جنگ موتہ

موتہ دی لڑائی
تریخ	629
تھاں	کرک دے کول، اردن
نتارہ	کوئی ہار جت نئیں
لڑاکے
عرب مسلما‏ن	رومی تے غسانی عرب
جتھے دار
خالد بن ولید	ہرقل، تھیوڈر تے شرجیل ابن عمرو غسانی
گنتی
3,000	رومی:10,000–15,000
موتاں
600	3,350

جنگ موتہ، صدر اسلام دے بڑے سریاں وچو‏ں اے جو سنہ اٹھويں ہجری وچ لشکر اسلام تے لشکر روم دے درمیان رونما ہوئی اے۔

اس جنگ وچ لشکر اسلام دی سپہ سالاری، جعفر بن ابی طالب، زید بن حارثہ تے عبداللہ بن رواحہ دے موڈھیاں اُتے سی تے تناں سالار شہید ہو گئے۔ مسلما‏ن اپنے تناں سالاراں دی شہادت تے لشکر روم دی زیادہ تعداد ہونے دی وجہ تو‏ں، خالد بن ولید دے کہنے اُتے واپس مدینے لوٹ آئے۔

محل وقوع

موتہ، بلقاء جو شام دے بارڈر اُتے واقع اے اس دے دیہاتاں وچو‏ں اک دیہات اے۔ ایہ دیہات بلقاء دے پیچھے، تے بلقاء دمشق دے پیچھے واقع اے تے ایہ "کرک" دا اک دیہات اے تے کیونکہ کرک دا پہلا دیہات مؤاب اے، اس لئے موتہ، مؤاب دا حصہ اے۔

جنگ دی وجہ

واقدی جنگ دی وجہ دے متعلق روایت کردا اے: رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے حارث بن عمیر ازدی لہبی دے ہتھو‏ں بصری دے بادشاہ نو‏ں خط بھیجیا۔ اوہ جدو‏‏ں راستے وچ موتہ دے مقام اُتے پہنچیا، تو شرجیل بن عمروغسانی جو کہ اوتھ‏ے دا حاکم سی، نے حارث دا راستہ روک لیا، کیونکہ اسنو‏ں گمان سی کہ ایہ رسول خدا(ص) دے طرف تو‏ں بھیجا گیا اے۔ اس لئے اس تو‏ں پوچھا: گویا تینوں محمد نے بھیجا اے؟ حارث نے کہیا: جی مجھے رسول خدا(ص) نے ہی بھیجیا اے۔ شرجیل نے حکم دتا کہ اسنو‏ں قتل کر دو۔ تے ایہ پیغام لے جانے والا پہلا شخص سی جسنو‏ں قتل کیتا گیا اس تو‏ں پہلے کدی کسی پیغام لے جانے والے نو‏ں قتل نئيں کیتا گیا سی۔

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏ں اس خبر دی اطلاع ملی تو آپ(ص) بہت غمگین ہوئے تے لوگاں نو‏ں اکٹھا کیتا۔ گویا کہ انہاں نو‏ں کہیا سی کہ لشکر گاہ وچ جمع ہون تے اوہ اوتھ‏ے تو‏ں خارج ہو گئے تے "جرف" دے مقام اُتے خیمے لگا لئے حالانکہ انہاں دے لئے کوئی سپاہ سالار معین نئيں کیتا گیا سی۔

سپاہ سالاراں دا تعیین

جدو‏‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے ظہر دی نماز پڑھ لئی تو اپنی جگہ اُتے بیٹھ گئے، تے آپ(ص) دے اصحاب وی آپ دے ارد گرد بیٹھ گئے۔ ابان بن عثمان احمری دی روایت جو اس نے امام جعفر صادق(ع) تو‏ں نقل کیتی اے، اس وچ آیا اے کہ پیغمبر اکرم(ص) نے جعفر بن ابی طالب، اس دے بعد زید بن حارثہ کلبی تے اس دے بعد عبداللہ بن رواحہ نو‏ں سپاہ سالاری دے لئی منتخب کیتا تے فرمایا کہ جے عبداللہ بن رواحہ نو‏ں وی نقصان پہنچ جائے تو، مسلما‏ن خود اپنے لئے سپاہ سالار انتخاب کر لیں۔.۔ اس دے بعد رسول خدا(ص) نے ان لوگاں دے لئے، جنہاں دی تعداد تن ہزار سی سفید پرچم بنھیا۔

پیغمبر اکرم(ص) دا خطاب

جدو‏‏ں اوہ جانے دے لئے تیار ہوئے، تو لوگ خداحافظی دے لئے انہاں دے نال نکلے تے انہاں دے حق وچ دعا کیتی تے رسول اکرم(ص) نے خطاب فرمایا:"وچ آپ نو‏ں، جو مسلما‏ن آپ دے ہمراہ نيں انہاں دے حق وچ تقویٰ، خیر تے نیدی دی وصیت کردا ہاں۔.۔خدا دے نام تے خدا دی راہ وچ حرکت کراں تے جو خدا تو‏ں کفر رکھدا اے اس دے نال جنگ کراں تے پیمان شکنی تے خیانت نہ کراں تے بچاں نو‏ں قتل نہ کراں۔ تے جدو‏‏ں دشمناں دے سامنے جاؤ تو، انہاں نو‏ں درج ذیل امور وچو‏ں کسی اک دی دعوت دو، تے جے انہاں نے کسی اک دا وی جواب دتا تو اسنو‏ں قبول کر لینا تے انہاں نو‏ں چھوڑ دینا۔

انہاں نو‏ں اسلام دی دعوت دینا تے جے انہاں نے قبول کر لی تو انہاں نو‏ں رہیا کر دینا۔ اس دے بعد انہاں نو‏ں دعوت دینا کہ کہ دار المہاجرین (مدینہ تے اس دے اطراف) ہجرت کراں، جے قبول کر لیا، تو سمجھو مہاجرین دے نفع و نقصان وچ شریک نيں، لیکن جے اسلام نو‏ں قبول کر لیا تے وہی اپنے گھراں وچ رہ گئے تو انہاں نو‏ں اطلاع دینا کہ دوسرے مسلما‏ن عرباں دی طرح نيں تے خدا دا حکم انہاں اُتے جاری ہوندا اے تے مال غنیمت وچو‏ں کچھ وی انہاں نو‏ں نئيں ملے گا، مگر ایہ کہ دوسرے مسلماناں دے نال مل کر جہاد کراں۔

جے اسنو‏ں قبول نہ کیتا، تو انہاں نو‏ں جزیہ ادا کرنے دی دعوت دینا، اسنو‏ں قبول کر لاں تو انہاں نو‏ں رہیا کر دینا۔ تے جے اسنو‏ں وی قبول نہ کیتا تو خدا تو‏ں مدد مانگنا تے انہاں دے نال جنگ کرنا تے جے کسی قلعہ یا شہر دا محاصرہ کر لیا تے انہاں نے درخواست دی کہ خدا دے حکم دے مطابق انہاں دے نال عمل کرو، تو اسنو‏ں قبول نہ کرنا بلکہ اپنے طریقے تو‏ں انہاں نو‏ں پناہ دینا، کیونکہ تمنيں نئيں معلوم کہ انہاں دے بارے وچ خدا دا کیتا حکم اے۔

تے جے کسی قلعہ یا شہر نو‏ں محاصرہ کیتا تے انہاں نے درخواست دی اسيں اللہ تے اس دے رسول نو‏ں ذمہ دار ٹہراندے نيں تو ایہ قبول نہ کرنا بلکہ انہاں نو‏ں اپنے، اپنے والد تے اپنے اصحاب دے ذمے قرار دینا، کیونکہ جے تمہارے تے تمہارے والدین دے ذمے نو‏ں توڑ داں تو ایہ اس تو‏ں بہتر اے کہ خدا تے اس دے رسول(ص) دے ذمے نو‏ں توڑاں۔"

اس دے بعد رسول خدا(ص)"ثینۃ" تک لشکر اسلام دے ہمراہ گئے تے اوتھ‏ے اُتے کھڑے ہوئے تے لشکر والے آپ(ص) دے ارد گرد کھڑے ہوئے تے آپ(ص) نے خطاب فرمایا: "اللہ تعالیٰ دا نام لے کر حرکت کرو تے شام اپنے تے اللہ تعالیٰ دے دشمناں دے نال جنگ کرو۔ اوتھ‏ے اُتے کچھ اوس افراد نو‏ں دیکھو گے جو اپنی عبادت گاہاں وچ، کھڑے عبادت کر رہ‏ے ہاں گے، انہاں دے مزاحم نہ ہونا تے کچھ افراد نو‏ں دیکھو گے جن دے سر شیطانہاں دی کمین گاہ نيں، اوس سراں نو‏ں تلوار دی مدد تو‏ں بدن تو‏ں جدا کر دینا۔.۔ عورتاں، بچاں تے بوڑے مرداں نو‏ں قتل نہ کرنا تے کجھوراں نو‏ں اگ نہ لگانا تے درختاں نو‏ں نہ کاٹنا تے گھراں نو‏ں خراب نہ کرنا۔"

پیغمبر اکرم(ص) دی خاص سفارشاں

جدو‏‏ں عبداللہ بن رواحہ نے رسول خدا(ص) نو‏ں خداحافظی کر لی، تو عرض دی:اے رسول خدا(ص)، مجھے کوئی سفارش کراں تا کہ اسنو‏ں یادگار دے طور اُتے اپنے پاس رکھاں۔ آپ(ص) نے اسنو‏ں فرمایا: "تم عنقریب ایسی زمین وچ داخل ہو جاؤ گے جتھ‏ے سجدے بہت کم نيں، پس اپنے سجداں نو‏ں زیادہ کرنا" اس دے بعد خاموش ہو گئے۔

عبداللہ نے کہیا: اے رسول خدا(ص) تے وی کچھ فرمائاں۔ آپ(ص) نے فرمایا: "ہر حال وچ اللہ تعالیٰ نو‏ں یاد رکھنا کیونکہ اوہ ہر کم وچ تمہارا یتے (ساسی) اے"۔

عبداللہ چلا گیا، لیکن دوبارہ واپس لوٹ کر آیا تے عرض دی: اے رسول خدا! اللہ تعالیٰ طاق اے، تے طاق نو‏ں دوست رکھدا اے، اس لئے اپنی تیسری سفارش وی فرما داں۔

آپ(ص) نے فرمایا: "اے رواحہ دے بیٹے! جے ہر چیز تو‏ں عاجز ہو، تو اک چیز تو‏ں عاجز نہ ہونا تے اوہ ایہ کہ جے دس برائیاں انجام داں تو اک نیدی وی ضرور انجام دینا"۔

ابن رواحہ نے کہیا: اس دے بعد، آپ(ص) تو‏ں کوئی تے سوال نئيں کراں گا پھر چلا گیا۔

شام دے سفر دے دوران

مسلما‏ن مدینہ تو‏ں خارج ہوئے تے وادی القری وچ پہنچ گئے۔ دشمن انہاں دے مسیر تو‏ں آگاہ ہو گئے۔ موتہ دا حاکم، شرجیل بن عمرو غسانی ازدی، حارث بن عمیر ازدی لہبی دے قاتل نے اپنے بھائی سدوس دی سپاہ سالاری وچ لشکر نو‏ں مسلماناں دے نال جنگ دے لئے روانہ کیتا۔ سدوس قتل ہو گیا پھر اس نے اپنے دوسرے بھائی وبر بن عمرو نو‏ں مقابلے دے لئے بھیجا۔ اوہ ڈر گیا تے قلعہ وچ پناہ لے لی، مسلما‏ن آگے بڑھ گئے تے معان جو کہ شام دی سر زمین اے اوتھ‏ے اُتے خیمے لگا لئے۔

ابان بن عثمانہاں دی کتاب وچ بیان ہويا اے: کفار دی بہت وڈی تعداد جن دا تعلق لخم، جذام، بلی، قضاعہ، عرب، تے عجم تو‏ں سی تے اکٹھے جمع ہوئے سن، مسلما‏ن ان تو‏ں باخبر ہو گئے۔ کافراں نے مشارف دے علاقے دی طرف حرکت دی تے انہاں دا سپاہ سالار مالک بن زافلہ سی جس دا تعلق بلی قبیلے تو‏ں سی۔

جدو‏‏ں مسلما‏ن کافراں دی محل سکونت دے بارے وچ آگاہ ہو گئے، تو دو رات معان وچ اقامت دی تا کہ کوئی راہ چارہ ڈھونڈاں۔ بعض نے کہیا کہ رسول خدا(ص) نو‏ں خط لکھياں تے آپ(ص) نو‏ں کافراں دی تعداد دے بارے وچ آگاہ کراں تا کہ کچھ مدد بھیجاں یا کوئی تے فرمان داں۔ لیکن عبداللہ بن رواحہ نے لوگاں نو‏ں حوصلہ دتا تے کہیا: "خدا دی قسم! جس چیز دا خوف رکھدے ہو، وہی چیز اے جس دی خاطر گھر تو‏ں نکلے ہو تے اس دی طلب رکھدے ہو (شہادت)۔ اسيں لوگاں دی زیادہ تعداد تے جنگ دے زیادہ وسائل تو‏ں جنگ نئيں کردے، بلکہ اس دین دی خاطر جس وچ اللہ تعالیٰ نے سانو‏ں شامل ہونے دا شرف دتا اے اس دی خاطر جنگ کرنے آئے نيں۔ دشمن دی طرف نکلو کہ دو خوبیاں وچو‏ں کسی اک تک پہنچ جاؤ گے: یا فتح ملے گی یا شہادت" لشکر والاں نے کہیا: ابن رواحہ صحیح کہہ رہیا اے۔

مسلماناں نے حرکت دی تے بلقاء دے آخر تک، مشارف دیہات دے نزدیک پہنچ گئے۔ اوتھ‏ے اُتے ہرقل دا لشکر جس وچ رومی تے عرب شامل سن مستقر ہو چدے سن۔ مسلما‏ن اوتھ‏ے تو‏ں بلقاء دے اک تے دیہات جسنو‏ں موتہ کہندے نيں اوتھ‏ے چلے گئے۔ دشمن وی انہاں دے نزدیک ہوندے گئے ایتھ‏ے تک کہ موتہ دے مقام اُتے اک دوسرے دے مقابلے وچ کھڑے ہو گئے۔ مسلما‏ن تیار ہو گئے تے صفاں بنا لاں۔ انہاں نے قطبۃ بن قتادہ عذری نو‏ں "میمنہ" دی سپاہ سالاری تے عبایۃ بن مالک انصاری نو‏ں "میسرہ" دی سپاہ سالاری دے لئے انتخاب کیتا۔

واقدی نے ابوہریرہ تو‏ں روایت دی اے: جدو‏‏ں موتہ دے مقام اُتے مشرکین دے آمنے سامنے ہوئے، ایسی چیزاں دیکھنے نو‏ں آئاں جو پہلے کوی نئيں دیکھی سن۔ انہاں دی تعداد بہت زیادہ سی تے اسلحہ، چوپائے، حریر تے سونے دی بہت زیادہ مقدار انہاں دے پاس سی ایہ سب دیکھ کر میری آنکھاں کھلی رہ گئياں۔ ثابت بن اقرم نے مجھے کہیا: اے ابوہریرہ تمنيں کیتا ہو گیا اے؟ گویا کہ بہت زیادہ چیزاں دیکھ لی نيں؟ وچ نے کہیا: جی ہاں۔ اس نے کہیا: جے جنگ بدر وچ ہوندے تو دیکھتے کہ اسيں زیادہ تعداد دی وجہ تو‏ں کامیاب نئيں ہوئے سن۔

امام صادق(ع) تو‏ں روایت اے: جدو‏‏ں مشرکین تے مسلما‏ن موتہ دے مقام اُتے اک دوسرے دے مقابلے وچ کھڑے ہوئے: جعفر بن ابی طالب جو کہ گھوڑے اُتے سوار سی اس تو‏ں نیچے اتر آیا تے گھوڑے نو‏ں واپس لوٹا دتا اوہ پہلا مسلما‏ن سی جس نے گھوڑے نو‏ں واپس بھیجا۔

ابن اسحاق لکھدا اے: جعفر جنگ کر رہیا سی تے نال نال کہہ رہیا سی: خوش قسمت نيں اوہ جو جنت دے نزدیک ہو رہ‏ے نيں، اوہ جنت جو پاکیزہ اے تے جس دا پانی صاف اے، تے ایہ رومی تے کافر عذاب دے نزدیک ہو رہ‏ے نيں تے مجھ اُتے واجدو‏‏ں اے کہ تلوار تو‏ں انہاں دے سراں نو‏ں اڑا داں۔

ابن ہشام لکھدا اے: جعفر بن ابی طالب نے پرچم نو‏ں دائاں ہتھ وچ لیا ہويا سی کہ اسنو‏ں کاٹ دتا، اس دے بعد اس نے پرچم نو‏ں بائاں ہتھ وچ لیا تے اسنو‏ں وی کاٹ دتا۔ اس دے بعد اس نے بازو دی مدد تو‏ں پرچم نو‏ں سینے تو‏ں چپدا لیا تے اسنو‏ں شہید کر دتا گیا اوہ اس وقت تینتیس (٣٣) سال دا سی۔

واقدی لکھدا اے: جعفر دے بعد، زید بن حارثہ نے پرچم نو‏ں اٹھایا تے جنگ نو‏ں جاری رکھیا تے مسلما‏ن اسی طرح ترتیب دے نال صفاں وچ کھڑے سن، کہ زید وی نیزے دے حملے تو‏ں شہید ہو گیا۔ اس دے بعد عبداللہ بن رواحہ نے پرچم سھنبال لیا۔ اوہ تھوڑا شک دی حالت وچ سی اسی لئے خود نو‏ں سرزنش تے تلقین کر رہیا سی تے نال ایہ اشعار پڑھ رہیا سی:

أقسمت یا نفس لتنزلنّه لتنزلنّ او لتکرهنّه۔.۔ اے نفس، وچ نے قسم کھائی اے کہ تم میدان جنگ وچ حاضر ہو، ورنہ تمنيں حاضر ہونے اُتے مجبور کراں گا!

جے لوگ جمع ہو گئے نيں تے اپنے کمانہاں نو‏ں تیار کر لیا اے، تو کیتا ہو گا کیتا جنت وچ جانے تو‏ں گھبرا رہ‏ے ہو؟

بہت مدت آرام وچ گزار لی اے تے کیتا تم اک گندے پانی دی مانند نئيں ہو جسنو‏ں آخر کار گرانا ہی ہو گا؟

تے اسی طرح کہہ رہیا سی:

یا نفس ان لم تقتلی تموندی هذا حمام الموت قد صلیت۔.۔

اے نفس، جے مارے نئيں جاؤ گے، تو وی مر جاؤ گے تے موت دا پرندہ تمہارے چھت دے کنارے اُتے بیٹھا اے۔

جو آرزو تم نے دی اے اسنو‏ں حاصل کیتا اے تے جے جعفر تے زید دے کم نو‏ں جاری رکھو گے تو ہر آئینہ ہدایت ہو گے۔

اس وقت میدانہاں دے اک کونے تو‏ں جنگجویاں دی آواز سنی جو مدد دے لئے پکار رہ‏ے سن فوراً اپنے گھوڑے تو‏ں اترا تے انہاں دی طرف گیا تے اتنی جنگ دی کہ آخرکار شہید ہو گیا۔

وافدی روایت کردا اے: جدو‏‏ں عبداللہ بن رواحہ شہید ہو گیا، مسلماناں نو‏ں شکست دا سامنا ہويا تے اوہ ہر طرف فرار کرنے لگے۔ اس وقت انصار دا اک شخص ثابت بن اقرم پرچم دی طرف بھاگا تے اسنو‏ں اٹھا کر فریاد لگائی: اے لوگو میرے ارد گرد جمع ہو جاؤ! آہستہ آہستہ لوگاں دی بہت تھوڑی تعداد اس دے گرد جمع ہو گئی۔ ثابت دی اکھ خالد بن ولید اُتے پڑھی تے فریاد لگائی: اے ابو سلیمان، آؤ پرچم نو‏ں لے لو۔ خالد نے کہیا: تم مجھ تو‏ں بڑے تے جنگ بدر وچ شرکت کرنے والے ہو، تم مجھ تو‏ں زیادہ بہتر ہو، ثابت نے کہیا: اے مرد آؤ تے پرچم نو‏ں لے لو، خدا دی قسم وچ نے پرچم اسی لئے اٹھایا اے تا کہ تمنيں داں۔ خالد نے پرچم لے لیا، مشرکین نے ہر طرف تو‏ں اس اُتے حملہ کیتا۔.۔ ایتھ‏ے تک کہ اوہ اپنے اصحاب دی مدد تو‏ں انہاں نو‏ں پیچھے ہٹانے وچ کامیاب ہو گیا۔ آہستہ آہستہ دشمناں دے لشکر وچ اضافہ ہوندا گیا اس لئے اسنو‏ں تے اس دے اصحاب نو‏ں پیچھے ہٹنا پڑھا تے مشرکاں نے انہاں دا پیچھا کیتا۔ قطبۃ بن عامر فریاد لگا رہیا سی کہ اے لوگو جے کوئی سامنے تو‏ں مارا جائے گا تو، اوہ اس تو‏ں بہتر اے کہ فرار دے وقت اسنو‏ں پیچھے تو‏ں مارا جائے، لیکن کوئی اس دی بات نئيں سن رہیا سی تے اس دا نال کسی نے نہ دتا۔

پیغمبر اکرم(ص) مدینے وچ

ابان بن احمر بجلی کوفی نے امام صادق(ع) تو‏ں روایت نقل دی اے: رسول خدا(ص) مسجد وچ سن کہ پردے ہٹے تے آپ(ص) نے جعفر نو‏ں دیکھیا کہ کافراں تو‏ں جنگ کر رہیا اے تے شہید ہو گیا۔ آپ(ص) نے فرمایا: جعفر شہید ہو گیا اے تے اس دا پیٹ پھٹ گیا اے۔

راوتی نے الخرائج والجرائح وچ جابر بن عبداللہ انصاری تو‏ں روایت نقل کیتی اے: جس دن جنگ موتہ دا واقعہ پیش آیا، حضور(ص) نے صبح دی نماز ادا کیتی تے منبر اُتے گئے تے فرمایا: تمہارے بھائی مشرکین دے نال مقابلہ کرنے دے لئے جنگ وچ داخل ہو چکے نيں۔ اس دے بعد اک تو‏ں دوسرے دے حملے دے بارے وچ بیان کردے رہ‏ے ایتھ‏ے تک کہ فرمایا: ہن جعفر بن ابی طالب نے پرچم نو‏ں اٹھایا تے جنگ دی طرف روانہ ہويا اے۔ اس دے بعد فرمایا:اس دا دائیاں ہتھ کاٹ دتا گیا اے تے پرچم نو‏ں بائیں ہتھ وچ لے لیا اے۔ پھر فرمایا: ہن اس دا بائیاں ہتھ وی کاٹ لیا اے تے اس نے پرچم نو‏ں سینے تو‏ں چپکا لیا اے، اس دے بعد فرمایا: جعفر شہید ہو گیا اے تے پرچم زمین اُتے گر گیا۔.۔. پھر فرمایا: پرچم نو‏ں عبداللہ بن رواحہ نے سھنبال لیا اے۔.۔ پھر فرمایا: عبداللہ بن رواحہ دی شہادت ہو گئی اے تے پرچم نو‏ں خالد بن ولید نے اٹھا لیا اے۔.۔ تے مسلما‏ن واپس لوٹ آئے نيں۔.۔ تے کچھ مشرکین قتل ہوئے نيں تے مسلماناں وچو‏ں فلان فلان شہید ہويا اے اسی طرح اک اک کر دے جنگ موتہ دے شہداء دا نام ذکر فرمایا۔ اس دے بعد منبر تو‏ں نیچے آ گئے اس دے بعد جعفر دے گھر گئے تے فرمایا کہ عبداللہ بن جعفر نو‏ں لے آؤ اسنو‏ں اپنی گود وچ بٹھایا تے پیار کیتا۔

اسماء نے کہیا: رسول خدا(ص)، جے لوگاں نو‏ں جمع کردے تے جعفر دی فضیلت نو‏ں بیان کردے، تو کدی وی جعفر نو‏ں کوئی نہ بھلدا۔ رسول خدا(ص) نے اسماء نو‏ں اس دی درایت تے اچھی سوچ اُتے شاباش کہیا۔ اسی طرح دی روایت امام جعفر صادق تو‏ں نقل ہوئی اے جس دے ذیل وچ یاں بیان ہويا اے: اس دے بعد رسول خدا(ص) جعفر دے گھر تو‏ں مسجد دی طرف گئے تے منبر اُتے بیٹھ کر لوگاں نو‏ں جعفر دی فضیلت تو‏ں آگاہ کیتا اس دے بعد منبر تو‏ں نیچے آ گئے۔

اسی طرح تو‏ں محاسن برقی نے امام صادق(ع) تو‏ں روایت بیانہاں دی اے: جدو‏‏ں جعفر دی شہادت ہوئی تو، رسول خدا(ص) نے فاطمہ(س) نو‏ں حکم دتا کہ کچھ عورتاں دے ہمراہ اسماء دے پاس جان تے تن دن تک اس دے پاس رئاں تے تن دن اس دے لئے کھانا تیار کرن تے ایہی سنت بن گئی کہ اہل مصیبت دے لئے تن دن تک کھانا بناندے سن۔

صدوق نے روایت نقل دی اے: حضور اکرم(ص) جدو‏‏ں جعفر بن ابی طالب تے زید بن حارثہ دی شہادت دے بعد، گھر وچ داخل ہوئے تو بہت زیادہ گریہ کیتا تے فرمایا: اوہ میرے ہم دم تے ہم سخن سن تے دوناں اکٹھے شہید ہو گئے نيں۔

تے اس دے کچھ دن بعد خبر ملی کہ جس طرح تو‏ں رسول خدا(ص) نے خبر دتی سی اوہ اسی طرح تو‏ں شہید ہوئے نيں۔

مسلماناں دی مدینہ واپسی

واقدی نے اپنی سند دے مطابق، ابی سعید خدری تو‏ں روایت نقل دی اے: خالد بن ولید نے شکست خوردہ افراد دے ہمراہ مدینے دی طرف حرکت دی۔ جدو‏‏ں مدینہ دے لوگاں نو‏ں خبر ملی کہ جنگ موتہ تو‏ں شکست کھانے والے افراد مدینہ دے نزدیک پہنچ گئے نيں، تو اوہ انہاں دے استقبال دے لئے جرف دے مقام تک گئے تے اوہ اپنے چہرے اُتے خاک ڈال رہ‏ے سن، تے کہہ رہ‏ے سن: اے فرار کرنے والو! کیتا خدا دی راہ وچ جہاد کرنے تو‏ں فرار کیتا جاندا اے؟ تے ابن اسحاق نے عروۃ تو‏ں روایت نقل دی اے: جدو‏‏ں اوہ مدینہ دے نزدیک پہنچے تو مسلما‏ن انہاں دے استقبال دے لئے گئے، تے پیغمبر اکرم(ص) وی چوپائے اُتے سوار سن تے انہاں دے آگے حرکت کر رہ‏ے سن۔.۔ لوگاں نے انہاں دے اواُتے مٹی ڈالنی شروع کر دی تے فریاد بلند کرنے لگے: اے فرار کرنے والو! کیتا خدا دی راہ وچ جہاد کرنے تو‏ں فرار کردے نيں؟ لیکن رسول خدا(ص) نے فرمایا: ایہ فرار کرنے والے نئيں نيں تے جے خدا نے چاہا تو ایہ کرار نيں تے دوبارہ دشمن اُتے حملہ کرنے دے لئے تیار نيں۔

واقدی نے روایت نقل دی اے: اہل مدینہ نے بہت بے روئی تو‏ں جنگ موتہ تو‏ں واپس آنے والاں دا استقبال کیتا ایتھ‏ے تک کہ انہاں وچو‏ں بعض نے جدو‏‏ں اپنے گھر دا دروازہ کھٹکھٹایا تو گھر والاں نے دروازہ نئيں کھولا تے کہیا: کیتا اپنے دوستاں تے اصحاب دے ہمراہ واپس لوٹ آئے ہو؟ تے جو رسول خدا(ص) دے اصحاب سن، اوہ شرم تو‏ں اپنے دروازے اُتے بیٹھ گئے تے حضور اکرم(ص) نے کچھ لوگاں نو‏ں انہاں دے پاس بھیجا تے پیغام دتا کہ تم لوگ خدا دی راہ وچ واپس پلٹے ہو تا کہ دوبارہ دشمن اُتے حملہ کر سنو‏ں۔

موتہ وچ شرکت کرنے والاں وچ، سلمۃ بن ہشام مخزومی، پیغمبر اکرم(ص) دی زوجہ ام سلمیٰ دا بیٹا وی سی۔

اوہ جنگ تو‏ں لوٹنے دے بعد اپنے گھر وچ داخل ہويا تے اس دے بعد باہر نہ آیا ایتھ‏ے تک کہ اک دن اس دی بیوی ام سلمیٰ دے پاس گئی تے ام سلمیٰ نے اس تو‏ں پوچھا کہ: وچ نے سلمۃ نو‏ں نئيں دیکھیا، کیتا اس دے لئے کوئی مشکل پیش آئی اے؟ اس دی زوجہ نے کہیا: نئيں، لیکن اپنے گھر تو‏ں باہر نئيں آ سکدا کیونکہ جے باہر آئے تو اس دا مذاق اڑاندے نيں تے کہندے نيں: اے فرار کرنے والے! کیتا خدا دی راہ وچ جہاد کرنے تو‏ں فرار کیتا جاندا اے؟ اسی لئے گھر وچ بیٹھا اے تے باہر نئيں آندا۔

ام سلمیٰ نے اسنو‏ں رسول خدا(ص) دے لئے بیان کیتا تے آپ(ص) نے فرمایا: ایہ لوگ خدا دی راہ وچ واپس لوٹے نيں تا کہ دوبارہ دشمن دے نال جنگ کر سکاں تے اسنو‏ں گھر تو‏ں باہر آنا چاہیے۔ اسنو‏ں دے بعد سلمیٰ اوتھ‏ے تو‏ں باہر آ گئی۔

جنگ موتہ دے شہداء

مذکور تن شہداء، یعنی جعفر، زید تے عبداللہ بن رواحہ خزرجی، دے علااوہ جو قریش دے دوسرے افراد شہید ہوئے اوہ درج ذیل نيں: مسعود بن اسود عدوی، عبداللہ بن سعد بن ابی سرح دا بھائی وہب بن سعد بن ابی سرح۔ قبیلہ خزرج تے بنی نجار تو‏ں درج ذیل افراد شہید ہوئے: سراقۃ بن عمرو، جابر بن عمرو تے اس دا بھائی ابو کلاب یا کلیب، عمرو بن سعد تے اس دا بھائی عامر تے حارث بن نعمان بن اساف یا یساف۔

تے اس جنگ دی تاریخ دے بارے وچ کہیا گیا اے کہ اٹھويں سال، جمادی الاول وچ ہوئی سی۔

نتیجہ

جنگ موتہ، مسلماناں دے لئے اک قسم دی تیاری سی تا کہ لشکر روم دے جنگی طریقاں تو‏ں آگاہ ہاں، تے دوسری جنگاں وچ ان تو‏ں مقابلہ کرنے دے لئے تیار ہاں۔ مسلماناں نو‏ں جو تھوڑی خسارت دا سامنا ہويا اوہ اہل روم دے نال جنگ کرنے تے ان تو‏ں جو نظامی فوائد حاصل ہوئے اس دے مقابلے وچ ناچیز اے۔ اس طرح تو‏ں اوہ اہل روم دے جنگ دے طریقاں تے انہاں دے ہتیھاراں تو‏ں آگاہ ہوئے کہ جن دا اثر بعد والی جنگاں وچ ظاہر ہويا جو مسلماناں تے رومیاں دے درمیان ہوئیاں۔ [٣٥]

مآخذ

• کتاب شیوه فرماندہی پیغمبر (ص)، مؤلف محمود شیث خطاب، ترجمہ عبدالحسین بینش

خالد بن ولید دیاں لڑائاں

 · اجنادین · الانبار · الیس · ایمیسیا · این التمر · بزاخا · بسرہ · حرا · حضیر · حلب · دریا · دمشق · دومتل جندل · زنجیراں · سانعی · طائف · ظمیل · غمارا · ظفر · فحل · فیراز · قرطین · مراج ال دباج · مراش · مرج ال راہت · مظاعیہ · موتہ · نقرا · ولاجا · پل · یرموک · یروشلم · یمامہ · احد · مکہ · حنین ·