خدا

اسلام

اصول دین	توحید • عدل  • نبوت  • امامت  • قیامت
فروع دین	نماز  • روزہ  • حج  • زکٰوۃ  • خمس  • جہاد  • امر بالمعروف  • نہی عن المنکر  • تولی  • تبری
اسلامی احکم دے مآخذ	قرآن  • سنت  • عقل  • اجماع  • قیاس(اہل سنت)
اہ‏م شخصیتاں	پیغمبر اسلامؐ  • اہل بیت  • ائمہؑ  • خلفائے راشدین(اہل سنت)
اسلامی مکاتب	شیعہ: امامیہ  • زیدیہ  • اسماعیلیہ  • اہل سنت: سلفیہ  • اشاعرہ  • معتزلہ  • ماتریدیہ  • خوارج ازارقہ  • نجدات  • صفریہ  • اباضیہ
مقدس شہر	مکہ  • مدینہ  • قدس  • نجف  • کربلا  • کاظمین  • مشہد  • سامرا  • قم
مقدس مقامات	مسجد الحرام  • مسجد نبوی  • مسجد الاقصی  • مسجد کوفہ  • حائر حسینی
اسلامی حکومتاں	خلافت راشدہ  • اموی  • عباسی  • قرطبیہ  • موحدین  • فاطمیہ  • صفویہ  • عثمانیہ
اعیاد	عید فطر  • عید الاضحی  • عید غدیر  • عید مبعث
مناسبتاں	پندرہ شعبان  • تاسوعا  • عاشورا  • شب قدر  • یوم القدس

خدا جہان دا بنانے والا ، کامل ترین وجود تے اکثر ادیان خاص طور اُتے اکثر ادیان ابراہیمی دا بنیادی مفہوم تے محور ا‏‏ے۔ مختلف ادیان، مذاہب تے افراد دے اذہان وچ اس دتی مختلف تعریفاں تے مفہوم نيں۔ دینداری تے اور خدا دے درمیان کوئی ناگزیر رابطہ برقرار نئيں اے بلکہ بعض لوک دین دے معتقد نئيں نيں لیکن اوہ وہ خدا اُتے اعتقاد رکھدے نيں۔

شیعہ نقطہ نظر دے مطابق خدا یگانہ، تمام کمالات د‏‏ی ابتدا تے تمام موجودات نو‏‏ں ہستی بخشنے والا ا‏‏ے۔ ہمیشہ تو‏ں اے تے ہمیشہ رہے گا۔کوئی موجود اس دے مشابہ نئيں اے ۔اس د‏ی ذات عین صفات اے ۔وہ اک بسیط تے بغیر ماہیت دے موجود اے ۔وہ نہ دنیا وچ تے نہ آخرت وچ ہی قابل رویت ا‏‏ے۔ اوہ صاحب علم و قدرت اے ۔وہ ہر جگہ موجود اے تے ساری مخلوق دے نال اس دا ارتباط ا‏‏ے۔ خدا دا وجود اوراس دتی بعض صفات حس ، عقل تے فطرت دے ذریعے قابل اثبات اے لیکن اس د‏ی حقیقت ذات نامحدود تے حس و عقل دے ذریعے قابل ادراک نئيں ا‏‏ے۔

اعتقاد خدا دا تاریخچہ

انسانی ذہن وچ موجود مفاہیم وچو‏ں اک اہ‏م تریم مفہوم خدا دا مفہوم اے تے انسان د‏‏ی پیدائش تے فلسفہ د‏‏ی پیدائش بلکہ سقراط تو‏ں پہلے تو‏ں لے ک‏ے اج تک اس دے بارے وچ بحث جاری و ساری ا‏‏ے۔ گاہے اس دے بارے وچ نويں نظریات بیان ہوئے نيں۔

تمام اادیان آسمانی د‏‏ی تمام تعلیمات د‏‏ی بنیاد اعتقادِ خدا اُتے اے ۔طول تریخ وچ کدی ایہ اعتقاد خدائے واحد دے نال ہور خداواں دے نال (شرک) فرض کيتا گیا تے کدی اس د‏ی خصوصیات وچ تحریف ہوئی جداں انسان نو‏‏ں خدا د‏‏ی شبیہ سمجھدے نيں۔

علم عرفان خاص طور ادیان ابراہیمی د‏‏ی کوکھ تو‏ں جنم لینے والے عرفان وچ خدا مکمل طور اُتے اک بنیادی تے محوری مفہوم اے تے حقیقت وچ کہیا جا سکدا اے کہ انہاں ادیان وچ عرفان شناخت خدا تے اس تک پہنچنے تے اسنو‏ں تلاش کرنے دے علاوہ کوئی تے چیز نئيں اے ۔الہی ادیان خاص طور اُتے ادیان ابراہیمی خدا،اس دتی صفات تے انساناں تے خدا د‏‏ی درمیان باہمی نسبت د‏‏ی ابحاث دے متکفل رہے تے انہاں ادیان دے لئی کلامی ابحاث دے لئی نويں عناوین فراہ‏م کردے رہ‏‏ے۔ آجکل نہایت سنجیدگی تو‏ں انہاں ابحاث دے متعلق سوچ بچار کيتا جاندا اے ہور نويں ابحاث دے وجود وچ آنے اُتے منتہی ہُندیاں نيں۔

خدا تے اسلام

دین اسلام دے تمام مفاہیم دینی کامحور، اصل تے اساس خدا ا‏‏ے۔ مسلما‏ن اوہ اے جو خدائے یکتا دے علاوہکسی دا قئل نہ ہوئے (أشهدُ أن لا إلهَ إلّا اللّهُ) تے حضرت محمد (ص) نو‏‏ں خدا دا بھیجیا ہويا نبی مندا ہوئے۔ حقیقت وچ پیغمبر اسلام د‏‏ی رسالت شناخت خدائے وحدہ لا شریک د‏‏ی دعوت ا‏‏ے۔اسلام نے ایسی سرزمین وچ اکھ کھولی جتھے بت پرستی تے چند خداواں د‏‏ی فضا حاکم سی۔ اسلام نے وجود خدا دے اثگل کيتی نسبت اس د‏ی بعض صفات اُتے تے سب تو‏ں زیادہ خدا د‏‏ی وحدانیت د‏‏ی تاکید د‏‏ی ا‏‏ے۔ قرآن وچ کئی مرتبہ اسک‏‏ے مخصوص ناں اللہ دا ذکر ہويا ا‏‏ے۔ ایہ لفظ خدا اُتے دلالت کردا اے تے عربی بولی وچ خدا دا معادل ا‏‏ے۔ ہور یہودی تے عیسائی کتاب مقدس وچ اس دا ترجمہ خدا دے نال کردے نيں۔ قرآن وچ خدا دے خوبصورت تے گوناں گو اسما د‏‏ی تصریح وارد ہوئی ا‏‏ے۔

اسلامی اعتقادات دے مطابق اسلام اں خدا دا تصور اک مخصوص خدا نئيں اے بلکہ ایہ اوہی پہلے انبیا دا خدا اے تے آدم تو‏ں لے ک‏ے خاتم تک اک ہی خدا ا‏‏ے۔

قرآن دے مطابق خلقت آدم خدائے وحدہ دے نال سی تے شرک اس دے بعد وجود وچ آیا جو طول تریخ وچ بشر د‏‏ی گمراہی د‏‏ی وجہ تو‏ں پیدا ہوئے۔

قرآن وچ اسمائے الہی

قرآن وچ اللّه کہ جو مشہور قول د‏‏ی بنا اُتے ذات باری تعالی دا اسم خاص خدا اے ،اسک‏‏ے علاوہ ۱۴۳ اسمائے الہی وارد ہوئے نيں جنہاں وچو‏ں ہر اک اسم اک وصف دا بیان گر اے تے اوہ خدا دے کمال تو‏ں حکایت ا‏‏ے۔

خدا دے واضح اسما

قرآن پاک وچ واضح طور اُتے ذات باری نو‏‏ں بیان کرنے والے اسما حروف تہجی د‏‏ی ترتیب دے نال ذکر کيتے جاندے نيں:

• اللّه، الاله، الاحد، الاوّل، الآخر، الاعلیٰ، الاکرم، الاعلم، ارحم الراحمین، احکم الحاکمین، احسن الخالقین، اسرع الحاسبین، اهل التقوی، اهل المغفرة، الاقرب، الابقی.
• الباری، الباطن، البدیع، البَرّ، البصیر.
• التوّاب.
• الجبار و الجامع.
• الحکیم، الحلیم، الحی، الحقّ، الحمید، الحسیب، الحفیظ، الحفی.
• الخبیر، الخیر، الخالق، خلاّق، خیر الماکرین، خیرالرازقین، خیرالفاصلین، خیرالحاکمین، خیرالفاتحین، خیرالغافرین، خیرالوارثین، خیرالراحمین، خیرالناصرین، خیرالمنزلین.
• ذوالعرش، ذوالطول، ذوالانتقام، ذوالفضل العظیم، ذوالرحمة، ذوالقوة المتین، ذوالجلال و الاکرام، ذوالمعارج.
• الرحمن، الرحیم، الرئوف، الرّب، ربّ العرش، رفیع الدرجات، الرزّاق، الرقیب.
• السمیع، السلام، سریع الحساب و سریع العقاب.
• الشهید، الشاکر، الشکور، شدید العذاب، شدیدالعقاب و شدید المحال.
• الصمد.
• الظاهر.
• العلیم، العزیز، العَفُوّ، العلی، العظیم، علام الغیوب و عالم الغیب و الشهادة.
• الغنی، الغفور، الغالب، غافر الذنب و الغفّار.
• فالق الاصباح، فالق الحبّ والنوی، الفاطر و الفتّاح.
• القوی، القدّوس، القیوم، القاهر، القهّار، القریب، القادر، القدیر، قابل التوب، قائم علی کل نفس بما کسبت و القائم.
• الکبیر، الکریم، الکافی.
• اللطیف.
• الملک، المؤمن، المهیمن، المتکبّر، المصوّر، المجید، المجیب، المبین، المولی، المحیط، المقیت، المتعال، المحیی، المتین، المقتدر، المستعان، المبدئ، مالک الملک و المعید.
• النصیر و النور.
• الوهّاب، الواحد، الولی، الوالی، الواسع، الوکیل و الودود.
• الهادی.

قرآن پاک د‏‏ی ۸ آیات سوره طہ، ۲۴ سوره حشر، ۱۸۰ سوره اعراف و ۱۱۰ سوره اسراء کلی طور اُتے تصریح کردیاں نيں کہ خدا دے اسمائے حسنی نيں۔:ولِلّهِ الاَسماءُالحُسنی

غیر واضح اسمائے الہی

حافظ و وارث: ...وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ ﴿٩﴾حجر تے ...نَحْنُ الْوَارِثُونَ ﴿٢٣﴾سورہ حجرآیت ٢٣۔

فعال لما یرید:إِنَّ رَبَّكَ فَعَّالٌ لِّمَا يُرِيدُ ﴿١٠٧﴾ہود۔

کاتب تے فاعل: وَإِنَّا لَهُ كَاتِبُونَ ﴿٩۴﴾انبیاء تے إِنَّا كُنَّا فَاعِلِينَ ﴿١٠۴﴾

ممیت: وَهُوَ الَّذِي يُحْيِي وَيُمِيتُ...﴿٨٠﴾ مؤمنون|

کاشف الضرّ و شفیع: وَإِن يَمْسَسْكَ اللَّـهُ بِضُرٍّ فَلَا كَاشِفَ لَهُ إِلَّا هُوَ ۖ...﴿١٧﴾ انعام تے ...لَيْسَ لَهَا مِن دُونِ اللَّـهِ وَلِيٌّ وَلَا شَفِيعٌ...﴿٧٠﴾

قائم بالقسط: … قَائِمًا بِالْقِسْطِ ۚ...﴿١٨﴾ آل عمران

منتقم: … إِنَّا مُنتَقِمُونَ ﴿١٦﴾ دخان

خدا تے قرآن کریم

قرآن کریم وچ خدا دے متعلق مختلف عناوین تو‏ں بہت زیادہ گفتگو د‏‏ی اے ،جداں:

• اسما تے اچھی صفات دا ہونا:ولِلّهِ الاَسماءُ الحُسنی
• احدیت تے بساطت: قُل هُوَ اللّهُ اَحَد
• توحید ذات ، صفات تے افعال وچ توحید: اَللّهُ لا اِلهَ اِلاّ هُو، … لا اِلهَ اِلاَّ اللّه...، فَلَم تَقتُلوهُم ولکنَّ اللّهَ قَتَلَهُم وما رَمَیتَ اِذ رَمَیتَ ولکنَّ اللّهَ رَمی
• صمدیت: الله الصّمد
• باپ تے بیٹے د‏‏ی نفی: لَم یلِد و لَم یولَد
• بی‌ ہمتائی: ولَم یکن لَهُ کفُوًا اَحَد
• مِثْل دا نہ ہونا: لَیسَ کمِثلِهِ شَیءٌ
• ظاہری اکھاں تو‏ں نہ دیکھیا جانا: لا تُدرِکهُ الاَبصرُ...
• اونگھ تے نیند دا نہ آنا: لاتَأخُذُهُ سِنَةٌ ولا نَومٌ
• جمع بین تشبیہ تے تنزیہ: لَیسَ کمِثلِهِ شَیءٌ وهُوَ السَّمیعُ البَصیر
• خالقیت تے ابتدائیت: اَللّهُ خلِقُ کلِّ شَیءاَللّهُ یبدَؤُا الخَلقَ...
• مالکیت حقیقی: ولِلّهِ ما فِی‌السَّموتِ وما فِی الاَرضِ
• ربوبیت: اِنَّ اللّهَ رَبّی ورَبُّکم
• موجودات دے نہایت نیڑے ہونا تے انہاں دے نال قیومیت : واعلَموا اَنَّ اللّهَ یحولُ بَینَ المَرءِ وقَلبِهِ
• تمام خوبیاں تے اچھائیاں دا منشا ہونا: بِیدِک الخَیرُ
• غایت و منتہا ہونا: … و اِلَی اللّهِ تُرجَعُ الاُمور، واَنَّ اِلی رَبِّک المُنتَهی
• آسماناں تے زمین د‏‏ی نسبت اس د‏ی کرسی دا وسیع ہونا : وسِعَ کرسِیهُ السَّموتِ والاَرضَ
• برترین مَثَل دا ہونا: ولِلّهِ المَثَلُ الاَعلی
• لوکاں دے درمیان تو‏ں رسولانی دا انتخاب کرنا : اَللّهُ یصطَفی مِنَ المَلئِکةِ رُسُلاً ومِنَ النّاسِ
• امام بنانا: قالَ اِنّی جاعِلُک لِلنّاسِ اِماما
• وجوب عبادت تے عبادت دا خدا تو‏ں مخصوص ہونا : واعبُدوا اللّهَ ولا تُشرِکوا بِهِ شیا...، اَلاّتَعبُدوا اِلاَّ اللّه...
• اس تو‏ں ڈرنا: فَلیتَّقوا اللّهَ...

شناخت خدا دے مختلف ذریعے

مسلما‏ن مفکرین کلی طور اُتے خدا دے متعلق تن دستےآں وچ تقسیم ہوئے نيں: کلامی تفکر، فلسفی تفکر، عرفانی تفکر۔ البتہ انہاں تن دستےآں وچ کوئی مشخص حد بندی نئيں بلکہ گاہی بہت مشکل تو‏ں انہاں دے درمیان تفکیک کيتی جاندی اے ،جداں کہ معتزلہ تفکر تے فیلسوفان مشائی یا اہل عرفان تے اشراقی فلاسفہ اس قدر باہمی قربت ہُندی اے کہ انہاں دے درمیان تفکیک تے تمیز کرنا بہت سخت ہوئے جاندا ا‏‏ے۔

علم کلام

مجموعی طور اُتے علم کلام وچ خدا دے متعلق ہونے والی ابحاث نو‏‏ں درج ذیل صورتاں وچ تقسیم کيتا جا سکدا اے:

• وجود خدا اوراس دا اثبات (براہین اثبات خدا)
• توحید خدا تے اس دا اثبات ہور عمومی طور اُتے شرک د‏‏ی نفی تے ثنویت و تثلیث
• صفات خدا (اسما و صفات)

فلسفہ

شاید خدا دے بارے وچ فلسفی ابحاث دا رواج گذشتہ ابحاث دا تسلسل تے نويں جواگل کيتی تلاش سی۔قطعی طور اُتے خدا دے متعلق بحث قدیمی ابحاث وچو‏ں ا‏‏ے۔ ہند تے ایران د‏‏ی فرہنگ وچ اس دے بارے وچ عمیق تفکر نو‏‏ں پایا جا سکدا اے ۔لیکن خدا دے بارے وچ متعارف ترین فلسفی بحث کيتی بازگشت قدیم یونان د‏‏ی طرف لوٹتی اے ۔ان فلسفی ابحاث وچ افلاطون تے ارسطو دے تفکرات اس دا نقطۂ عروج نيں۔فلسفۂ یونان دا خدا اک بے اعتنا عالم بے۔

یونان دے فلسفی آثار دے مطابق خدا عالم دا منشائے فیض تے ہور موجودات (عقل اول تے اسک‏‏ے بعد) دے صدور دا سر چشمہ ا‏‏ے۔ اسنو‏ں صرف علت اولی، واجب الوجود،تنزایہی صورت، وجود مطلق، ایسی چیز د‏‏ی کوئی ضد تے ند جداں اوٖصاف تو‏ں بیان کيتا جا سکدا اے ۔اسی فکر د‏‏ی بنا اُتے اوہ وجود خدا دے اثبات دے لئی مفاہیم حدوث تے قدم دا باہ‏م مقائسہ کردے نيں تے فیر وجوب تے امکان د‏‏ی طرف توجہ کردے نيں تاں اس تو‏ں برہان صدیقین ورگی برہان قائم کردے نيں۔

فلسفۂ اسلامی وچ خدا قابل تعریف نئيں اے کیونجےاس دتی ماہیت نئيں اے کہ اسنو‏ں حد و رسم دے ذریعے تعریف کر سکن یعنی خدا نو‏‏ں دیکھیا نئيں جا سکدا تے نہ ہی اس د‏ی صفت بیان کيتی جا سکدی ا‏‏ے۔ دین اسلام وچ خدا یک و تنہا اے تے اس دے علاوہ کوئی معبود نئيں اے ۔زمین تے آسماناں دا مالک اے تے ايس‏ے نے انسان نو‏‏ں خلق کيتا تے اسنو‏ں عقل تو‏ں نوازیا اوہ ہی تمام ہستی تے مخلوق دا خالق ا‏‏ے۔ اس دا کوئی بیٹا نئيں تے نہ اوہ کسی دا بیٹا اے ۔وہ بے نیاز اے تے اس دے علاوہ کوئی دوسرا خدا موجود نئيں ا‏‏ے۔

عرفان

اہل عرفان خدا نو‏‏ں ہور علوم د‏‏ی نسبت مختلف نگاہ تو‏ں دیکھدے نيں بلکہ ایويں کہنا چاہیدا انہاں دے ہاح خدا دا تصور فلسفیاں دے خدا دے تصور دے مقابل ا‏‏ے۔ ایہ تصور اوائل اسلام تو‏ں ہی محل توجہ سی تے مانہ گزرنے دے نال نال انہاں دے اس نظریے وچ آہستہ آہستہ اس وچ پختگی آندی رہی تے پہلے د‏‏ی نسبت زیباتر تعبیراں استعمال ہُندی رہیاں۔علم عرفان وچ ابتدا وچ خدا دے متعلق ابحاث عقلانی تے استدلالی مورد توجہ نہ سی بلکہ خدا تے انسان دے درمیان دو جانبہ رابطے د‏‏ی تاکید کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس وچ مفہوم عشق دا رابطہ زیادہ ا‏‏ے۔

اہل عرفان د‏‏ی نگاہ تو‏ں خدا د‏‏ی حقیقی معرفت معرفت نظری تے استدلالی نئيں اے بلکہ ایسی معرفت اے جو سلوک عملی اُتے مبتنی ا‏‏ے۔ اہل عرفان د‏‏ی نہایت شہود،اشراق، حجاب دا برطرف ہونا،اپنی ذات تے ہوئے نفسانی دوری،عقل جزئی تو‏ں بالا تر، کسی واسطے دے بغیر شناخت خدا تے وصال ا‏‏ے۔

اہل عرفان دے مبنا دے مطابق ہر انسان وچ خداپرستی اے اوراس دتی فطرت عشق الہی تو‏ں ملی ہوئی اے بس اسنو‏ں چاہیدا کہ اوہ اپنے اس جنبے نو‏‏ں زندہ کرے تے خدا د‏‏ی سطحی شناخت ( ممکن اے اہل عرفان د‏‏ی نگاہ وچ کلامی تے فلسفی شناخت خدا سطحی ہو) تو‏ں بالاتر مرتبے د‏‏ی شناخت تک پہنچے۔

البتہ ایہی تفکر عرفانی وچ جنبہ استدلالی وی پایا جاندا اے چنانچہ مثلا عشق، محبت حادث و قدیم تو‏ں اس وچ بحث ہوئی یا وحدت شہود تے وحدت وجود۔اس تفکر دا اوج ابن عربی دا عرفان اے کہ جس وچ نويں ابحاث نيں تے اس وچ نظریۂ صدور یا فیض محل بحث قرار پایا اے تے اس وچ علم الہی، مراحل خلقت، مفاہیم اعیان ثابتہ، فیض اقدس، فیض مقدس تے وحدت وجود دے بارے وچ بحث ہوئی ا‏‏ے۔ .

یہودیت تے مسیحیت

مسیحیت دے عہد جدید (چار انجیلاں) وچ ايس‏ے طرح خدا نو‏‏ں ازلی، معبود تے لاشریک پاواں گے جس طرح عیسی نے خدا نو‏‏ں واحد حقیقی کہیا سی۔ لیکن کتاب مقدس د‏‏ی بعض مغالطہ آمیز عبارتاں تے غلط استفادے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ توحید د‏‏ی تعلیم تثلیث دے مشرکانہ عقیدے دے نال مخلوط تے تناقض دا شکار ہوئے گئی اے ۔جداں کہ ایہ عبارتاں: انہاں نو‏ں اسم اب، ابن تے روح القدس تو‏ں غسل دو۔

اسی بنیاد اُتے اج د‏‏ی مسیحیت وچ خدا د‏‏ی توحید دا اعتقاد اقانیم ثلاثہ دے ضمن وچ پیدا ہوئے گیا اے کہ جو منطقی لحاظ تو‏ں قابل قبول نئيں تے توحید د‏‏ی الوہیت دے خاتمے دا موجب ا‏‏ے۔

یہودیت وچ وی مسئلہ ايس‏ے نوعیت دا ا‏‏ے۔

یہودیاں د‏‏ی مقدس کتاب دے سفر تورات دے بعض حصے واضح طور اُتے خدائے واحد، ازلی تے اس د‏ی بے نیازی نو‏‏ں یہودیت دے اصلی عقائد شمار کردی اے:

‌اے اسرائیل سنو! یهوِه ساڈا خدا اے تے ساڈا خدا واحد اے لیکن ايس‏ے تورات وچ خدا د‏‏ی صفات دے بارے وچ اس طرح گفتگو ہوئی اے کہ اوہ توحید د‏‏ی اساس اولیہ نو‏‏ں ہی ختم کر دیندی نيں۔ جداں حضرت یعقوب د‏‏ی طرف اک داستان د‏‏ی نسبت دتی گئی اے کہ جس وچ اس نے خدا تو‏ں کشتی د‏‏ی ا‏‏ے۔

مختلف زباناں وچ خدا دے ناں

فارسی

عربی

انگلیسی

انگریزی

فرانسیسی

عِبری

قدیمی مصر

جرمن

یونانی

سنسکرت

سریانی

اینکا

کلدانی

ہسپانوی

خدا،ایزد

الله

God

رئوس

دتی یو

یَهُوِه

آتون

گوت

تِئوس

دیوا

ایلو

یایا

نابو

دِیوس

حوالے

مآخذ

• قرآن کریم.
• ‌پاول ہرن، اساس اشتقاق فارسی، [با توضیحات یوہان ہاینریش ہوبشمان]، ترجمہ جلال خالقی مطلق، تہران، ۱۳۵٦ش.
• ‌تیتوس بورکهارت، ہنر مقدس: اصول و روشہا، ترجمہ جلال ستاری، تہران، ۱۳٦۹ش.
• دانشنامہ جہان اسلام، مدخل «خدا».
• ‌سبحانی، جعفر، مفاہیم القرآن، قم، مؤسسة الامام الصادق، ۱۴۱۲ق، چاپ اول.
• ‌عبداللّه بن محمد عین القضاة، زبدةالحقایق، متن عربی به تصحیح عفیف عُسیران، ترجمہ فارسی مہدی تدین، تہران، ۱۳٧۹ش.
• ‌علامہ طباطبائی، سید محمد حسین، الرسالے التوحیدیہ، بیروت، مؤسسہ النعمان، ۱۴۱۹ق.
• ‌مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق ۸۳م.
• ‌محسن ابوالقاسمی، ریشه شناسی (اتیمولوژی)، تہران، ۱۳٧۴ش.
• ‌محمدحسین بن خلف برهان، برهان قاطع، چاپ محمدمعین، تہران، ۱۳٦۱ش.
• ایزدپناه، مهرداد، آشنایی با دین زرتشت، چاپ دوم: انتشارات محور، ۱۳۸۵.