت اے کہ معلومات دا ذخیر ہ جو تجربہ یا مشاہدہ دے ذریعے توں ذہن وچ پہلے توں مہیا ہُندا اے اسنوں مقرر ترتیب دے کے اک نويں صورت بخشتی اے۔ تے فیر اسنوں لفظاں دے ایداں دے دلکش پیرائے وچ جلوہ گر کردی اے جو معمولی پیرائیاں توں بالکل یا کِسے قدر وکھ ہُندا اے۔
یعنی انسانی ذہن اک سٹور دی مانند اے جس وچ تما م چیزاں بے ترتیب انداز وچ پئی ہوئی نيں۔ لیکن جدوں تخلیق کار تخلیق دے عمل توں گزردا اے تاں شاعر انہاں چیزاں نوں اک نويں ترتیب دیندا اے۔ تے اُس ترتیب توں اُ ن چیزاں دی شکل ہی بدل جاندی اے۔ اُنہاں دا تخیل دا ایہ نظریہ نواں نئيں بلکہ اس توں پہلے کولرج اسنوں متخیلہ دی صورت وچ پیش کر چکے نيں۔ ڈاکٹر عباد ت بریلوی ”اردو تنقید دا ارتقا“ وچ اس ضمن وچ رقمطراز نيں،
” ظاہر اے کہ ایہ تعریف کولرج دی تعریف تخیل دی طرح جامع تے مانع نئيں تے نہ حالی توں اس گل کيتی توقع کيتی جاسکدی سی۔ کیونجے انہاں نے کولرج یا دوسرے رومانوی نقاداں دے تنقیدی خیالات دا مطالعہ نئيں کیتا سی تے نہ اس توں پہلے اردو وچ تخیل دی تعریف کيتی کوئی روایت موجود سی۔ حالی نے اسنوں پہلی دفعہ پیش کیتا۔ اس لئی اس وچ سطحیت یقینا اے لیکن اس دے باوجود تخیل دے متعلق ضروری گلاں ذہن نشین ہوئے جاندیاں نيں۔“
بہر طور حالی دے نزدیک ایہ سب توں مقدم تے ضروری چیز اے جو شاعر نوں غیر شاعر توں ممیز کردی اے۔ ایہ ایسی لذت اے جو جس قدر شاعر وچ اعلیٰ درجہ ہوئے گی ايسے قدر اس دی شاعری اعلیٰ درجہ دی ہوئے گی۔
کائنات دا مطالعہ کرنا
[سودھو]تخیل دے علاوہ کائنات دا مطالعہ وی حالی دے نزدیک ضروری اے۔ لیکن کائنات دے مطالعے توں انہاں دا مقصد صرف مناظر فطرت یا نیچر دا مطالعہ ہی نئيں بلکہ فطرت انسانی تے نفسیات انسانی توں وی واقفیت ضروری اے۔ اُنہاں دے نزدیک اگرچہ متخیلہ اس حالت وچ وی جدوں کہ شاعر دی معلومات دا دائرہ نہایت تنگ تے محدود ہوئے ايسے معمولی ذخیرہ توں کچھ نہ کچھ نتائج کڈ سکدی اے لیکن شاعری وچ کمال حاصل کرنے دے لئی ایہ ضروری اے۔ کہ نسخہ کائنات اورا س وچ خاص کر نسخہ فطرت دا مطالعہ نہایت غور توں کیتا جائے۔ اس طرح شاعر مختلف اشیاءسے متحد خاصیت وی اخذ کر سکدا اے۔ اس سلسلے وچ حالی نے سروالٹر دی شاعری دی مثال دتی اے۔ حالی دا ایہ نظریہ وی مغربی تنقید دے مطالعے دی پیداورا اے۔
انتخاب لفظاں یا تفحص لفظاں
[سودھو]حالی شاعری دے لئی تیسری شرط تفحص لفظاں یا لفظاں دا صحیح استعمال دسدے نيں کیونجے بغیر اس دا خیال رکھے ہوئے شاعر اپنے مافی الضمیر نوں اچھی طرح پیش ہی نئيں کر سکدا۔ اُنہاں دے مطابق شعر دی ترتیب دے وقت اول متناسب لفظاں دا انتخاب کرنا تے فیر انہاں نوں ایداں دے طور اُتے ترتیب دینا کہ شعر توں معنی مقصود دے سمجھنے وچ مخاطب نوں کچھ تردد باقی نہ رہے۔ نہایت ضرور ی اے کیونجے شعر وچ جے ایہ بلاغت یا گل نئيں تاں اس دے کہنے توں نہ کہنا بہتر اے
ہور برآں شعر و شاعری دے سلسلے وچ حالی لفظاں دے انتخاب اُتے اس لئی زیادہ زور دیندے نيں کہ معانی لفظاں دے تابع ہُندے نيں۔ شاعری دے لئی انہاں ضروری شرائط توں ایہ وی واضح اے کہ حالی شعر و سخن دی تخلیق وچ غور و فکر نوں لازمی قرار دیندے نيں۔ اس لئی اوہ آمد توں ودھ کے آورد دے حق وچ نيں۔ فیر حالی اس گل اُتے وی دھیان کرواندے نيں کہ معانی دی حیثیت اپنی جگہ مسلم اے کیونجے اک لفظ نوں کئی معنوی جہات دتی جا سکدی نيں۔ ایہ جہات اپنے طور اُتے قابل قدر ہُندی نيں۔ جدوں کہ لفظ اپنے لغوی یا سادہ مفہوم وچ محدود ہی ہُندا اے۔ حالی نے شعرو شاعری نوں مثالی پیکر عطا کرنے دے لئی غور و خوص کیتا اے تے اوہ ایہ وی چاہندے نيں کہ اچھے تے قادرالکلام شعراءکے نمونے یاد کرنے چاہیے جس توں نہ صرف ذہن دی شعری مشق ہُندی اے۔ بلکہ تمیز دی صفت وی پیدا ہُندی اے۔ تخیل دے سلسلے وچ حالی نے اک ہور وڈی اہم گل کہی اے کہ اسنوں قوت ممیز ہ دا محکوم ہونا چاہیے کیونجے شعر وسخن وچ ايسے صورت توں اعتدال تے میانہ روی پیدا ہوسکدی اے۔ وگرنہ تخیل جے موازنے تے تمیز کرنے دی صفات دے تابع نہ ہوگاتو ایسی آزاد صورت وچ شعر و سخن وچ انتہا پسند ی روا ج پائے گی۔
جداں کہ ذکر ہوئے چکيا اے حالی دی تنقید دو مثلثاں اُتے استوار اے تے انہاں وچوں اک مثلث دا ذکر ہويا۔ تخیل، کائنات دا مطالعہ تے تفحص لفظاں جس دے تن کونے سن ۔ دوسری مثلث شعر دی داخلی ساخت دے بارے وچ اے جنہاں نوں حالی دے لفظاں وچ اسيں شعر دی تن خوبیاں کہہ سکدے نيں، ایہ خوبیاں سادگی، اصلیت تے جوش نيں، شعر دی انہاں خوبیاں دے بارے وچ اپنے نظریات دی بنیاد حالی نے دراصل ملٹن دے خیالات اُتے رکھی اے۔ حالی انہاں نوں ایسی خصوصیات قرار دیندا نيں جو دنیا دے مقبول شاعراں دے کلام وچ عموماً پائی جاندی نيں۔ جنہاں دی تفصیل مندرجہ ذیل اے۔
سادگی
[سودھو]حالی اس ضمن وچ اک محقق دے لفظاں دی شرح کردے ہوئے لکھدے نيں کہ سادگی توں صرف لفظاں ہی دی سادگی مراد نئيں اے۔ بلکہ خیالات وی ایداں دے نازک تے دقیق نہ ہونے چاہئاں۔ جنہاں نوں سمجھنے دی عام ذہناں وچ گنجائش نہ ہوئے محسوست دی شارع عام اُتے چلنا، بے تکلفی دے سِدھے رستے توں ادھر اُدھر نہ ہونا تے فکر دی جولانیاں توں باز رکھنا ايسے دا نا م سادگی اے۔۔۔ شعر پڑھنے یا سننے والے نوں ایسی ہموار تے صاف سڑک ملنی چاہیے جس اُتے اوہ آرام توں چلدا جائے۔ حالی ہور لکھدے نيں کہ سادگی اک اضافی امر اے اوہی شعر جو اک حکیم دی نظر وچ محض سادہ تے سمپل معلوم ہُندا اے اک عام آدمی اسنوں سمجھنے تے اس دی خوبی دریافت کرنے توں قاصر ہُندا اے۔ حالی دے نزدیک ایسا کلام جو اعلیٰ و اوسط درجہ دے آدمیاں دے نزدیک سادہ تے سمپل ہوئے تے ادنیٰ درجے دے لوک اس دی اصلی خوبی سمجھنے توں قاصر ہاں ایداں دے کلام نوں سادگی دی حد وچ داخل رکھنا چاہیے۔ ایہ سچ اے کہ جو عمدہ کلام ایسا صاف تے عام فہم ہوئے کہ اسنوں اعلیٰ توں لےکے ادنیٰ تک ہر طبقہ تے ہر درجہ دے لوک سمجھ سکن تے اس توں یکساں لذت او ر حظ اُٹھائاں اوہ اس گل کيتی زیادہ مستحق اے کہ اسنوں سادہ تے سمپل کہیا جائے مگر حالی دے نزدیک ہر نظم دے ہر شعر وچ ایسی خاصیت اج تک دیکھنے وچ نئيں آئی۔ اوہ ہور لکھدے نيں کہ ساڈے نزدیک کلام دی سادگی دا معیار ایہ ہونا چاہیدا کہ خیال کیواں دا ہی بلند تے دقیق ہوئے مگر پیچیدہ تے نا ہموار نہ ہوئے تے لفظاں جتھے تک ممکن ہوئے محاورہ تے روگٹھ دی بول چال دے نیڑے نیڑے ہون۔ جس قدر شعر دی ترکیب معمولی بول چال توں بعید ہوئے گی۔ ايسے قدر سادگی دے زیور توں معطل سمجھی جائے گی۔
اصلیت
[سودھو]اصلیت توں حالی دی مراد ایہ اے کہ جو کچھ پیش کیتا جا رہیا اے اس دی کچھ حقیقت یا اصلی رنگ ہوئے تے اس وچ واقعیت دا ہونا ضروری اے۔ یعنی کلام وچ راستی موجو د اے۔ استوں علاوہ حالی ایداں دے شاعر دے کلام وی اصلیت اُتے مبنی قرار دیندے نيں جس وچ راستی مطلق نئيں ہُندی مگر حالی بعض شعراءکی خود ستائی تے فخر نوں وی اصلیت اُتے مبنی ٹھہراندے نيں۔ کیونجے راستی نہ ہونے دے باوجود انہاں دے بیان وچ ایسا جوش ہُندا اے کہ محسوس ہُندا اے جداں انہاں شعراءکو دلی طور اُتے اپنے آپ اُتے فخر بالیقین اے۔ چنانچہ ایداں دے فخر ایہ اشعار اصلیت وچ داخل سمجھاں جان گے۔ فیر اصلیت توں مراد ایہ وی اے کہ زیادہ تر واقعیت تے مرکزی حقیقت موجود ہونی چاہیے خواہ شاعر اس دے نال کوئی کمی بیشی کر دے تاں مضائقہ نہيں۔ یعنی اک ہی واقعہ نوں دیکھنے والے چار آدمیاں دا مشاہدہ تے بیان تھوڑا بہت اک دوسرے توں مختلف ہوئے گا بہرکیف ایتھے حالی نے Realismکے مفہوم نوں کشادہ کر کے تنقیدی بصیرت دا ثبوت دتا اے۔
جوش
[سودھو]مولانا حالی بیان کردے نيں کہ جوش توں مراد ایہ اے کہ مضمون ایداں دے بے ساختہ لفظاں تے موثر پیرائے وچ بیان کیتا جائے جس توں معلوم ہوئے کہ شاعر نے اپنے ارادے توں ایہ مضمون نئيں بنھیا بلکہ خود مضمون نے شاعر نوں مجبوراً اپنے تیئں بندھوایا اے۔ اس طرح بے ساختہ مو ثر پیرایے دا ذکر کرکے تے اک یورپین محقق دا قول درج کرکے کہ ” عرب شاعراں دے کلام وچ اس قدر جوش اے کہ انہاں دے شعر سن کر ایہ معلوم ہُندا اے گویا صحرا وچ درخت جل رہیا اے۔ “ اوہ جوش نوں دل سوزی دے مضمون ہی وچ لیندے نيں۔ جے جوش توں حالی دی مراد رجزیہ انداز یا زوردار تے جوشیلے لفظاں دا مظاہرہ ہُندا تاں تب ایہ قابلِ اعتراض سی ۔ مگر حالی تاں نرم و ملائم لفظاں وچ وی ”جوش“ دی آمیزش نوں مندے نيں۔ ظاہر اے کہ اوہ جوش توں مراد ”دل سوزی“ لیندے نيں۔
اس دے علاوہ اپنے خیالات تے نظریات وچ ہور صراحت کردے ہوئے لکھدے نيں کہ شاعری کرنے دے لئی یا اس دے وقوع دے لئی استعداد دا سبق، لیاقت تے قابلیت ضروری اے۔ اس دا امر دو طرح توں اے کہ اک تاں خدا دی طرف توں ودیعت صلاحیت ہوئے اس دے نال نال شعر و سخن توں متعلق تعلیم و تربیت کافی حد تک مکمل کيتی جائے۔ اس دے علاوہ حالی دے خیال وچ شاعر نوں جھوٹھ تے مبالغے دے بیان توں بچنا چاہیے۔ حالی شاعری دے لئی بولی دے درست استعمال کیتی طرف وی رغبت دلاندے نيں۔ خاص کر اوہ زور دیندے نيں کہ اپنی مادری یا قومی زبان وچ اشعار موزاں کیتے جان۔ حالی اس خواہش دا اظہار کردے نيں کہ جداں تیسے ہوئے مادری تے قومی بولی وچ موزاں وسعت دی جانی چاہیے۔
کتاب دے دوسرے حصے وچ جداں کہ اسيں ذکر کر چکے نيں حالی نے مختلف اہم اصناف سخن دی تعریف و خصوصیات دے نال نال انہاں دے لئی صحیح معیار دسے نيں۔ جو عملی تنقید دا بہترین نمونہ اے۔
ان اصناف وچ غزل، قصیدہ، مرثیہ، مثنوی ،شامل نيں۔
غزل
[سودھو]غزل اردو ادب دی مقبول ترین صنف اے۔ حالی غز ل دی اصلاح چاہندے سن ۔ غزل دے متعلق اوہ لکھدے نيں۔
” غزل دے میدان نوں وسعت دتی جائے تے اس وچ عشق دے علاوہ محبت تے دوستی کيتی تمام انواع و قسماں داخل کر دتی جان تے غزل وچ ایداں دے لفظاں نہ استعمال کیتے جاواں جنہاں توں کھلم کھلا مطلوب مرد یا عورت ہونا واضح ہوئے۔ جداں کلاہ دستار، سبزہ خطہ، مہندی چوڑیاں، آرسی جھومر وغیرہ لفظاں مرد نوں یا لڑکے نوں مرد دا مطلوب قرار دینا وی جو ایران تے ہندو پاک وچ مروج اے واجب الترک اے۔ پرانے زمانے وچ ایہ خرافات جے جاری رہیاں تاں ضروری نئيں کہ اسيں اکھاں بند کرکے انہاں دی تقلید کردے چلے جان۔“
حالی دے خیال وچ بااعتبا ر مضامین تے خیالات غزل نوں وسعت دینا ضروری اے۔ تے ہن اس وچ دل وچ اٹھنے والے جوش تے ولولہ نوں خواہ اس دا تعلق خوشی یا غم توں ہوئے یا شکایت صبر توں ،رغبت یا نفرت، انصاف یا ظلم غصہ یا تعجب، شوق یا انتظار، دین یا دنیا دی بے ثباندی، موت و حیات حب الوطنی یا غداری، وفا یا جفا، حسرت یا ندامت، بڑھاپے یا جوانی، کِسے گل توں ہوئے غزل وچ بیان کرنا چاہیے۔ تاکہ غز ل دا دامن وسیع ہویاکہ غزل جدیدت دی طرف مائل ہوئے۔
قصیدہ
[سودھو]قصیدہ وی اک اہم تے ضروری صنف اے اُتے مدح نوں خوشامد نئيں بننا چاہیے۔ تے شاعر نوں چاہیے کہ اوہ تمام انہاں اوصاف دا ہی ذکر کرے جو ممدوح وچ حقیقتاً پائے جاندے ہاں تے شاعر دے دل نوں مد ح تے ستائش پرمجبور کردے ہون۔ یعنی حالی قصیدے وچ مبالغہ آرائی تے جھوٹی تعریفاں دے پل بنھن دے سخت خلاف اے۔
مرثیہ
[سودھو]حالی نے مرثیاں دی اصلاح دے لئی دو اہم گلاں کيتیاں ناں۔ انہاں وچوں اک ایہ کہ اوہ نويں شاعراں نوں مرثیاں دا اتباع کرنے توں منع کردے نيں۔ جس دی وجہ انہاں نے ایہ دسی اے کہ ”مرثیہ وچ رزم بزم تے فخر و خود ستائی تے سراپا وغیرہ نوں داخل کرنا لمبی لمبی تمہیداں تے طوطے باندھنا، گھوڑے تے تلوار وغیر ہ دی تعریف وچ نازک خیالیاں تے بلند پروازیاں کرنا تے شاعرانہ ہنر دکھانا مرثیہ دے موضوع دے بالکل خلا ف اے ۔“ دوسری تجویز انہاں دی ایہ اے کہ مراثی وچ توسیع کرنا ضروری اے۔ تے انہاں نوں واقعہ کربلا تک محدود کرنا مناسب نئيں اے۔ ایہ وی اصلاح مناسب اے تے حالی نے خود مرثیہ غالب لکھ کے اپنی تجویز اُتے عمل شروع کر دتا۔
مثنوی
[سودھو]مثنوی وڈی مفید تے کارآمد صنف اے کیونجے غزل یا قصیدہ دے بر خلاف مثنوی وچ قافیہ دی پابندی نئيں ہُندی۔ مثنوی دے بارے وچ حالی دا کہنا اے کہ مثنوی وچ مافوق العادت قصی نہ بیان کیتے جان تے مبالغہ توں پرہیز کرنا چاہیے۔ حال دے تقاضے دے مطابق قصہ وچ کلام ایزاد کرنا ضروری ہوئے جاندا اے۔ جو حالت بیان کيتی جائے اوہ ایسی نیچرل ہونی چاہیے ورگی فی الوقع ہويا کردی اے۔ ایہ وی لازم اے کہ قصہ دا کوئی بیان دوسرے دی تکذیب نہ کردا ہوئے۔ تے انہاں سب وچ باہم مطابقت ہوئے تے تجربہ و مشاہدہ دے خلاف گل کرنے توں پرہیز کیتا جائے۔ اوہ فارسی تے اردو دی مختلف مثنویاں وچ مثالاں وی دیندے نيں۔
حرف آخر
[سودھو]حالی دی اولیت اس گل وچ اے کہ انہاں نے پہلی بار اردو وچ نظر ی تنقید نوں شرح و بسط دے نال پیش کیتا تے اوہ پہلے اردو ناقد نيں جنہاں نے اک منظم تے مربوط شکل وچ تنقیدی نظریات نوں پیش کیتا۔ حالی نے سب توں پہلے معقول تے جاندار قسم دی تنقید دی ابتداءکيتی۔ انہاں نے نہ صرف تنقید دے نظری مباحث دا آغاز کیابلکہ عملی تنقید دے تحت غزل، قصیدہ تے مثنوی دا تنقیدی جائزہ لینے دی وی کوشش کيتی۔ ہور نظری تنقید دے اصولاں دی روشنی وچ بعض شعراءکے بارے وچ اپنے تاثرات وی مرتب کیتے۔ حالی اوہ پہلے نقاد نيں جنہاں نے خیال تے مادہ دے تعلق نوں محسوس کیتا انہاں نے ادب دے قومی تے ملی پہلو دی اہمیت ذہن نشین کرائی۔ اس دے مقصدی ہونے اُتے زور دتا۔ اس طرح ترقی پسند تحریک تے تنقید دی جھلک سب توں پہلے حالی دے ایتھے نظر ا تی اے۔