نندلال گوئیا
نند لال گوئیا دسویں سکھ گرو دے حضوری شاعر تے عربی فارسی دے عالم سن ۔
ماپے تے جم
[سودھو]بھائی نند لال دے پیؤ چھجو رام کھتری، فارسی دے مشہور ودوان سن۔ ذریعہ-معاش دی تلاش وچ اوہ اپنا وطن ملتان (پنجاب) چھڈّ کے غزنی (افغانستان) وچ جا وسے۔ اوہناں دی اہلیت اتے فارسی دے علم دی تعریف سن کے اتھوں دے حاکم نواب محی الدین نے اوہناں نوں اپنا میر منشی (دیوان) مقرر کر دتا۔ (پنڈت نرین سنگھ جی گیانی نے بھائی نند لال دی کرت 'زندگیناما' اتے 'توصیف و ثناء' دے مختصر کردار وچ بھائی نند لال دے پیؤ دا ناں منشی چھجو رام وی لکھیا ہویا اے)۔
ایہہ تقدیر دی ستمگری سی کہ 50 ورھیاں دی عمر تکّ جو وی اولاد، دیوان چھجو رام دے گھر پیدا ہوئی، اوہ ربی رضا ماتحت فوت ہندی رہی۔ اخیر سنّ 1633 وچ اوہناں دے گھر اک پتر نے جم لیا، جس دا ناں اوہناں نند لال رکھیا۔
تعلیم
[سودھو]ودوان پیؤ نے صرف 6 سال دی نکی عمر وچ ہی اپنے ہونہار پتر نوں فارسی اتے عربی دی تعلیم دین دے یوگ پربندھ کر دتے۔ بالک نند لال دی تیکھن عقل ہون کارن اوہ تھوڑھے ویلے وچ ہی فارسی تے عربی وچ اچھے تاک ہو گئے۔ فلسفے دے اعلیٰ گن آپ نوں پیؤ پاسوں گڑھتی وچ مل گئے سن۔
آپ دے پیؤ دیوان چھجو رام جی، رامانندی بیراگیاں دے سیوک سن تے اوہناں دی اچھا سی کہ اوہناں دا پتر بالک نند لال وی کلریت مطابق ویشنو دھرم دی دیکھیا حاصل کر لوے۔ پر تجربہ کار بچے نوں کجھ ہور ہی منظور سی۔ جدوں بالک نند لال دی عمر صرف 12 ورھیاں دی سی تاں دیوان جی نے اوہناں نوں دیکھیا دواؤن دا پربندھ کیتا۔ جدوں رامانندی بیراگیاں دے کلگرو نے بھائی صاحب دے گل وچ کاٹھ دے منکیاں دی کنٹھی پاؤنی چاہی تاں بالک نند لال نے پورے ادب نال اس کنٹھی نوں گرہن کرن توں صاف انکار کر دتا تے کلگرو نوں بینتی کردے ہوئے کیہا، 'ناسونت کاٹھ دی کنٹھی دی تھاں اوہناں نوں روحانی گناں دی ایسی کنٹھی پہنائی جاوے، جو لوک تے پرلوک، دوواں وچ سہائی ہووے۔' اوہناں تشریحی وضاحت نال آکھیا کہ 'دھرم تے آتمک مارگ دی چون میرے لئی کوئی رسمی بندھن نہیں، میں آتمک سرتی دی پرواز راہیں اپنے دھرم گورو دی تلاش خود کراں گا۔' کلگرو تے دیوان جی نوں کی پتہ سی کہ جس کامل مرشد دی تلاش بالک نند لال نوں اے، اوہ صاحبِ کمال سری گورو گوبند سنگھ جی ہن۔ --قابلیت== بالک نند لال نے فارسی وچ تاں اس قدر مہارت حاصل کر لئی کہ 19 ورھیاں دی عمر وچ ہی فارسی وچ اچّ پائے دی شاعری پڑھن لگّ پئے سن۔ بدقسمتی نال بھر جوانی دی عمر وچ ہی بھائی نند لال دے ماں اتے پیؤ دوویں ہی، تھوڑھے-تھوڑھے وقفے نال گزر گئے۔ بھائی صاحب نے پرچلت دستور مطابق غزنی دے حاکم پاس اپنے پیؤ والے عہدے اُتے تعینات ہون دی خواہش ظاہر کیتی۔ پر غزنی دے حاکم نواب مئیوحی الدین نے بھائی نند لال دی چھوٹی عمر ہون کارن کوئی چھوٹی-موٹی مراتبت پروان کرن نوں کیہا، جو بھائی صاحب نوں منظور نہیں سی۔ تعلیم اتے قابلیت مطابق، جس رتب-او-ادب دے بھائی نند لال مستحق سن، اوہ نواب غزنی منظور کرن نوں تیار نہیں سی، جس کارن آپ دا دل ٹٹّ گیا اتے اس مایوسی دے عالم وچ آپ نے غزنی دی ساری جائداد ویچ دتی تے بناں انتظار کیتیاں اک قافلے سمیت اپنے پُرکھی وطن ملتان نوں روانگی پا دتی۔
ملتان آنا تے ویاہ
[سودھو]ملتان پجّ کے آپ نے دلی دروازے اپنے نویں مکان دی تعمیر کروائی تے اتھے ہی رہن لگّ پئے۔ اتھے ہی اک سہجدھاری سکھ پروار نے بھائی صاحب نوں ہر پکھوں یوگ سمجھ کے اپنی دھی دی شادی بھائی صاحب نال کر دتی۔ ایہہ بیبی گورو-گھررو دی شردھالو ہون کارن نت امرت ویلے گورو نانک صاحب جی دی بانی پڑھدی سی، جس توں بھائی صاحب دے من وچ وی سکھی لئی اپار عقیدت اتپن ہو گئی۔ شبد دی روزمرا ارادھنا کارن گربانی اتے وشواس پرپکّ ہندا گیا۔ آپ نے گورمکھی اکھر پڑھے اتے بہت ساری بانی کنٹھ کر لئی۔ گربانی اتے گر-اتہاس دے مطالعہ نے آپ دی برتی نوں مکمل طور اُتے گورو نال جوڑ دتا۔ آپ دے گھر دو پتراں نے جم لیا، جنہاں دے ناں لکھپت رائے تے لیلاں رام رکھے گئے۔ بھائی صاحب دی ودوتا اتے اہلیت دی خبر، گلی-کوچے ہندی ہوئی جدوں ملتان دے حاکم تکّ پہنچی، تد ملتان دے حاکم نے خود بھائی صاحب نوں اپنے دربار وچ بلا کے، اپنے میر منشی (دیوان) دے عہدے اُتے مقرر کر دتا، جو بھائی صاحب نے پوری امان داری اتے اہلیت نال پورے 6 سال تکّ نبھائی۔
گرو گوبند دے کول
[سودھو]جدوں بھائی صاحب دے پتراں نے وڈے ہو کے گھر دا سارا کم-کاج سنبھال لیا تاں آپ نے ساری جائداد، گھر-بار تے دھن-دولت اپنے بچیاں تے سہرے پروار دے سپرد کر دتے۔ آپ دے من وچ گورو پیار اتے ویراگ نے اجیہا اچھالا ماریا کہ آپ ملتان دے دیوان دی پدوی تیاگ کے غزنی توں لیاندے اپنے سیوکاں سمیت سری ہرمندر صاحب دے درشناں لئی امرتسر پجّ گئے۔ اتھے گورو کلغیدھر پاتشاہ دی مہما سن کے راہ وچ پیندے گردھاماں دے فلسفہ دیدار کردے ہوئے سدھے انندپور صاحب پہنچ گئے۔ دسم پاتشاہ حضور دے نوری فلسفہ دیدارے کرکے صاحبِ کمال دیاں بخششاں اتے رحمتاں دے پاتر بنے۔ اتھے ہی آپ نے گورو گوبند سنگھ صاحب پاسوں گورو دیکھیا لئی اتے 'انن سکھ' دا خطاب پائیا۔
مغل ملازمت وچ
[سودھو]کجھ سماں انندپور صاحب وچ گزار کے نند لال آگرہ چلے گئے، جتھے صاحبِ کمال دے سببّ نال آپ اورنگزیب دے وڈے شہزادے معظم (بہادر شاہ) دے میر منشی تعینات ہو گئے۔ شاہزادہ معظم آپ دے دیوی گناں اتے ودوتا دا مرید ہو گیا تے اخیر نوں ایہہ گن اتے شوبھا ہی اوہناں لئی وڈی مصیبت دا کارن بنے۔ اس واقعے دا ویروا کجھ اس طرحاں اے-
بادشاہ اورنگزیب نوں قرآن شریف دی اک آیت دی وضاحت بارے ہمیشہ سنسا رہندا سی۔ اک دن اس نے اپنے دربار وچ فاضل قاضیاں اتے مفتیاں نوں بلا کے قرآن شریف دی اس آیت دی وضاحت کرن لئی کیہا، پر اوہناں ولوں کیتی گئی تشریخ توں اورنگزیب دی تسلی نہ ہوئی، اس ویلے شاہزادہ معظم وی دربار وچ موجود سن۔ اوہناں نے اس آیت دی تشریح کرن لئی بادشاہ دی اجازت نال نند لال نوں دربار وچ بلایا۔ جدوں نند لال نے قرآن دی آیت دی عربی اتے فارسی زبان وچ ویاکھیا کیتی تاں بادشاہ اورنگزیب عش-عش کر اٹھیا اتے نندلال دی تعریف کرن لگّ پیا۔ پر ایہہ تعریف تھوڑھچری ہی سی، جدوں بادشاہ اورنگزیب نوں ایہہ پتہ لگا کہ بھائی نند لال مسلمان نہیں سگوں اک ہندو کھتری پروار وچوں ہن تاں اورنگزیب دا من نفرت نال بھر گیا۔ اس نے شاہزادہ معظم نوں اپنے پاس بلا کے کیہا کہ اجیہا عربی اتے فارسی دا عالم-فاضل تاں مسلمان ہونا چاہیدا اے، اس دا مذہب چھیتی توں چھیتی تبدیل کروا کے اس نوں اسلام قبول کروایا جاوے۔
جدوں شاہزادہ معظم نے ایہہ ساری وارتا بھائی نند لال نوں سنائی تاں اوہناں دے من نوں ڈونگھی ٹھیس پہنچی تے مایوسی دے عالم وچ گواچ گئے۔ پر شاہزادہ معظم نوں اس گلّ دا پورا علم سی کہ بھائی نند لال، صاحب کمال گرو گوبند سنگھ دے سکھ ہن اتے اوہ آپ وی گورو صاحب دا قدردان سی۔ اس نے بھائی صاحب نوں اپنی مرضی نال فیصلہ لین دی کھلھ دے دتی۔ بھائی صاحب نے گورو کلغیدھر دے چرناں وچ انندپور صاحب مڑ پرط جان دی یاچنا کیتی اتے دوسرے دن ہی اپنے رتبے نوں ٹھوکر مار کے اچھوپلے جہے صاحب کمال دی قدم-بوسی لئی انندپور صاحب نوں روانگی پا دتی۔
آگرہ توں انندپور صاحب دے سفر وچ سارے راہ آپ ویراگمئی حالت وچ سن۔ آپ دی روح دا ردن اک اگوچر بے پرواہی دی حالت وچ سی۔ صاحب کمال دے درشناں دے دیوی تصور راہیں ہو رہی روحانی گفتگو نوں آپ نے اک لمبی فارسی شاعری دی مالا وچ پرو لیا۔ 'گنج-نامہ' دی دسویں سلطنت 'از سلطنت دہم دے عنوان ہیٹھ لکھی ایہہ نظم، بھائی صاحب دے انوبھوی کمال دا سکھر اے اتے آپ دے کامل مرشد، گورو گوبند سنگھ جی دی 'عظمت بیانی' دا اک بے مثال شاہکار اے۔ 'ناسرو منصور گورو گوبند سنگھ۔ ایزدی منظور گرو گوبند سنگھ۔'
گورو دسم پاتشاہ دی صفت-صلاحَ کردی، فارسی وچ لکھی بھائی نند لال دی ایہہ اک لمی نظم اے، جس دے کلّ 56 بند ہن تے ہر بند وچ صاحب کمال دیاں دو انوپم صفتاں درج ہن، جو گورو گوبند سنگھ صاحب دی انوٹھی عظمت نوں بھائی صاحب دی نجی انوبھوتی تے تجربہ مطابق شاعرانہ انداز وچ بیان کردیاں ہن۔
بھائی نند لال نے اپنے جیون دا بہتا سماں انندپور صاحب وکھے ہی گورو کلغیدھر پاتشاہ دے چرناں وچ گزاریا اتے کتاباں لکھیاں۔ اک کتاب دی رچنا آپ جی نے آگرے توں روانگی پاؤن توں بعد انندپور صاحب دے سفر دوران لکھی۔ انندپور صاحب اپڑن تکّ اس دے 514 شعر؎ لکھے جا چکے سن۔ فارسی وچ رچی اس کتاب دا سرلیکھ 'بندگی نامہ' رکھیا اتے ایہہ کتاب بڑے ادب نال گورو دسم پاتشاہ نوں بھیٹ کر دتی۔
صاحب کمال نے اس کتاب دے سارے شعر؎ تے اوہناں دا تشریحی ترجما، ویاکھیا سمیت، سنگت وچ بیٹھ کے سنن اپرنت فرمایا 'بھائی صاحب جیو، اس کتاب دا سرلیکھ 'بندگی نامہ' دے بدلے 'زندگی نامہ' ودھیرے ڈھکواں راے گا، جو وی اس کتاب نوں پڑھیگا، اوہ زندگی دی تہذیب تے ترتیب نوں سمجھ سکیگا تے اس دا جم کامیاب ہووےگا'۔ اس کتاب دا اک شعر؎ اس طرحاں سی :
آبے ہیواں پور شدہ چوں جامِ اوں۔
'بندگی نامہ' شدہ جاں نامِ اوں۔۔502॥
اس شعر؎ وچ آئے شبد 'بندگی نامہ' نوں ساہبے کمال نے اپنے ہست کملاں نال بدل کے 'زندگی نامہ' کر دتا۔ انج بھائی صاحب دی اس کتاب دا ناں 'زندگی نامہ' ہو گیا۔ بھائی صاحب دیاں جو رچناواں ہن تکّ کسے نہ کسے روپ وچ مہیا ہن، اوہناں دا ویروا اس پرکار اے :
- . توصیف و ثناء و خاتمہ (عربی تے فارسی-شاعری تے وارتک وچ)۔
- جوت بکاس (فارسی-وارتک)
- . جوت بکاس (ہندی پنجابی-کوتای)
- . دستور-ال-انشاں (فارسی-شاعری)
- . عرض الالفاظ (فارسی)
- . گنج-نامہ (فارسی-شاعری تے وارتک)
- . رہتناما (پنجابی -شاعری)
- . تنخواہ-ناماہ (پنجابی-کوتای)
- . زندگی-ناماگی (فارسی-شاعری)
- . دیوانِ گوئیا (فارسی-غزلاں)
بھائی صاحب دیاں ایہناں ادتی رچناواں دی مزید تشریح وچ ہور بڑا کجھ لکھیا جا سکدا اے، پر اس مضمون دے بہو-وستھار نوں مجبوری وسّ سنکوچنا بندا اے۔
عمر دی آخری حالت وچ بھائی نند لال نوں، جو عمر وچ دسم پاتشاہ حضور نالوں 33 سال وڈے سن، گورو گوبند سنگھ جی نے سری انندپور صاحب دی آخری جنگ توں پہلاں، ساری ستھتی دی نازکتا وچاردیاں ہویاں بھائی صاحب نوں ملتان بھیج دتا۔ اتھے ہی آپ آخر 72 سال دی عمر بھوگ کے سنّ 1705 وچ سدیوتا دی گود وچ جا براجے۔ بھائی صاحب دی مہان چوڑامنی شخصیت اُتے اقبال دا ایہہ شعر؎ ان-بنّ صادق ہندا اے :
ہوتا ہے کوہو دشت میں پیدا کبھی کبھی۔
وہ مرد جس کا فقر کرے، خزف کو نگیں۔[[گٹھ: