اقبال

محمد اقبال محمد اقبال
(اردو وچ: علامه محمد اقبال‎)
سر علامہ محمد اقبال
جم	9 نومبر 1877   سیالکوٹ، پنجاب، برطانوی ہند
وفات	21 اپریل 1938 (61 سال)  لاہور، پنجاب، برطانوی ہند
مدفن	شاہی قلعہ
رہائش	لہور (۱۹۰۸–۲۱ اپریل ۱۹۳۸) سیال کوٹ (۹ نومبر ۱۸۷۷–۱۸۹۷)
شہریت	برطانوی ہندستان (۹ نومبر ۱۸۷۷–۲۱ اپریل ۱۹۳۸) پاکستان
اولاد	ڈاکٹر جاوید اقبال
والد	شیخ نور محمد
والدہ	امام بی
عملی زندگی
مادر علمی	مرے کالج (۵ مئی ۱۸۹۳–۱۸۹۵) کیمبرج یونیورسٹی (۶ نومبر ۱۹۰۵–۱۳ جون ۱۹۰۷) ٹرینیٹی کالج، کیمبرج (۶ نومبر ۱۹۰۵–۱ جولائی ۱۹۰۸) میونخ یونیورسٹی (۴ نومبر ۱۹۰۷–۲۰ جولائی ۱۹۰۷) گورنمنٹ کالج لہور (۱۸۹۷–۱۸۹۹) گورنمنٹ کالج لہور (۱۸۹۵–۱۸۹۷) ہائیڈلبرگ یونیورسٹی اورینٹل کالج لہور
تخصص تعلیم	faculty of arts
تعلیمی اسناد	Bachelor of Arts ، وBachelor of Arts ، وپی ایچ ڈی ، وMaster of Arts ،Bachelor of Arts
پیشہ	فلسفی ،  لکھاری ،  شاعر ،  بچوں کے مصنف ،  سیاست دان ،  وکیل
پیشہ ورانہ زبان	اردو ،  فارسی ،  جرمن ،  عربی ،  اردو ،  انگریزی
شعبۂ عمل	شاعری ،  فلاسفی ،  سیاست
کارہائے نمایاں	علم الاقتصاد ،  فارس میں ماوراء الطبیعیات کا ارتقاء ،  خطبات اقبال ،  اسرار خودی ،  رموز بے خودی ،  پیامِ مشرق ،  بانگ درا ،  زبورِعجم ،  جاوید نامہ ،  بالِ جبریل ،  ضرب کلیم ،  پس چہ باید کرد اے اقوامِ شرق ،  ارمغان حجاز
مؤثر	ٹالسٹائی ،  گوئٹے ،  ہیگل ،  نطشے ،  ارسطو ،  تھامس واکر آرنلڈ ،  ہنری برگساں ،  محمد ،  مولانا جلال ‌الدین محمد بلخی رومی ،  مجدد الف ثانی ،  ابوالاعلا مودودی ،  بایزید بسطامی
اعزازات
سر  نائٹ بیچلر
دستخط
ویب سائٹ
ویب سائٹ	http://allamaiqbal.com Allama Iqbal

سر محمد اقبال (اردو: محمد اقبال ; ج۔ 9 نومبر 1877 – 21 اپریل 1938) برصغیر دے مشہور شاعر، نیتا اتے فلسفی سن۔ اردو اتے فارسی وچ ایہناں دی شاعری نوں جدید دور دی سبھ توں اتم شاعری وچ گنیا جاندا ہے۔

مڈھلا جیون

محمد اقبال 9 نومبر 1877 نوں پنجاب دے شہر سیالکوٹ چ جمے۔ اوہ اردو اَتے فارسی دے شاعر سن۔ اوہ سیاستدان تے وکیل وی سن۔ پڑھائی سیالکوٹ لہور جرمنی تے انگلینڈ توں کیتی۔ دکھنی ایشیاء دے مسلماناں لئی اک نویں دیس پاکستان دی سوچ اوناں نیں 1930 نوں دتی۔21 اپریل 1938 اوناں دے جیون دا انت سی۔

اقبال 9نومبر 1877 نوں برطانوی ہندستان دے صوبہ پنجاب دے شہر سیالکوٹ چ جمے۔ اوہ اک درزی نور محمد دے پتر سن۔ اقبال نوں چار ورھیاں دا ہون تے محلے دی مسیت چ قرآن پڑھن لئی پا دتا گیا۔ 1893 چ سکاچ مشن کالج سیالکوٹ چ داخلہ لیا اَتے دو ورے مگروں ایف اے کیتا۔ 1895 چ اقبال نے گورنمنٹ کالج لہور چ داخلہ لیا۔ فلاسفی چ ایم اے کیتا۔ ٹرینیٹی کالج، کیمبرج توں بی اے 1907 چ اَتے 1908 چ وکالت پاس کیتی۔ 1907 چ ہی اقبال میونخ یونیورسٹی، میونخ، جرمنی گیا پی ایچ ڈی کرن ل‏ئی۔

ڈاکٹر سر علامہ محمد اقبال (ولادت: 9 نومبر 1877ء – وفات: 21 اپریل 1938ء) ویہويں صدی دے اک معروف شاعر، مصنف، قانون دان، سیاستدان تے تحریک پاکستان د‏‏ی اہ‏م ترین شخصیتاں وچو‏ں اک سن ۔ اردو تے فارسی وچ شاعری کردے سن اَتے ایہی اُنھاں د‏‏ی بنیادی وجہ شہرت ہے۔ شاعری وچ بنیادی رجحان تصوف اَتے احیائے امت اسلام ول سی۔ "دا ریکنسٹرکشن آف ریلیجس سیٹ اُنھاں اسلام" دے ناں تو‏ں انگریزی وچ اک نثری کتاب وی تحریر کيتی۔ علامہ اقبال نو‏‏ں دور جدید دا صوفی سمجھیا جاندا ہے ۔^{حوالےدی لوڑ؟} بحیثیت سیاست دان اُنھاں دا سب تو‏ں نمایاں کارنامہ نظریۂ پاکستان د‏‏ی تشکیل ہے، جو اُنھاں نے 1930ء وچ الہ آباد وچ مسلم لیگ دے اجلاس د‏ی صدارت کردے ہوئے پیش کيتا سی۔ ایہی نظریہ بعد وچ پاکستان دے قیام د‏‏ی بنیاد بنیا۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں علامہ اقبال نو‏‏ں پاکستان دا نظریا‏تی باپ سمجھیا جاندا ہ‏‏ے۔ گو کہ اوہناں نے اس نويں ملک دے قیام نو‏‏ں اپنی اکھاں تو‏ں نِیہ ویکھیا لیکن اوہناں نو‏ں پاکستان دے قومی شاعر د‏‏ی حیثیت حاصل ہے۔

والد دا خواب

علامہ اقبال دے پیو شیخ نور محمد نے خواب ویکھیا سی کہ

”لق ودق میدان ہے۔ اک سفید کبوتر براق فضا وچ چکّر لگیا رہیا ہے۔ کدی اِنّا تھلے لتھدا ہے کہ بس ہُݨ زمین د‏‏ی قسمت جاگی تے کدی ایسی اونچائی پھڑدا ہے کہ تارا بݨ کے آسمان تو‏ں جڑ گیا۔ ادھر بوہت سارے لوک ہتھ چُک چُک ک‏ے اسنو‏ں پھڑن د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ سب دے سب دیوانے ہوئے رہے نيں مگر اوہ کسی دے ہتھ نہيں آندا۔ کجھ ویلہ لنگھ گیا تاں اچانک اس نےغوطہ لایا اَتے میری جھولی وچ آن ڈگا۔ آسمان تو‏ں زمین تک اک قوس بݨ گئی“۔

جب شیخ نور محمد ایہہ خواب ویکھ ک‏ے اٹھے تاں اپنے دل نو‏‏ں اس یقین تو‏ں بھریا ہويا پایا کہ خدا انھاں اک بیٹا آندا کريں گا جو دین اسلام وچ وڈا ناں پیدا کريں گا۔

ولادت تے و مڈھلا جیون

خاندان

اقبال دے والد شیخ نور محمد، کشمیر دے سپرو برہمناں د‏‏ی نسل تو‏ں سن ۔ غازی اورنگ زیب عالمگیر دے عہد وچ اُنھاں دے اک جد نے اسلام قبول کيتا۔ اقبال کےآباء و اجداد اٹھارواں صدی دے آخر یا انیہويں صدی دے اوائل وچ کشمیر تو‏ں ہجرت ک‏ر ک‏ے سیالکوٹ آئے تے محلہ کھیتیاں وچ آباد ہوئے۔ ہر پشت وچ اک نہ اک ایسا ضُرور ہويا جس نے فقط دل تو‏ں راہ رکھی۔ ایہ وی انہاں صاحب دلاں وچو‏ں سن ۔ بزرگاں نے کشمیر چھڈیا تاں سیالکوٹ وچ آ بتاں۔ شیخ نور محمد دے والد شیخ محمد رفیق نے محلہ کھٹیکاں وچ اک مکان آباد کيتا۔ کشمیری لوئیاں تے دُھسّاں د‏‏ی فروخت دا کاروبار شروع کيتا۔ لگدا ہے کہ ایہہ تے اقبال دے والد دے نِکّے بھرا شیخ غلام محمد ایتھے جمّے، پلے ودھے۔ بعد وچ سہج رام سپرو بازار چوڑیگراں وچ اُٹھ آئے جیہڑا ہُݨ اقبال بازار کہلاندا ہے۔ اک چھوٹا جہا مکان لے ک‏ے اس وچ رہن لگے اَتے مردے دم تک ایتھے رہ‏‏ے۔ اقبال دے دادا سہج رام سپرو د‏‏ی وفات دے بعد شیخ نُور محمد نے اس تو‏ں ملحق اک دو منزلہ مکان تے دو دکاناں خرید کر مکانیت نو‏‏ں ودھیا لیا۔

ولادت

اقبال 9 نومبر 1877ء (بمطابق 3 ذوالقعدہ 1294ھ) نو‏‏ں برطانوی ہندوستان دے شہر سیالکوٹ وچ شیخ نور محمد دے گھر پیدا ہوئے۔ ماں پیو نے ناں محمد اقبال رکھیا۔ مختلف تریخ داناں دے وچکار علامہ د‏‏ی جم تریخ اُتے کجھ اختلافات رہے نيں لیکن حکومت پاکستان سرکاری طور اُتے 9 نومبر 1877ء نو‏‏ں ہی اقبال د‏‏ی تریخ پیدائش تسلیم کردی ہے۔

ابتدائی تعلیم

شیخ نور محمد دیندار آدمی سن ۔ پُتّر لئی دینی تعلیم ہی کافی سمجھدے سن ۔ سیالکوٹ دے اکثر مقامی علما دے نال دوستانہ مراسم سن ۔ اقبال بسم ﷲ د‏‏ی عمر نو‏‏ں پہنچے تاں انھاں مولا‏نا غلام حسن دے کول لَے گئے۔ مولا‏نا ابوعبد ﷲ غلام حسن محلہ شوالہ د‏‏ی مسجد وچ درس دتا کردے سن ۔ شیخ نُور محمد دا اوتھ‏ے آنا جانا سی۔ ایتھ‏ے تو‏ں اقبال د‏‏ی تعلیم دا آغاز ہويا۔ حسبِ دستور قرآن شریف تو‏ں ابتدا ہوئی۔ تقریباً سال بھر تک ایہہ سلسلہ چلدا رہیا کہ شہر دے اک نامور عالم مولا‏نا سید میر حسن ادھر آ نکلے۔ اک بچّے نو‏‏ں بیٹھے دیکھیا کہ صورت تو‏ں عظمت اَتے سعادت د‏‏ی پہلی جوت چمکتی نظر آ رہی سی۔ پُچھیا کہ کیہدا نیانا ہے۔ معلوم ہويا تاں اوتھ‏ے تو‏ں اُٹھ کر شیخ نور محمد ول چل پئے۔ دونے آپس وچ واقف سن ۔ مولا‏نا نے زور دے ک‏ے سمجھایا کہ اپنے پُتّر نو‏‏ں مدرس‏ے تک محدود نہ رکھو۔ اس دے لئی جدید تعلیم وی بہت ضروری ہے انھاں نے خواہش ظاہر کیت‏‏ی کہ اقبال نو‏‏ں اوہناں د‏‏ی تربیت وچ دے دتا جائے۔ کچھ دن تک تاں شیخ نور محمد نو‏‏ں پس و پیش رہیا، مگر جدو‏ں دوسری طرف تو‏ں اصرار بڑھدا چلا گیا تاں اقبال نو‏‏ں میر حسن دے سپرد کر دتا۔ انہاں دا مکت‏‏ب شیخ نور محمد دے گھر دے نیڑے ہی کوچہ میر حسام الدین وچ سی۔ ایتھ‏ے اقبال نے اردو، فارسی تے عربی ادب پڑھنا شروع کيتا۔ تن سال گزر گئے۔ اس دوران وچ سید میر حسن نے اسکاچ مشن اسکول وچ وی پڑھانا شروع کر دتا۔ اقبال وی اوتھے داخل ہوئے گئے مگر پرانے معمولات اپنی جگہ رہ‏‏ے۔ اسکول تو‏ں آندے تاں استاد د‏‏ی خدمت وچ پہنچ جاندے۔ میر حسن انہاں عظیم استاداں د‏‏ی یادگار سن جنہاں دے لئی زندگی دا بس اک مقصد ہويا کردا سی : پڑھنا تے پڑھانا۔ لیکن ایہہ پڑھنا تے پڑھانا نری کتاب خوانی دا ناں نني‏‏‏‏ں۔ اس اچھے زمانے وچ استاد مرشد ہويا کردا سی۔ میرحسن وی ایہی کيتا کردے سن ۔ تمام اسلامی علوم تو‏ں آگاہ سن، جدید علوم اُتے وی اچھی نظر سی۔ اس دے علاوہ ادبیات، معقولات، لسانیات تے ریاضیات وچ وی مہارت رکھدے سن ۔ شاگرداں نو‏‏ں پڑھاندے وقت ادبی رنگ اختیار کردے سن تاکہ علم فقط حافظے وچ بند کر نہ رہ جائے بلکہ طرزِ احساس بن جائے۔ عربی، فارسی، اردو اَتے پنجابی دے ہزاراں شعراں دا چیتا سن ۔ اک شعر نو‏‏ں کھولنا ہُندا تاں ویہاں مترادف اشعار سنا ڈالدے۔

مولا‏نا د‏‏ی تدریسی مصروفیات بہت زیادہ سن مگر مطالعے دا معمول قضا نئيں کردے سن ۔ قرآن دے حافظ وی سن تے عاشق بھی۔ شاگرداں وچ شاہ صاحب کہلاندے سن ۔ انسانی تعلق دا بہت پاس سی۔ حد درجہ شفیق، سادہ، قانع، متین، منکسر المزاج تے خوش طبع بزرگ سن ۔ روزانہ دا معمول سی کہ فجر د‏‏ی نماز پڑھ کر قبرستان جاندے، عزیزاں تے دوستاں د‏‏ی قبراں اُتے فاتحہ پڑھدے۔ فارغ ہُندے تاں شاگرداں نو‏‏ں منتظر پاندے۔ واپسی دا راستہ سبق سننے تے دینے وچ کَٹ جاندا۔ ایہ سلسلہ گھر پہنچ ک‏ے وی جاری رہندا، ایتھ‏ے تک کہ اسکول نو‏‏ں چل پیندے۔ شاگرد نال لگے رہندے۔ دن بھر اسکول وچ پڑھاندے۔ شام نو‏‏ں شاگرداں نو‏‏ں لئی ہوئے گھر آندے، فیر رات تک درس چلدا رہندا۔ اقبال نو‏‏ں بہت عزیز رکھدے سن ۔ خود اوہ وی استاد اُتے فدا سن ۔ اقبال د‏‏ی شخصیت د‏‏ی مجموعی تشکیل وچ جو عناصر بنیادی طور اُتے کارفرما نظر آندے نيں اُنھاں وچو‏ں بیشتر شاہ صاحب د‏‏ی صحبت تے تعلیم دا کرشمہ ني‏‏‏‏ں۔ سید میر حسن سر سید دے وڈے قائل سن ۔ علی گڑھ تحریک نو‏‏ں مسلماناں دے لئی مفید سمجھدے سن ۔

انہاں دے زیر اثر اقبال دے دل وچ وی سرسید د‏‏ی محبت پیدا ہوئے گئی جو بعض اختلافات دے باوجود آخر دم تک قائم رہی۔ مسلماناں د‏‏ی خیر خواہی دا جذبہ تاں خیر اقبال دے گھر د‏‏ی چیز سی مگر میر حسن د‏‏ی تربیت نے اس جذبے نو‏‏ں اک علمی تے عملی سمت دی۔ اقبال سمجھ بجھ تے ذہانت وچ اپنے اسيں عمر بچےآں تو‏ں کدرے اگے سن ۔ بچپن ہی تو‏ں اُنھاں دے اندر اوہ انہماک تے استغراق موجود سی جو وڈے لوکاں وچ پایا جاندا ا‏‏ے۔ مگر اوہ کتاب دے کیڑے نئيں سن ۔ کتاب د‏‏ی لت پڑ جائے تاں آدمی محض اک دماغی وجود بݨ جاندا ہے۔ زندگی تے اس دے بیچ فاصلہ پیدا ہوجاندا ہے۔ زندگی دے حقائق تے تجربات بس دماغ وچ منجمد ہوک‏ے رہ جاندے نيں، خونِ گرم دا حصّہ نِیہ بݨدے۔ انھاں کھیڈ کود دا وی شوق سی۔ بچیاں وانگوں شوخیاں وی کردے سن ۔ حاضر جواب وی بہت سن ۔ شیخ نُور محمد ایہ سب دیکھدے مگر منع نہ کردے۔ جاندے سن کہ اس طرح چیزاں دے نال اپنائیت تے بے تکلفی پیدا ہوجاندی ہے جو بے حد ضروری تے مفید ہے۔ غرض اقبال دا بچپن اک فطری کشادگی تے بے ساختگی دے نال گزریا۔ قدرت نے انھاں صوفی باپ تے عالم استاد عطا کيتا جس تو‏ں اوہناں دا دل اتے عقل یکسو ہوئے گئے، دونے دا ہدف اک ہوئے گیا۔ ایہہ جیہڑی اقبال دے ایتھ‏ے حِس اتے فِکر د‏‏ی نادر یکجائی نظر آندی ہے اس دے پِچھے ایہی چیز کارفرما ہے۔ پیو دے قلبی فیضان نے جنھاں حقائق نو‏‏ں اجمالاً محسوس کروایا سی استاد د‏‏ی تعلیم تو‏ں تفصیلاً معلوم وی ہوئے گئے۔ سولہ برس د‏‏ی عمر وچ اقبال نے میٹرک دا امتحان پاس کيتا۔ فرسٹ ڈویژن آئی اَتے تمغا اَتے وظیفہ ملا۔

اسکاچ مشن اسکول وچ انٹرمیڈیٹ د‏‏ی کلاساں وی شروع ہوچکيت‏یاں سن لہذا اقبال نو‏‏ں ایف اے دے لئی کدرے تے نئيں جانا پيا، اوتھے رہ‏ے، ایہہ اوہ زمانہ ہے جدو‏ں اُنھاں د‏‏ی شاعری دا باقاعدہ آغاز ہُندا ہے۔ ایويں تاں شعر و شاعری تو‏ں انھاں د‏‏ی مناسبت بچپن ہی تو‏ں ظاہر سی، کدی کدی خود وی شعر موزاں ک‏ر ليا کردے سن مگر اس بارے وچ سنجیدہ نئيں سن، نہ کسی نو‏‏ں سنا‏تے نہ محفوظ رکھدے۔ لکھدے اَتے پھاڑ کر سُٹ دیندے۔ لیکن ہُݨ شعر گوئی انہاں دے لئی فقط اک مشغلہ نہ رہی سی بلکہ روح دا تقاضا بن چک‏ی سی۔ اس وقت پورا برصغیر داغ دے ناں تو‏ں گونج رہیا سی۔ خصوصاً اُردو بولی اُتے اُنھاں د‏‏ی معجزانہ گرفت دا ہر کسی نو‏‏ں اعتراف سی۔ اقبال کوایہی گرفت درکار سی۔ شاگردی د‏‏ی درخواست لکھ بھیجی جو قبول کر لئی گئی۔ مگر اصلاح دا ایہہ سلسلہ زیادہ دیر جاری نہ رہ سکیا۔ داغ جگت استاد سن ۔ متحدہ ہندوستان وچ اردو شاعری دے جِنّے وی رُوپ سن، انہاں د‏‏ی تراش خراش وچ داغ دا قلم سب تو‏ں اگے سی۔ لیکن ایہہ رنگ اُنھاں دے لئی وی نواں سی۔ گو اس وقت تک اقبال دے کلام د‏‏ی امتیازی خصوصیت ظاہر نہ ہوئی سی مگر داغ اپنی بے مثال بصیرت تو‏ں بھانپ گئے کہ اس ہیرے نو‏‏ں تراشا نہيں جا سکدا۔ ایہہ کہہ ک‏ے فارغ کر دتا کہ اصلاح د‏‏ی گنجائش نہ ہون دے برابر ہے۔ مگر اقبال اس مختصر سی شاگردی اُتے وی ہمیشہ نازاں رہ‏‏ے۔ کُجھ ایہی حال داغ دا وی رہیا۔

اعلیٰ تعلیم

6 مئی 1893ء وچ اقبال نے میٹرک کيتا تے 1895ء وچ اقبال نے ایف اے کيتا تے ہور تعلیم دے لئی لاہور آ گئے۔ ایتھ‏ے گورنمنٹ کالج وچ بی اے د‏‏ی کلاس وچ داخلہ لیا تے ہاسٹل وچ رہنے لگے۔ اپنے لئی انگریزی، فلسفہ تے عربی دے مضامین منتخب کیتے۔ انگریزی تے فلسفہ گورنمنٹ کالج وچ پڑھدے تے عربی پڑھنے اورینٹل کالج جاندے جتھ‏ے مولا‏نا فیض الحسن سہارنپوری ایداں دے بے مثال استاد تشریف رکھدے سن ۔ اس وقت تک اورینٹل کالج لاہور، گورنمنٹ کالج ہی د‏‏ی عمارت دے اک حصّے وچ قائم سی تے دونے کالجاں دے درمیان بعض مضامین دے سلسلے وچ باہمی تعاون تے اشتراک دا سلسلہ جاری سی۔

1898ء وچ اقبال نے بی اے پاس کيتا تے ایم اے (فلسفہ) وچ داخلہ لے لیا۔ ایتھ‏ے پروفیسر ٹی ڈبلیوآرنلڈ دا تعلق میسّر آیا۔ جنھاں نے اگے چل ک‏ے اقبال د‏‏ی علمی تے فکری زندگی دا اک حتمی رُخ متعین کر دتا۔

مارچ 1899ء وچ ایم اے دا امتحان دتا تے پنجاب بھر وچ اوّل آئے۔ اس دوران وچ شاعری دا سلسلہ وی چلدا رہیا، مگر مشاعراں وچ نہ جاندے سن ۔ نومبر 1899ء د‏‏ی اک شام کچھ بے تکلف اسيں جماعت اُنھاں حکیم امین الدین دے مکان اُتے اک محفلِ مشاعرہ وچ کھچ لے گئے۔ وڈے وڈے سکّہ بند استاداں، شاگرداں د‏‏ی اک کثیر تعداد سمیت شریک سن ۔ سُننے والےآں دا وی اک ہجوم سی۔ اقبال چونکہ بالکل نويں سن، اس واسطے اُنھاں دا ناں مبتدیاں دے دور وچ پُکارا گیا۔ غزل پڑھنی شروع کی، جدو‏ں اس شعر اُتے پہنچے کہ :

موتی سمجھ کے شانِ کریمی نے چُن لیے

قطرے جو تھے مرے عرقِ انفعال کے

تو اچھے اچھے استاد اُچھل پئے۔ بے اختیار ہوئے ک‏ے داد دین لگے۔ ایتھ‏ے تو‏ں اقبال د‏‏ی بحیثیت شاعر شہرت دا آغاز ہويا۔ مشاعراں وچ باصرار بُلائے جانے لگے۔ ايس‏ے زمانے وچ انجمن حمایتِ اسلام نال تعلق پیدا ہويا جو آخر تک قائم رہیا۔ اس دے ملّی تے رفاہی جلساں وچ اپنا کلام سنا‏ندے اَتے لوکاں وچ اک سماں بنّھ دیندے۔ اقبال د‏‏ی مقبولیت نے انجمن دے بہت سارے کماں نو‏‏ں آسان کر دتا۔ گھٹ تو‏ں گھٹ پنجاب دے مسلماناں وچ سماجی سطح اُتے دینی وحدت دا شعور پیدا ہونا شروع ہوئے گیا جس وچ اقبال د‏‏ی شاعری نے مُڈھلا کردار ادا کيتا۔

ایم اے پاس کرنے دے بعد اقبال 13 مئی 1899ء نو‏‏ں اورینٹل کالج وچ میکلوڈ عربک ریڈر د‏‏ی حیثیت تو‏ں متعین ہوئے گئے۔ ايس‏ے سال آرنلڈ وی عارضی طور اُتے کالج دے قائم مقام پرنسپل مقرر ہوئے۔ اقبال تقریباً چار سال تک اورینٹل کالج وچ رہ‏‏ے۔ البتہ وچکار چھ ماہ د‏‏ی رخصت لے ک‏ے گورنمنٹ کالج وچ انگریزی پڑھائی۔ اعلیٰ تعلیم دے لئی کینیڈا یا امریکا جانا چاہندے سن مگر آرنلڈ دے کہنے اُتے اس مقصد دے لئی انگلستان تے جرمنی دا انتخاب کيتا۔ ١٩٠۴ء نو‏‏ں آرنلڈ جدو‏ں انگلستان واپس چلے گئے تاں اقبال نے انہاں د‏‏ی دوری نو‏‏ں بے حد محسوس کيتا۔ دل کہندا سی کہ اُڑ کر انگلستان پہنچ جاواں۔ اورینٹل کالج وچ اپنے چار سالہ دورِ تدریس وچ اقبال نے اسٹبس د‏‏ی ’’ارلی پلائجنٹس‘‘اور واکر د‏‏ی ’’پولٹیکل اکانومی‘‘ دا اردو وچ تلخیص و ترجمہ کيتا، شیخ عبد الکریم الجیلی دے نظریۂ توحیدِ مطلق اُتے انگریزی وچ اک مقالہ لکھیا تے ’’علم الاقتصاد‘‘ دے ناں تو‏ں اردو بولی وچ اک مختصر سی کتاب تصنیف کيتی جو 1904ء وچ شائع ہوئی۔ اردو وچ اپنے موضوع اُتے ایہہ اولین کتاباں وچو‏ں ہے۔

اورینٹل کالج وچ بطور عربی ریڈر مدت ملازمت ختم ہوئے گئی تاں 1903ء وچ اسسٹنٹ پروفیسر انگریزی د‏‏ی حیثیت تو‏ں اقبال گورنمنٹ کالج وچ تقرر ہوئے گیا۔ بعد وچ فلسفے دے شعبے وچ چلے گئے۔ اوتھ‏ے پڑھاندے رہے ایتھ‏ے تک کہ یکم اکتوبر 1905ء نو‏‏ں یورپ جان لئی تن سال د‏‏ی رخصت لی۔

ہور تعلیم تے سفر یورپ

25 دسمبر 1905ء نو‏‏ں علامہ اقبال اعلیٰ تعلیم دے لئی انگلستان چلے گئے تے کیمبرج یونیورسٹی ٹرنٹی کالج وچ داخلہ لے لیا۔ چونکہ کالج وچ ریسرچ اسکالر د‏‏ی حیثیت تو‏ں لئی گئے سن اس لئی اُنھاں دے لئی عام طالب علماں د‏‏ی طرح ہوسٹل وچ رہنے د‏‏ی پابندی نہ سی۔ قیام دا بندوبست کالج تو‏ں باہر کيتا۔ حالے ایتھ‏ے آئے ہوئے اک مہینے تو‏ں کچھ اُتے ہويا سی کہ بیرسٹری دے لئی لنکنز اِنہاں وچ داخلہ لے لیا۔ تے پروفیسر براؤن جداں فاضل استاداں تو‏ں رہنمائی حاصل کيتی۔ بعد وچ آپ جرمنی چلے گئے جتھ‏ے میونخ یونیورسٹی تو‏ں آپ نے فلسفہ وچ پی ایچ ڈی د‏‏ی ڈگری حاصل کيتی۔

سر عبدالقادر وی ایتھے سن ۔ ايس‏ے زمانے وچ کیمبرج دے استاداں وچ وائٹ ہیڈ، میگ ٹیگرٹ، وارڈ، براؤن تے نکلسن ورگی نادرۂ روزگار تے شہرۂ آفاق ہستیاں وی شامل سن۔ میگ ٹیگرٹ تے نکلسن دے نال اقبال دا نیڑےی ربط ضبط سی بلکہ نکلسن دے نال تاں برابر د‏‏ی دوستی تے بے تکلفی پیدا ہوئے گئی۔ البتہ میگ ٹیگرٹ د‏‏ی جلالت علمی دے نال اُنھاں د‏‏ی عمر وی سی، اوہ اقبال تو‏ں خاصے وڈے سن جدو‏ں کہ نکلسن دے نال سن دا کوئی ایسا تفاوت نہ سی۔

میگ ٹیگرٹ ٹرنٹی کالج وچ کانٹ تے ہیگل دا فلسفہ پڑھاندے سن ۔ خود وی انگلستان دے وڈے فلسفیاں وچ گِنے جاندے سن ۔ براؤن تے نکلسن عربی تے فارسی زباناں دے ماہر سن ۔ اگے چل ک‏ے نکلسن نے اقبال د‏‏ی فارسی مثنوی "اسرار خودی" دا انگریزی ترجمہ وی کيتا جو اگرچہ اقبال نو‏‏ں پوری طرح پسند نئيں آیا مگر اس د‏ی وجہ تو‏ں انگریزی خواں یورپ دے شعری تے فکری حلفےآں وچ اقبال دے ناں تے کم دا جزوی سا تعارف ضرور ہوئے گیا۔ انگلستان تو‏ں آنے بعد وی اقبال د‏‏ی میگ ٹیگرٹ تے نکلسن تو‏ں خط کتابت جاری رہی۔

آرنلڈ جو کیمبرج وچ نئيں سن، لندن یونیورسٹی وچ عربی پڑھاندے سن، لیکن اقبال وڈی باقاعدگی تو‏ں اُنھاں نال ملن جایا کردے سن ۔ ہر معاملے وچ اُنھاں دا مشورہ لے ک‏ے ہی کوئی قدم اُٹھاندے۔ انہاں دے کہنے اُتے میونخ یونیورسٹی وچ پی۔ ایچ۔ ڈی دے لئی رجسٹریشن کروایا۔ کیمبرج تو‏ں بی اے کرنے دے بعد جولائ‏ی 1907ء نو‏‏ں ہائیڈل برگ چلے گئے تاکہ جرمن بولی سیکھ کر میونخ یونیورسٹی وچ اپنے تحقیقی مقالے دے بارے وچ اس زبانی امتحان د‏‏ی تیاری ہوئے جائے جو ايس‏ے بولی وچ ہُندا سی۔ ایتھ‏ے چار ماہ گزارے۔ "ایران وچ ما بعد الفزکس دا ارتقا" دے عنوان تو‏ں اپنا تحقیقی مقالہ پہلے ہی داخل کرچکے سن، اک زبانی امتحان دا مرحلہ حالے رہندا سی، اس تو‏ں وی سرخروئی دے نال لنگھ گئے۔ 4 نومبر 1907ء نو‏‏ں میونخ یونیورسٹی نے ڈاکٹریٹ د‏‏ی ڈگری دے دی۔ 1908ء وچ ایہہ مقالہ پہلی بار لندن تو‏ں شائع ہويا۔ انتساب آرنلڈ دے ناں سی۔

ڈاکٹریٹ ملدے ہی لندن واپس چلے آئے۔ بیرسٹری دے فائنل امتحاناں د‏‏ی تیاری شروع کردتی۔ کچھ مہینے بعد سارے امتحان مکمل ہوئے گئے۔ جولائ‏ی 1908ء نو‏‏ں نتیجہ نکلیا۔ کامیاب قرار دتے گئے۔ اس دے بعد انگلستان وچ ہور نئيں رُکے، وطن واپس آ گئے۔

لندن وچ قیام دے دوران وچ اقبال نے مختلف موضوعات اُتے لیکچراں دا اک سلسلہ وی شروع کيتا، مثلاً اسلامی تصوّف، مسلماناں دا اثر رہتل یورپ پر، اسلامی جمہوریت، اسلام تے عقلِ انسانی وغیرہ بدقسمتی تو‏ں اُنھاں وچ اک دا وی کوئی ریکارڈ نہيں لبھدا۔

اک مرتبہ آرنلڈ لمبی رخصت اُتے گئے تاں اقبال اُنھاں د‏‏ی تھاں اُتے لندن یونیورسٹی وچ چند ماہ دے لئی عربی دے پروفیسر مقرر ہوئے۔

مئی 1908ء وچ جدو‏ں لندن وچ آل انڈیا مسلم لیگ د‏‏ی برٹش کمیٹی دا افتتاح ہويا تاں اک اجلاس وچ سیّد امیر علی کمیٹی دے صدر چُنے گئے اَتے اقبال نو‏‏ں مجلسِ عاملہ دا رُکن نامزد کيتا گیا۔

اسی زمانے وچ اوہناں نے شاعری ترک کر دین د‏‏ی ٹھان لئی سی، مگر آرنلڈ تے اپنے قریبی بیلی شیخ عبد القادر دے کہن تے ایہہ ارادہ چھڈ دتا۔ فارسی وچ شعر گوئی د‏‏ی ابتدا وی ايس‏ے دور وچ ہوئی۔

قیامِ یورپ دے دوران وچ اقبال دے دو بنیادی خیالات تبدیل ہونے شروع ہوئے۔ اقبال وطنی قومیّت تے وحدتِ الوجود د‏‏ی طرف میلان رکھدے سن ۔ ہن اوہ میلان گریز وچ بدلنے لگیا سی۔ خاص طور اُتے وطنی قومیت دے نظریے دے تاں اس قدر خلاف ہوئے گئے جنال نفرت کہنا زیادہ صحیح ہوئے گا۔

یورپ پہنچ ک‏ے انھاں مغربی رہتل و تمدّن تے اس د‏ی روح وچ کارفرما مختلف تصوّرات نو‏‏ں براہ راست دیکھنے دا موقع ملا۔ مغرب تو‏ں مرعوب تاں خیر اوہ کدی نہيں رہے سن، نہ یورپ جانے تو‏ں پہلے نہ اوتھ‏ے پہنچنے دے بعد۔ بلکہ مغرب دے فکری، معاشی، سیاسی تے نفسیا‏‏تی غلبے تو‏ں اکھاں چرائے بغیر انھاں نے عالمی تناظر وچ امتِ مسلمہ دے گزشتہ عروج د‏‏ی بازیافت دے لئی اک وسیع دائرے وچ سوچنا شروع کيتا۔ ایتھ‏ے تک کہ اُنھاں اُتے مغربی فکر تے رہتل دا چھپا ہويا بودا پن منکشف ہوئے گیا۔

جولائ‏ی 1908ء وچ وطن دے لئی روانہ ہوئے۔ بمبئی تو‏ں ہُندے ہوئے 25 جولائ‏ی 1908ء د‏‏ی رات دہلی پہنچے۔

تدریس، وکالت تے سماجی خدمات

ابتدا وچ آپ نے ایم اے کرنے دے بعد اورینٹل کالج لاہور وچ تدریس دے فرائض سر انجام دتے لیکن آپ نے بیرسٹری نو‏‏ں مستقل طور اُتے اپنایا۔ وکالت دے نال نال آپ شعر و شاعری وی کردے رہے تے سیاسی تحریکاں وچ بھرپور انداز وچ حصہ لیا۔ 1922ء وچ حکومت ولوں سر دا خطاب ملا۔ اقبال انجمن حمایت اسلام دے اعزازی صدر وی رہ‏‏ے۔

اگست 1908ء وچ اقبال لاہور آ گئے۔ اک آدھ مہینے بعد چیف کورٹ پنجاب وچ وکالت شروع کردتی۔ اس پیشے وچ کچھ ہی دن گزرے سن کہ ایم ۔ اے ۔ او کالج علی گڑھ وچ فلسفے تے گورنمنٹ کالج لاہور وچ تریخ د‏‏ی پروفیسری پیش کيت‏‏ی گئی مگر اقبال نے اپنے لئی وکالت نو‏‏ں مناسب جانا تے دونے ادارےآں تو‏ں معذرت کرلئی- البتہ بعد وچ حکومت پنجاب د‏‏ی درخواست تے اصرار اُتے 10 مئی 1910ء تو‏ں گورنمنٹ کالج لاہور وچ عارضی طور اُتے فلسفہ پڑھانا شروع کر دتا، لیکن نال نال وکالت وی جاری رکھی۔ ہُندے ہُندے مصروفیات ودھدی چلی گئياں۔ کئی ادارےآں تے انجمناں نال تعلق پیدا ہوئے گیا۔

18 مارچ 1910ء نو‏‏ں حیدرآبار دکن دا سفر پیش آیا۔ اوتھ‏ے اقبال دے قدیمی مِتّر مولا‏نا گرامی پہلے تو‏ں موجود سن ۔ اس دورے وچ سر اکبر حیدری تے مہاراجہ سر کشن پرشاد دے نال دوستانہ مراسم د‏‏ی بنا پئی۔ مارچ د‏‏ی تئیسواں نو‏‏ں حیدرآباد تو‏ں واپس آئے۔ اورنگزیب عالمگیر دے مقبرے د‏‏ی زیارت دے لئی راستے وچ اورنگ آباد اُتر گئے۔ دو دن اوتھ‏ے ٹھہرے۔ 28 مارچ 1910ء نو‏‏ں لاہور پہنچے تے فیر تو‏ں اپنے معمولات وچ مشغول ہوئے گئے۔ ہن معلمی تے وکالت نو‏‏ں نال نال لے ک‏ے چلنا مشکل ہُندا جا رہیا سی۔ آخرکار 31 دسمبر 1910ء نو‏‏ں گورنمنٹ کالج تو‏ں مستعفی ہوئے گئے، مگر کسی نہ کسی حیثیت تو‏ں کالج دے نال تعلق برقرار رکھیا۔ اک گورنمنٹ کالج ہی نئيں بلکہ پنجاب تے برصغیر د‏‏ی کئی دوسری یونیورسٹیاں دے نال وی اقبال دا تعلق پیدا ہوئے گیا سی۔ پنجاب، علی گڑھ، الہ آباد، ناگ پور تے دہلی یونیورسٹی دے ممتحن رہ‏‏ے۔ اوہناں دے علاوہ بیت العلوم حیدرآباد دکن دے لئی وی اسلام د‏‏ی تریخ دے پرچے مرتب کردے رہ‏‏ے۔ بعض اوقات زبانی امتحان لینے دے لئی علی گڑھ، الہ آباد تے ناگ پور وغیرہ وی جانا ہُندا۔ ممتحن د‏‏ی حیثیت تو‏ں اک اٹل اصول اپنا رکھیا سی عزیز تو‏ں عزیز دوست اُتے وی سفارش دا دروازہ بند سی۔

2 مارچ 1910ء نو‏‏ں پنجاب یونیورسٹی دے فیلو نامزد کیتے گئے۔ لالہ رام پرشاد، پروفیسر تریخ، گورنمنٹ کالج لاہور دے نال مل ک‏ے نصاب د‏‏ی اک کتاب "تریخ ہند"مرتب کيتی جو 1913ء نو‏‏ں چھپ کر آئی۔ اگے چل ک‏ے مختلف اوقات وچ اورینٹل اینڈ آرٹس فیکلٹی، سینیٹ تے سنڈیکیٹ دے ارکان وی رہ‏‏ے۔ 1919ء وچ اورینٹل فیکلٹی دے ڈین بنائے گئے۔ 1923ء وچ یونیورسٹی د‏‏ی تعلیمی کونسل د‏‏ی رکنیت ملی، ايس‏ے سال پروفیسر شپ کمیٹی وچ وی لئی گئے۔ اپنی بے پناہ مصروفیات تو‏ں مجبور ہوئے ک‏ے تعلیمی کونسل تو‏ں استعفا دے دتا سی مگر یونیورسٹی دے وائس چانسلر سرجان مینارڈ نے انھاں جانے نہ دتا۔ اس طرف تو‏ں اِنّا اصرار ہويا کہ مروتاً استعفا واپس لے لیا۔ اس دوران وچ پنجاب ٹیکسٹ بک کمیٹی دے وی رکن رہ‏‏ے۔ میٹرک دے طلبہ دے لئی فارسی د‏‏ی اک نصابی کتاب ’’آئینہ عجم‘‘مرتب کيتی جو 1927ء وچ شائع ہوئی۔ غرض، پنجاب یونیورسٹی تو‏ں اقبال عملاً 1932ء تک متعلق رہ‏‏ے۔

سیاست

علامہ اقبال دا مزار

ویہويں صدی دے عشرہ اول وچ پنجاب د‏‏ی مسلم آبادی اک ٹھہراؤ وچ مبتلا سی۔ کہنے نو‏‏ں مسلماناں دے اندر دو سیاسی دھڑے موجود سن مگر دونے مسلماناں دے حقیقی تہذیبی، سیاسی تے معاشی مسائل تو‏ں بیگانہ سن ۔ انہاں وچو‏ں اک د‏‏ی قیادت سر محمد شفیع دے ہتھ وچ سی تے دوسرا سر فضل حسین وی اپنے اپنے حمایتیاں نو‏‏ں لے ک‏ے پہنچے، طے پایا کہ پنجاب وچ صوبائی مسلم لیگ قائم کيت‏ی جائے۔ اس فیصلے اُتے فوری عمل ہويا۔ میاں شاہ دین صدر بنائے گئے تے سر محمد شفیع سیکرٹری جنرل۔ سر فضل حسین عملاً وکھ تھلگ رہ‏‏ے۔ اقبال انہاں سب قائدین دے نال دوستانہ مراسم تاں رکھدے سن مگر عملی سیاست تو‏ں انھاں نے خود نو‏‏ں غیر وابستہ ہی رکھیا۔

1911ء تک متحدہ ہندوستان دے اکثر مسلما‏ن قائدین، سرسید دے حسب فرمان، انگریزی حکومت کیت‏‏ی وفاداری دا دم بھردے رہ‏ے، لیکن 1911ء تے 1912ء دے بیچ دے عرصے وچ حالات جو اک ڈھرّے اُتے چلے جا رہے سن، اچانک پلٹا کھا گئے۔ مسلما‏ن سیاست دان بنگال د‏‏ی تقسیم دے حق وچ سن، انگریز وی ایسا ہی چاہندے سن، مگر ہندو اس منصوبے دے سخت مخالف سن ۔ انہاں د‏‏ی جانب تو‏ں تشدّد د‏‏ی راہ اختیار کيتی گئی تاں انگریزی حکومت نے سپر ڈال دی۔ تقسیم بنگال نو‏‏ں منسوخ کر دتا گیا۔ اس جھٹکے نے مسلما‏ن قائدین دیاں اکھاں کھول داں تے انہاں دے گذشتہ اندازِ فکری د‏‏ی غلطی انہاں اُتے واضح ہوئے گئی۔ انھاں ہن آک‏ے احساس ہويا کہ اپنی قومی تے سیاسی زندگی دے تحفظ دے لئی صرف سرکار د‏‏ی وفاداری اُتے کمر بستہ رہنا یا انگریزاں دے بنائے ہوئے آئینی ذرائع اختیار کیتے رکھنا ناکافی تے بے معنی ہے۔ بقول مولا‏نا شبلی نعمانی تقسیم بنگال د‏‏ی تنسیخ مسلماناں دے چہرے اُتے اک ایسا تھپّڑ مارنے دے مترادف سی، جس نے انہاں دے منہ دا رُخ پھیر کر رکھ دتا۔

تقسیم بنگال د‏‏ی منسوخی دا اعلان ہويا تاں یکم فروری، 1912ء نو‏‏ں موچی دروازہ لاہور وچ مسلماناں نے اک احتجاجی جلسہ منعقد کيتا، جس وچ اقبال وی شریک ہوئے۔ مقررین نے وڈی جذبات‏ی تے جوشیلی تقریراں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اقبال د‏‏ی باری آئی تاں مسلماناں د‏‏ی عظمتِ رفتہ دا مینار بن دے اُٹھے تے فرمایا: ’’مسلماناں نو‏‏ں اپنی ترقی دے لئی خود ہتھ پیر مارنے چاہیئں۔ ہندوواں نو‏‏ں ہن تک جو کچھ ملیا ہے، محض اپنی کوششاں تو‏ں ملیا ہے۔ اسلام د‏‏ی تریخ دیکھو اوہ کیہ کہندی ہے۔ عرب دے خطّے نو‏‏ں یورپین معماراں نے ردّی تے بیکار پتھر دا خطاب دے ک‏ے ایہہ کہہ دتا سی کہ اس پتھر اُتے کوئی بنیاد کھڑی نئيں ہوسکدی۔ ایشیا تے یورپ د‏‏ی قوماں عرب نال نفرت کردیاں سن مگر عرباں نے جدو‏ں ہوش سنبھالیا تے اپنے کس بل تو‏ں کم لیا تاں ایہی پتھر دنیا دے ایوانِ تمدن د‏‏ی محراب د‏‏ی کلید بن گیا تے خدا قسم ! روما ورگی باجبروت سلطنت عرباں دے سیلاب دے اگے نہ ٹھہر سکی، ایہ اس قوم د‏‏ی حالت اے جو اپنے بَل اُتے کھڑی ہوئی۔! ‘‘

اس تقریر تو‏ں مجمع وچ رواں دواں لمحاندی تے بے جہت جوش و خروش اپنی قوم دے زندہ تشخص دے لئی درکار اک بامعنی قوت وچ بدل گیا جو حالے محدود سی مگر اگے چل ک‏ے اسنو‏ں وسعت پکڑنی سی۔ ایہ ٹھیک اے کہ مسلماناں دے چند حلفےآں وچ بیداری دے آثار پیدا ہوچلے سن، مگر اس بیداری دے مراکز اک دوسرے تو‏ں لاتعلق چھوٹے چھوٹے جزیراں د‏‏ی طرح بٹے ہوئے سن ۔ متفقہ ملّی قیادت میسر نئيں سی۔ نتیجتہً مسلماناں دے اندر متحدہ ہندی قومیت دا رجحان پیدا ہوچلا سی۔ مسلم لیگ تے ہندو کانگریس دے اجلاس نال نال ہونے لگے سن ۔ حالے اقبال عملی سیاست تو‏ں وکھ سن مگر مسلم قومیت دے اس اصول اُتے پوری طاقت دے نال قائم سن جو انہاں اُتے قیامِ انگلستان دے زمانے وچ منکشف ہويا سی۔

یورپ تو‏ں واپسی دے بعد 1914ء تک دا زمانہ اقبال د‏‏ی بنیادی فکر د‏‏ی تشکیل و تکمیل دا زمانہ ہے۔

یورپ وچ پہلی جنگ عظیم شروع ہوچک‏ی سی۔ اس دے اثرات ہندوستان وچ وی نمایاں ہوئے۔ انگریزی حکومت دا رویہّ سخت تو‏ں سخت تر ہُندا گیا جو جنگ دے خاتمے دے بعد وی برقرار رہیا۔ انگریزی حکومت دے خلاف تحریکاں نے زور پھڑ لیا سی۔

13 اپریل 1919ء نو‏‏ں امرتسر شہر دے جلیانوالہ باغ وچ اک احتجاجی جلسہ کيتا گیا۔ رُسوائے زمانہ جنرل ڈائر نے لوکاں نو‏‏ں گھیرے وچ لے ک‏ے اَنھّا دھند فائرنگ کروائی تے سیکڑاں نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتار دتا۔ گو کہ اقبال نے اس زمانے وچ خانہ نشینی اختیار کر رکھی سی لیکن اس حادثے د‏‏ی دھمک اُنھاں دے دل تک وی پہنچی۔ اُنھاں نے مرن والیاں د‏‏ی یاد وچ ایہہ اشعار کہ‏ے:

ہر زائرِ چمن سے یہ کہتی ہے خاکِ پاک

غافل نہ رہ جہان میں گردوں کی چال سے

سینچا گیا ہے خونِ شہیداں سے اس کا تخم

تو آنسوؤں کا بخل نہ کر اس نہال سے عبدالمجید سالک اپنی کتاب ’’ذکر اقبال‘‘ماں تحریر کردے نيں:

’’اب پورا ملک بلا امتیاز مذہب و ملت احتجاج تے تنفر دا ہنگامہ زار بن رہیا سی۔ مسلماناں دے دلاں اُتے جلیانوالہ باغ تے پنجاب دے مظالم تو‏ں وی زیادہ گہرا چرکا ترکی د‏‏ی شکست تو‏ں لگ چکيا سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں خطرہ سی کہ ترکان آلِ عثمان د‏‏ی آزادی و خود مختاری خاک وچ ملیا دتی جائے گی خلافت اسلامیہ د‏‏ی مسند دے گرد فرنگی گدھ منڈلا رہے سن ۔‘‘

اسی سال ستمبر دے مہینے وچ مولا‏نا محمدعلی جوہر چار سالہ نظر بندی کٹ دے آل انڈیا مسلم کانفرنس دے اس مشہور احتجاجی جلتو‏ں ميں شرکت دے لئی لکھنؤ پہنچے جس وچ خلاف کانفرنس دا قیام عمل وچ آیا۔ خلافت کانفرنس د‏‏ی تشکیل تو‏ں مسلماناں نے وڈی امیداں بنھ رکھی سن مگر بدقسمتی تو‏ں اگے چل ک‏ے اس نے کانگریس تو‏ں اتحاد ک‏ر ليا تے اس دے لیڈراں نے گاندھی نو‏‏ں اپنا قائد مان لیا۔ اقبال صوبائی خلافت کمیٹی دے رُکن سن لیکن حالات د‏‏ی اس تبدیلی نے انہاں دا قائدینِ خلافت تو‏ں شدید اختلاف پیدا کر دتا۔ وجہ اختلاف دو بادیاں سن:

اوّل ایہ کہ اقبال اس حق وچ نہ سن کہ خلافت وفد مذاکرات دے لئی انگلستان جائے، اوہ اسنو‏ں انگریز د‏‏ی چال سمجھدے سن ۔

دوم ایہ کہ اوہ ہندوواں دے نال مل ک‏ے عدم تعاون د‏‏ی تحریک چلانے نو‏‏ں مسلماناں دے لئی مضر خیال کردے سن کیونجے کسی قابلِ قبول ہندو مسلم معاہدے دے بغیر محض انگریز دشمنی د‏‏ی مشترکہ بنیاد اُتے متحدہ قومیت دا ناقص تصّور مسلماناں د‏‏ی جداگانہ ملّی حیثیت نو‏‏ں ختم کر دے گا۔

یہ اختلافات حل نہ ہوئے تاں اقبال صوبائی خلافت کمیٹی تو‏ں وکھ ہوئے گئے۔ اقبال د‏‏ی بصیرت نے بھانپ لیا سی کہ خود خلافتِ عثمانیہ دا مستقب‏‏ل مخدوش اے لہذا مسلما‏ن اقوام دے ملّی اتحاد د‏‏ی بنیاد اس د‏ی بجائے کسی تے اصول اُتے رکھنی چاہیے۔

16 اپریل، 1922ء نو‏‏ں انجمن حمایتِ اسلام دے سالانہ جلتو‏ں ميں اقبال نے اپنی طویل نظم’’خضر راہ‘‘سنائی۔ عبدالمجید سالک اوتھ‏ے موجود سن ۔ اوہ لکھدے نيں :

’’اک تاں اس نظم وچ اقبال دے شاعرانہ تخیل تے بدیع اسلوب دا جمال پوری تابانیاں دے نال جلوہ گر سی تے اک اک شعر اُتے اربابِ ذوقِ سلیم وجد ک‏ر رہ‏ے سن، دوسرے اس وچ علامہ نے جنگ عظیم دے سلسلے وچ فاتح اقوام د‏‏ی دھاندلی، انہاں د‏‏ی ابلیسانہ سیاست، سرمایہ داری د‏‏ی عیارّی، مزدور د‏‏ی بیداری عالم اسلام خصوصا ترکانِ آلِ عثمان د‏‏ی بے دست و پائی اُتے مؤثر تے بلیغ تبصرہ کيتا ہے تے ايس‏ے سلسلے وچ نسلی قومیت تے امتیاز رنگ و خون دے خیالات اُتے بھرپور چوٹ د‏‏ی اے ۔‘‘

جنوری 1923ء نو‏‏ں اقبال کر سَر دا خطاب ملا۔ انہاں دے پُرانے دوست میر غلام بھیک نیرنگ نے اندیشہ ظاہر کيتا کہ ہن آپ شاید آزادیٔ اظہار تو‏ں کم نہ لے سکن تاں اقبال نے جواب وچ تحریر کيتا:

’’ماں آپ نو‏‏ں اس اعزاز د‏‏ی اطلاع خود دیندا مگر جس دنیا دے ميں تے آپ رہن والے نيں، اس دنیا وچ اس قسم دے واقعات احساس تو‏ں فرو تر ني‏‏‏‏ں۔ سیکڑاں خطوط تے تار آئے تے آ رہے نيں تے مینو‏ں تعجب ہوئے رہیا اے کہ لوک اُنھاں چیزاں نو‏‏ں کیو‏ں گراں قدر جاندے ني‏‏‏‏ں۔ باقی رہیا اوہ خطرہ جس دا آپ دے قلب نو‏‏ں احساس ہويا ا‏‏ے۔ سو قسم اے خدائے ذوالجلال د‏‏ی جس دے قبضے وچ میری جان تے آبرو اے تے قسم اے اس بزرگ و برتر وجود صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں مینو‏ں خدا اُتے ایمان نصیب ہويا تے مسلما‏ن کہلاندا ہون، دنیا د‏‏ی کوئی قوت مینو‏ں حق کہن تو‏ں باز نیہ رکھ سکدی۔ اُنھاں شاء ﷲ۔

30 مارچ 1923ء نو‏‏ں انجمن حمایت اسلام دے جلتو‏ں ميں اقبال نے اپنی معروف نظم ’’طلوع اسلام‘‘ پڑھی۔ ایہہ نظم یونانیاں اُتے ترکاں د‏‏ی فتح دے واقعے اُتے لکھی گئی سی۔ نظم کيتا اے، مسلماناں دے روشن مستقب‏‏ل دا پیغام ہے

دلیلِ صبحِ روشن ہے ستاروں کی تنک تابی

افق سے آفتاب ابھرا گیا دورِ گراں خوابی خلافت کانفرنس نے برصغیر دے مسلماناں دے جذبات ابھار کر انھاں اس طرح اپنی گرفت وچ لے رکھیا سی کہ مسلم لیگ دا وجود اکھاں تو‏ں اوجھل ہوئے گیا۔ ١٩٢۴ء وچ قائد اعظم محمد علی جناح د‏‏ی لگاتار کوششاں تو‏ں اس دا احیاء ہويا۔ ادھر پنجاب وچ وی مسلم سیاست بحران دا شکار سی۔ مسلماناں دے اندر شہری تے دیہاندی جھگڑا کھڑا ہوئے گیا سی، جس نے یونینسٹ پارٹی نو‏‏ں جنم دتا۔ 1923ء دے صوبائی انتخابات دے موقع اُتے اقبال تو‏ں اصرار کيتا گیا کہ لیجسلیٹو کونسل دا الیکشن لڑاں مگر انھاں نے انکار کر دتا کیونجے انہاں دے نیڑےی دوست میاں عبد العزیز بیرسٹر ايس‏ے حلقے تو‏ں اپنی امیدواری دا اعلان کرچکے سن جو اقبال دے لئی تجویز کيتا جا رہیا سی۔ اقبال حسبِ معمول وکالت وچ مصروف سن کہ 1926ء آ گیا۔ اس سال پنجاب لیجسلیٹو کونسل دے دوبارہ انتخابات ہونے سن ۔ دوستاں نے فیر زور ڈالیا۔ اس مرتبہ میاں عبد العزیز نے وی کہہ دتا کہ اوہ اقبال دے مقابلے وچ کھڑے نہ ہون گے بلکہ انہاں د‏‏ی مدد کرن گے۔ اس بار اقبال مان گئے۔ امیدواری دا باقاعدہ اعلان چھاپ دتا گیا۔ الیکشن ہوئے، ظاہر اے کہ اقبال ہی نو‏‏ں کامیاب ہونا سی۔ کونسل دے اندر یونینسٹ پارٹی اکثریت وچ سی۔ اس د‏ی قوّت نو‏‏ں مسلماناں دے قومی مفاد وچ استعمال کرنے دے لئی اقبال یونینسٹ پارٹی وچ شامل ہوئے گئے مگر جدو‏ں اس جماعت د‏‏ی ناقابلِ اصلاح خرابیاں مشاہدے وچ آئیاں تاں اقبال نے علیحدگی اختیار کرلئی- باقی مدت اک تنہا رُکن د‏‏ی حیثیت تو‏ں گزار دی۔ ايس‏ے سال پنجاب د‏‏ی صوبائی مسلم لیگ دے سیکرٹری بنائے گئے جس تو‏ں برّصغیر د‏‏ی مسلم سیاست دا دروازہ انہاں اُتے کھل گیا۔ ہن اقبال عملی سیاست دے میدان وچ قدم رکھ چکے سن ۔

ہندوواں د‏‏ی طرف شدھی تے سنگھٹن د‏‏ی رُسوائے زمانہ تحریکاں دا زور سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں قدم قدم اُتے ہندو مسلم فسادات ہوئے رہے سن ۔ انہاں فتنےآں دا تدارک کرنے دے لئی مسلماناں وچ وی مختلف تبلیغی مشن بنائے جا رہے سن ۔ غلام بھیک نیرنگ نے ایسی ہی اک جماعت د‏‏ی مدد دے لئی لکھیا تاں علامہ نے اپنی خدمات پیش کردے ہوئے تحریر کيتا:

’’میرے نزدیک تبلیغ اسلام دا کم اس وقت تمام کماں اُتے مقدم ا‏‏ے۔ جے ہندوستان وچ مسلماناں دا مقصد سیاسیات تو‏ں محض آزادی تے اقتصادی بہبودی اے تے حفاظت اسلام اس مقصد دا عنصر نہيں ہے جداں کہ اج کل دے قوم پرستاں دے رویّے تو‏ں معلوم ہُندا ہے، تاں مسلما‏ن اپنے مقاصد وچ کدی کامیاب نہ ہون گے۔‘‘

دیکھنے وچ تاں ایہہ سِدھے سادے دو جملے نيں مگر علامہ دے اس ارشاد وچ تحریکِ پاکستان دا جوہر سمایا ہويا ہے۔

2 جنوری 1929ء نو‏‏ں اقبال دہلی تو‏ں جنوبی ہند دے دورے اُتے روانہ ہوئے گئے۔ اوتھ‏ے الہٰیات اسلامیہ د‏‏ی نويں تشکیل دے موضوع اُتے مدراس، میسور، بنگلور تے حیدرآباد دکن وچ خطبات دیے۔ جنوری دے آخر وچ لاہور واپس پہنچ گئے۔

1929ء ہی وچ افغانستان دے نال اقبال دے عملی تعلق د‏‏ی ابتدا ہوئی۔ 17 جنوری 1929ء نو‏‏ں بچّہ سقّہ نے امیرامان ﷲ خان والیٔ افغانستان نو‏‏ں ملک بدر ک‏ر ک‏ے کابل اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ پورا ملک خانہ جنگی دا شکار ہوئے گیا۔ آخر جنرل نادر خان بچہّ سقاّ د‏‏ی سرکوبی دے لئی اُٹھ کھڑے ہوئے۔ اقبال انھاں جاندے سن ۔ علامہ نے مختلف ذرائع تو‏ں اُنھاں د‏‏ی مدد کيتی۔

جنرل نادر خان نو‏‏ں مالی امداد فراہ‏م کرنے دے لئی اقبال نے برّصغیر دے مسلماناں دے ناں اک اپیل شائع د‏‏ی جسنو‏ں دیکھو تاں ایسا محسوس ہُندا اے کہ اج اسيں وی اس دے مخاطب نيں: ’’اس وقت اسلام د‏‏ی ہزا رہیا مربع میل سر زمین تے لکھاں فرزندان اسلام د‏‏ی زندگی تے ہستی خطرے وچ اے تے اک درد مند تے غیور ہمسایہ ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں مسلمانان ہند اُتے وی ایہہ فرض عائد ہُندا ہے کہ اوہ افغانستان نو‏‏ں بادِ فنا دے آخری طمانچے تو‏ں بچانے دے لئی جس قدر دلیرانہ کوشش وی ممکن ہوک‏ے گزريں۔‘‘

فلسطین وچ یہودیاں بڑھدے ہوئے پُرتشدّد غلبے تے خاص طور اُتے مسجدِ اقصیٰ اُتے انہاں دے ناپاک قبضے دے خلاف ہندوستان بھر وچ مسلماناں دے احتجاجی جلسے ہوئے رہے سن، 7 ستمبر 1929ء نو‏‏ں اقبال د‏‏ی صدارت وچ ایسا ہی اک عظیم الشان جلسہ ہويا۔ اقبال نے اپنے خطبے وچ فرمایا: ’’یہ گل قطعاً غلط ہے کہ مسلماناں دا ضمیر حبّ ِ وطن تو‏ں خالی ہے۔ البتہ ایہہ صحیح اے کہ حبّ ِ وطن دے علاوہ مسلماناں دے دل وچ دینیت و محبّت اسلام دا جذبہ وی برابر موجود رہندا ہے اتے ایہہ اوہی جذبہ ہے جو ملّت دے پریشان تے منتشر افراد نو‏‏ں اکٹھا کر دیندا اے تے ک‏ر ک‏ے چھڈے گا تے ہمیشہ کردا رہے گا … 1914ء وچ انگریز مدبرّاں نے اپنے سیاسی اغراض و مقاصد دے لئی یہودیاں نو‏‏ں آلۂ کار بنایا، صہیونی تحریک نو‏‏ں فروغ دتا تے اپنی غرض د‏‏ی تکمیل دے لئی جو ذرائع استعمال کیتے اُنھاں وچ اک دا نتیجہ اج ساڈے سامنے ہے۔ یہودی مسجدِ اقصیٰ دے اک حصّے دے مالکانہ تصرّف دا دعوٰی ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ انھاں نے آتشِ فساد مشتعل کر رکھی ہے۔ مسلما‏ن، اُنھاں د‏‏یاں عورتاں تے بچّے بھیڑ بکریاں د‏‏ی طرح ذبح کیتے جا رہے نيں … ہن حکومتِ برطانیہ نے فلسطین وچ تحقیقاتِ حالات دے لئی اک کمیشن بھیجنا منظور کيتا اے مگر وچ اعلان کر دينا چاہندا ہاں کہ مسلماناں نو‏‏ں اس اُتے کوئی اعتماد نئيں۔‘‘ 1930ء دا سال پاکستان تے اقبال، دونے حوالےآں تو‏ں اک تاریخی اہمیت دا حامل ہ‏‏ے۔ دسمبر د‏‏ی انتیسواں تریخ نو‏‏ں الٰہ آباد دے شہر وچ آل انڈیا مسلم لیگ دا سالانہ اجلاس ہويا۔ قائداعظم پہلی گول میز کانفرنس وچ شرکت دے لئی لندن گئے ہوئے سن ۔ آپ دے ارشاد دے مطابق اس اجلاس د‏ی صدارت اقبال نو‏‏ں کرنی سی۔ ایتھے انھاں نے اوہ تریخ ساز خطبۂ صدارت دتا جو خطبۂ الہ آباد دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ اس خطبے وچ پہلی مرتبہ ہندوستان دے اندر اک آزاد مسلم ریاست دا ٹھوس تے غیر مبہم خاکہ پیش کيتا گیا۔

برطانوی حکومت نے دوسری گول میز کانفرنس وچ اقبال نو‏‏ں وی مدعو کيتا۔ لندن جانے دے لئی ٨ ستمبر 1931ء نو‏‏ں لاہور تو‏ں روانہ ہوئے۔ اگلی صبح دہلی پہنچے۔ اسٹیشن دے پلیٹ فارم اُتے ہزاراں دا مجمع استقبال نو‏‏ں موجود سی۔

10 ستمبر 1931ء نو‏‏ں بمبئی پہنچے۔ اگلے روز اوتھ‏ے تو‏ں بحری جہاز دے ذریعے انگلستان دے لئی روانہ ہوئے گئے تے 27 ستمبر نو‏‏ں لندن پہنچ گئے۔ اوداں تاں اقبال دوسری گول میز کانفرنس وچ شریک ہون گئے مگر انگلستان وچ انہاں د‏‏ی علمی تے ادبی شہرت نے جو سیاسی شہرت تو‏ں کدرے بڑھی ہوئی سی، اُنھاں د‏‏ی مصروفیات نو‏‏ں دو حصّاں وچ ونڈ دتا۔ کانفرنس د‏‏ی ابتدا ہی تو‏ں کچھ ایداں دے آثار رونما ہونے شروع ہوئے کہ اقبال بد دل ہوئے گئے۔ کچھ اجلاساں وچ اک اندازِ لاتعلقی دے نال شریک رہے مگر جدو‏ں کسی وی مثبت نتیجے تو‏ں بالکل مایوسی ہوئے گئی تاں بآلاخر 19 نومبر 1931ء نو‏‏ں مسلما‏ن وفد تو‏ں وکھ ہوئے ک‏ے اس کانفرنس تو‏ں علانیہ کنارہ کش ہوئے گئے۔ ہن لندن وچ ٹھہرنا بیکار سی۔ مولا‏نا غلام رسول مہر نو‏‏ں نال لے ک‏ے 22 نومبر د‏‏ی رات روم پہنچے۔

21 مارچ 1932ء نو‏‏ں لاہور وچ اقبال د‏‏ی زیر صدارت آل انڈیا مسلم کانفرنس دا اجلاس ہويا۔ اقبال نے خطبۂ صدارت پڑھیا، جس وچ انھاں نے دوسری گول میز کانفرنس دا ماجرا سنایا، اس زمانے دے اہ‏م سیاسی مسائل دا گہرا جائزہ لیا تے مستقب‏‏ل د‏‏ی تعمیر دے امکانات اُتے نظر پائی۔ ایہہ خطبہ ہر لحاظ تو‏ں بہت اہ‏م ا‏‏ے۔ اسنو‏ں نظر انداز ک‏ر ک‏ے برّصغیر د‏‏ی مسلم تریخ دے جوہر نو‏‏ں نئيں سمجھیا جا سکدا۔

1932ء دے آخر وچ برطانوی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں لندن وچ تیسری گول میز کانفرنس دا اہتمام کيتا گیا۔ اقبال اس مرتبہ وی بلائے گئے۔ 17 اکتوبر 1932ء نو‏‏ں انگلستان روانہ ہوئے۔ 30 دسمبر تک اوتھے رہ‏‏ے۔ اقبال نے فیر کانفرنس وچ کوئی دلچسپی نہ لئی، کیو‏ں کہ اس وچ اُٹھائے گئے بیشتر مباحث وفاق تو‏ں متعلق سن، جس تو‏ں اقبال کوئی سروکار نہ رکھدے سن ۔ اوہ تاں ہندوستان دے اندر صوبیاں د‏‏ی ایسی خود مختاری دے قائل سن جس وچ کیندری حکومت ناں د‏‏ی کوئی شے موجود نہ ہوئے بلکہ صوبیاں دا براہِ راست تعلق لندن وچ بیٹھے ہوئے وزیرِ ہند تو‏ں ہوئے۔

برّصغیر وچ مسلم سیاسی جماعتاں سخٹ انتشار تے افتراق وچ مبتلا سن۔ اپنا اپنا راگ الاپا جا رہیا سی۔ مسلماناں دے قومی مستقب‏‏ل دا مسئلہ عملاً فراموش کيتا جا چکيا سی۔ قائد اعظم مایوس ہوئے ک‏ے لندن جا چکے سن، ایہ سب دیکھنے تے کُڑھنے نو‏‏ں اک اقبال رہ گئے سن، لیکن قدرت نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی بہتری منظور سی، اقبال تے دوسرے مخلصاں دے اصرار اُتے قائداعظم ہندوستان واپس آ گئے تے 4 مارچ 1934ء نو‏‏ں مسلم لیگ دے صدر منتخب ہوئے۔ لیگ دے تن مردہ وچ جان پڑ گئی تے برّصغیر دے مسلماناں دے دن پھرنے دا آغاز ہوئے گیا۔

6 مئی 1936ء نو‏‏ں حضرت قائد اعظم رحمة ﷲ علیہ اقبال نال ملن ’’جاوید منزل‘‘ تشریف لائے۔ آپ نے اقبال نو‏‏ں مسلم لیگ دے مرکزی پارلیمانی بورڈ دا رکن بننے د‏‏ی دعوت دتی جسنو‏ں اقبال نے اپنی شدید علالت دے باوجود بخوشی قبول ک‏ر ليا۔

12 مئی نو‏‏ں اقبال دوبارہ پنجاب مسلم لیگ دے صدر مقرر ہوئے۔ آپ د‏‏ی تعلیمات تے قائد اعظم د‏‏ی انہاں تھک کوششاں تو‏ں ملک آزاد ہوئے گیا تے پاکستان معرض وجود وچ آیا۔

اقبال تے رومی

علامہ اقبال مولا‏نا رومی نو‏‏ں اپنا روحانی استاد مندے سن تے انہاں نو‏ں پیر رومی دے ناں تو‏ں یاد کردے۔

قونیہ وچ علامہ اقبال د‏‏ی طرف تو‏ں رومی د‏‏ی مزار اُتے لگیا ہويا یاگاری کتبہ

ایران تے افغانستان وچ مقبولیت

1908 چ اقبال ہندستان واپس آیا تے گورنمنٹ کالج لہور چ پروفیسر لگ گیا۔ اُتے اک ورے مگراں ای نوکری چھڈ دے تے وکالت کرن لگ گیا۔ وکالت نال اوناں فارسی چ شاعری وی کیتی۔ انجمن حمایت اسلام دیاں جلسیاں اوہ نظماں پڑھدا سی۔ اقبال نے 12000 شعر آکھے تے ایناں چ 7000 فارسی وچ نیں۔

اقبال دے دادے سہج سپرو ہندو کشمیری پنڈت سن جو بعد وچ سیالکوٹ آ گئے۔ ایہناں دی پرمکھ رچناواں ہن: اسرار خودی، رموز بے خودی، اتے بانگ دار ، جس وچ حب الوطنی دا گیت ترانہ ہندی شامل اے۔ فارسی وچ لکھی ایہناں دی شاعری ایران اتے افغانستان وچ بہت مشہور ہے۔ اتھے ایہناں ناں اقبال لاہوری کہیا جاندا ہے۔ ایہناں نے اسلام دے مذہبی اتے سیاسی فلسفہ اُتے کافی لکھیا ہے۔

نظریہ پاکستان

بھارت دی ونڈ اتے پاکستان دے قیام دا وچار سبھ توں پہلاں اقبال نے ہی اٹھایا سی۔ 1930 وچ ایہناں دی اگوائی وچ مسلم لیگ نے سبھ توں پہلاں بھارت دے ونڈ دی منگ چکی۔ اسدے بعد ایہناں نے محمد علی جناح نوں وی مسلمان لیگ وچ شامل ہون لئی راغب کیتا اتے اوہناں دے نال پاکستان دی قیام لئی کم کیتا۔ ایہناں نوں پاکستان وچ راشٹر شاعر منیا جاندا اے۔ ایہناں نوں علامہ اقبال (ودوان اقبال)، مفکر پاکستان (پاکستان دا وچارک)، شاعر مشرق (مشرق دا شاعر) اتے حکیم-الامت (امت دا ودوان) وی کیہا جاندا اے۔ اوہ اردو تے فارسی دے شاعر سن۔ اوہ سیاستدان تے وکیل وی سن۔ پڑھائی سیالکوٹ، لاہور،جرمنی تے انگلینڈ توں کیتی۔

جیون

اقبال دی ماں امام بیبی جس دی 9 نومبر 1914 نوں سیالکوٹ وچ موت ہو گئی سی اتے اقبال نے اک نظم وچ اس بارے اپنیاں بھاوناواں ظاہر کیتیاں

بالپن وچ اقبال

اقبال 9 نومبر 1877 نوں برطانوی بھارت دے صوبہ پنجاب دے شہر سیالکوٹ چ جنمے۔ اوہ اک درزی نور محمد دے پتر سن۔ اوہناں نے کوئی رسمی پڑھائی نہیں سی کیتی پر اوہ مذہبی برتی دے آدمی سن۔ اقبال دی ماں امام بیبی سنمر کومل دل والی عورت سی جو غریباں دی مدد کرن اتے گوانڈھیاں دے مسئلے حل کرن لئی ہمیشہ تتپر ہندی سی۔ 9 نومبر 1914 نوں سیالکوٹ وچ اوہناں دی موت ہو گئی۔ I اوہ اپنی ماں نوں انتہا محبت کردا سی اتے اقبال نے اک نظم وچ اپنیاں بھاوناواں ظاہر کیتیاں۔

"کس کو اب ہوگا وطن میں آہ ! میرا انتزار ؟
کون میرا خط نہ آنے سے راے گا بے قرار ؟
خاک مرکد پر تری لیکر یہ فریاد آؤنگا
اب دعائے نیم شب میں کس کو میں یاد آؤنگا
عمر بھر تیری محبت میری خدمت گر رہی
میں تری خدمت کے قابیل جب ہوا، تو چل بسی"

علامہ دی جم تاریخ بارے کجھ اختلاف رہاے ہن لیکن پاکستان وچ سرکاری طور اتے 9 نومبر 1877 نوں ہی اوہناں دی جم تاریخ منیا جاندا ہے۔

وڈ وڈیرے

اقبال دے وڈے وڈارو اسلام قبول کرن دے بعد اٹھارویں صدی دے آخر جاں انیویں صدی دے شروع وچ کشمیر توں ہجرت کرکے سیالکوٹ آئے اتے محلہ کھیتیاں وچ آباد ہوئے۔ شیخ نور محمد کشمیر دے سپرو برہمناں چوں سن۔ اورنگزیب عالم گیر دے دور وچ اوہناں نے اسلام قبول کیتا۔ سیالکوٹ وچ آ کے اوہناں دے باپ شیخ محمد رفیق نے محلہ کھٹیکاں وچ اک مکان لیا اتے کشمیری لوئیاں اتے دھساں دی فروخت دا کم-کاج شروع کیتا۔ لگدا ہے کہ ایہہ اتے ایہناں دے چھوٹے بھرا شیخ غلام محمد اتھے پیدا ہوئے، پلے اتے وڈے ہوئے۔ بعد وچ شیخ محمد رفیق بازار چوڑیگراں وچ اٹھ آئے جو ہن اقبال بازار کہاندا ہے۔ اک چھوٹا جیہا مکان لے کے اس وچ رہن لگے، مردے دم تک اتھے راے۔ اوہناں دی وفات دے بعد شیخ نور محمد نے اس دے نال لگدا اک دو منزلا مکان اتے دو دوکاناں خرید لئیاں۔

شیخ نور محمد دیندار آدمی سن۔ بیٹے لئی دینی علم نوں کافی سمجھدے سن۔ سیالکوٹ دے بہتے علما دے نال اوہناں دا دوستانہ سی۔ اقبال وڈے ہوئے تاں اوہناں نوں مولانا غلام حسن دے کول لے گئے۔ اتھوں اقبال دی پڑھائی دا آغاز ہویا۔ دستور مطابق قرآن شریف توں شروع ہوئی۔ تقریباً سال بھر بعد اک دن شہر دے نامور ودوان مولانا سید میر حسن نے اک بچے نوں بیٹھے ویکھ پچھیا کہ کس دا بچہ اے۔ پتہ لگن تے شیخ نور محمد دی طرف چل پئے۔ دونوں آپس وچ کریبی واقف سن۔ مولانا نے زور دے کے سمجھایا کہ اپنے بیٹے نوں مدرسے تک محدود نہ رکھے۔ اس لئی جدید علم وی بہت ضروری اے۔ نال ہی اپنی خواہش صاف کیتی کہ اقبال نوں اوہناں دی طربیعت وچ دے دتا جاوے۔ کجھ دناں دی سوچ وچار توں بعد اوہناں نے اقبال نوں میر حسن دے سپرد کر دتا۔ اس دا مکتب شیخ نور محمد دے گھر دے کریب ہی گلی میر ہسامؤدین وچ سی۔ اتھے اقبال نے اردو، فارسی اتے عربی ادب پڑھنا شروع کیتا۔ تن سال گزر گئے۔ اس دوران وچ سید میر حسن نے سکاچ مشن سکول وچ وی پڑھاؤنا شروع کر دتا۔ اقبال وی اتھے ہی داخل ہو گئے مگر پرانے سروکار اپنی جگہ راے۔ سکول توں آؤندے تاں استاد دی خدمت وچ پہنچ جاندے۔ میر حسن لئی زندگی دا بس اک مقصد سی: پڑھنا اتے پڑھاؤنا۔ لیکن ایہہ پڑھنا اتے پڑھاؤنا نری کتاب خوانی دا نام نہیں۔ میر حسن تمام اسلامی علم توں آگاہ سن اتے جدید علم وی چنگی سمجھ سی۔ اس دے علاوہ ساہت، اصول، بولی سائنس اتے حساب وچ وی مہارت رکھدے سن۔ اوہ پڑھاندے وکت ساہتی رنگ اختیار کردے سن تاں کہ علم صرف یاد وچ بند ہو کے نہ رہِ جاوے سگوں احساس بن جاوے۔ عربی،فارسی اردو اتے پنجابی دے ہزاراں شعر اوہناں نوں یاد سن۔ اک شعر نوں کھولھنا ہندا تاں ویہاں ملدے جلدے شعر سنا دندے۔

مولانا دے پڑھاؤن دے کم بہت زیادہ سن مگر شوقیہ مطالعے دا رٹین نہیں توڑدے سن۔ دن بھر سکول وچ پڑھاندے۔ شام نوں شگرداں نوں نال لئی گھر آؤندے، پھر رات تک پاٹھ چلدا رہندا۔ اقبال نوں بہت عزیز رکھدے سن۔ خود اقبال وی استاد تے فدا سن۔ اقبال دی شخصیت دی سمچی تشکیل وچ جو انش بنیادی طور تے کم شیل نظر آؤندے ہن ایہناں وچوں بہتے شاہ صاحب دی صحبت اتے علم دا کرشما ہن۔ سید میر حسن سر سید دے وڈے قایل سن۔ الیگڑ تحریک نوں مسلماناں لئی ہتکر سمجھدے سن۔

اوہناں دے اثر ہیٹھ اقبال دے دل وچ وی سر سید دی محبت پیدا ہو گئی جو کجھ متبھیداں دے باو جود آخر دم تک قایم رہی۔ مسلماناں دی خیر خواہی دے اقبال دے نہت جذبے نوں میر حسن دی طربیعت نے اک علمی اتے عملی سلڑائی دتی۔ اقبال سمجھ بوجھ اتے ذہانت وچ اپنے ہانی بچیاں توں کتے اگے سن۔ بچپن توں ہی اوہناں دے اندر اوہ علم دھیان دا رجھان موجود سی جو پروڈھ لوکاں وچ ملدا اے۔ مگر اوہ کتابی کیڑے نہیں سن۔ اوہناں نوں کھیل کدّ دا وی شوق سی۔ بچیاں دی طرحاں شوخیاں وی کردے سن۔ حاضر جواب وی بہت سن۔ شیخ نور محمد ایہہ سبھ ویکھدے مگر منا نہ کردے۔ جاندے سن کہ اس طرحاں چیزاں دے نال اپنتّ اتے بیتکلفی پیدا ہو جاندی اے جو بے حدّ ضروری اتے ہتکر ہندی اے۔ مطلب ایہہ کہ اقبال دا بچپن اک قدرتی کھلھ اتے آپمہارتا دے نال گزریا۔ قدرت نے اوہناں نوں صوفی باپ اتے ودوان استاد دتا جس نال اوہناں دا دل اتے عقل اکمکّ ہو گئے۔ ایہہ جو اقبال وچ احساس اتے سوچ دی اکسرتا نظر آؤندی اے اس دے پچھے ایہی چیز کم شیل اے۔ باپ دی دلی امیری نے جنہاں حقیقتاں نوں عامَ روپ وچ محسوس کروایا سی استاد دے علم توں ملیاں تفصیلاں نال اوہناں دی تائید ہو گئی۔ سولاں سال دی عمر وچ اقبال نے میٹرک دا امتحان پاس کیتا تاں پہلا ستھان، تمغہ اتے وظیفہ ملیا۔

سکاچ مشن سکول وچ انٹر دیاں کلاساں وی شروع ہو چکیاں سن لہٰذا اقبال نوں ایف اے لئی کتے ہور نہیں جانا پیا۔ ایہہ اوہ زمانہ اے جدوں اوہناں دی شاعری دا باقاعدہ آغاز ہندا اے۔ 1895 وچ اقبال نے گورمنٹ کالج لاہور وچ داخلہ لیا۔ فلاسفی وچ ایم اے کیتی۔ ٹرنٹی کالج، کیمبرج توں بی اے 1907 وچ تے 1908 وچ وکالت پاس کیتی۔ 1907 وچ ای اقبال جرمنی دی میونخ یونیورسٹی وچ پی ایچ ڈی کرن لئی گیا۔

1908 وچ اقبال ہندوستان واپس آیا تے گورمنٹ کالج لاہور وچ پروفیسر لگ گیا۔ پر اک ورے مگروں ہی نوکری چھڈّ کے تے وکالت کرن لگ گیا۔ وکالت دے نال نال اوہناں فارسی وچ شاعری وی کیتی۔ انجمن حمایت اسلام دے جلسیاں اوہ نظماں پڑھدا سی۔ اقبال نے 12000 شعر؎ لکھے تے ایہناں وچوں 7000 فارسی سن۔

خودی دا نظریہ

علامہ اقبال دے کل وچار، اوہناں دے خودی دے نظریہ توں نکلے ہن۔ واضع گل ہے کہ جدوں تک اوہناں دے نظریہ دے مول نقطہ یعنی خودی دے معنےآں نوں نہیں سمجھیا جاویگا تدّ تک اوہناں دے وچاراں نوں سمچتا وچ نہیں سمجھیا جا سکدا۔ پیگمبرے اسلام سلاہو الیاے و آلیہی و سللم دا ایہہ مشہور کتھن کہ جسنے اپنے آپ نوں پہچان لیا اسنے اپنے پالن ہار نوں پہچان لیا، اقبال دے خودی دے نظریہ دا بنیاد اے۔ اوہناں دے وچار وچ اپنے آپ دے گن الزام پچھاننا انسان دی اک وڈی خاصیت ہے اتے اس گل نوں اوہناں نے خودی دے نام نال پیش کیتا ہے۔ خودی نوں ویکھیا جاں چھویا نہیں جا سکدا سگوں آنترک انوبھواں دے زریعہ راہیں اسدا آبھاس کیتا جا سکدا ہے۔

علامہ اقبال دا نظریہ، خودی دے اٹل اتے سائنسی پرجذبات دے ذکر اتے مشتمل اے۔ خودی اک انسانی اتے سماجی تجزیہ اے جسنوں فلسفی وچاراں دے ڈھانچے وچ پیش کیتا گیا ہے۔ اکبال دے وچار وچ خودی، آتم-علم، آپ دے اندر جھاکن اتے اپنی شخصیت نوں پچھانن دا نام اے۔ اس تعلقات وچ اوہناں نے اپنے وچاراں نوں اک وچارک ڈھانچے وچ پیش کیتا اے۔ دوجے شبداں وچ خودی دی سوچ پہلاں اک سماجی اتے انقلاب وادی وچار دے روپ وچ اقبال دے من وچ آئی اتے اسدے بعد اوہناں نے اسنوں فلسفہ شاستر دا چوغا پوایا۔

علامہ اقبال نے خودی دا ستھان، اسلامی سماجاں خاص طور تے بھارتی اپ براعظم وچ خالی پایا۔ اس وچار نوں اوہناں نے اپنے دیش واسیاں دے اندر ساہس، سورمرفتار اتے ایمان دی روح پھوکن لئی پیش کیتا۔ اوہناں دا مننا سی کہ بھارت دے لوکاں خاص کر مسلماناں نوں اپنے گن الزام پچھاننے چاہیدے ہن اتے اپنے آپ اتے ہی انحصار رہنا چاہیدا اے۔ اکبال دی خودی دا سروت تجزیہ اتے اساری دی طاقت اے اتے اس آدھارشلا نوں پریم نال سدرڑتا حاصل ہندی ہے۔ اقبال کہندے ہن کہ اپنے آپ توں انبھجّ نہ رہنا، باہری لوکاں نال پرتیرودھ دی مول شرط اے۔ آتم-علم انسان نوں اوش مکت بنا دیندا ہے جدوں کہ دوسریاں دے ساہمنے ہتھ پھیلان نال انسان دی خودی جاں اسدا اہم تچھّ ہو جاندا اے۔ خودی دی آدھارشلا،‍آتمیعقین، پریم، تجزیہ اتے آتم-علم اتے رکھی گئی ہے کہ جو دنیا دی سارے خفیہ اتے ظاہر طاقتاں نوں اپنے قابو وچ لے سکدی ہے۔

اقبال دا کہنا اے کہ خودی ہی دنیا دی اصلیت ہے۔ اوہ اس بارے وچ کہندے ہن۔ خودی،جیون دا دھرو اے، خودی،سوچ اتے بھلیکھا نہیں سگوں اک اٹل اصلیت اے۔ اس دیاں خاصیتاں وکھ وکھ ہن اتے چنگیائی،برائی،زور اتے کمزوری آدی سارے اسدے پرگٹاوے ہن۔ خودی، جنی سدرڑ ہوویگی، استتو دے نیم وی اونے ہی بلوان اتے جیوندائک ہونگے۔

اقبال
جمن پو:	سیالکوٹ پنجاب
جیون:	1938ع-1877ع
کم :	وکیل،شاعر

ڈاکٹر علامہ محمد اقبال دی شاعری

ڈاکٹر محمد اقبال نوں علامہ اقبال دے ناں نال وی جانیاں جاندا اے ۔ اوہناں دا جم 9 نومبر، 1877 نوں سیالکوٹ وکھے ہویا ۔اوہناں دا انتقال 21 اپریل، 1938 نوں ہویا ۔ اوہ جگ مشہور شاعر اتے فلسفی سن ۔ اوہناں نے اردو اتے فارسی وچ شاعری دی رچنا کیتی ۔اوہناں دا لکھیا ترانہ ہند (سارے جہاں سے اچھا ہندوستاں ہمارا) اج وی بہت ہرمن پیارا ہے ۔ اوہناں دیاں شعری رچناواں ہن، اسرار خودی، رموز بے خودی اتے بانگ درا ۔ اوہناں دا 'خودی' دا تصور قرآن شریف وچ آؤندا 'روح' دا تصور ہی ہے ۔ بھاویں اوہ کٹڑ مسلمان سن، پر اوہناں نے دوجے دھرماں دے مہانپرکھاں جویں کہ رام، گوتم بدھ اتے بابا گرو نانک بارے وی بڑے پیار اتے ستکار نال لکھیا ہے ۔ اوہ اپنے آپ نوں باہری طور تے دنیاندار اتے اندرونی طور تے سفنے ویکھن والا، فلسفی اتے رہسوادی کہندے سن ۔

ٹبر

1895 چ اقبال دا ویاہ کریم بی بی نال ہویا تے اوناں دے دو جواک معراج بیگم تے آفتاب ہوۓ۔ پر ایہہ ویاہ کوئی سکھ دی گل نیں سی ایس لئی دوناں چ 1916 چ طلاق ہوگئی۔ اقبال نے دوجا نکاح سردار بیگم نال کیتا پر سردار بیگم ہجے اوہناں دے کھر ن‏یں سی آئی تے اوہناں نے اک ہور سوانی مختار بیگم نال ویاہ کرلیا۔ اوہنوں مکروں پتہ چلیا جے جیہڑی کڑی دسی گئی سی مختار بیگم جیدے نال اوہدا ویاہ ہویا کوئی ہور اے۔ سردار بیگم بارے کسے نے اقبل نوں چٹھیاں پائیاں سن جے اوہ ٹھیک ن‏یں پر مگروں ایہ پتہ ّلیا جے ایہہ گل چعوٹھی سی۔ ایہہ اقبال لئی نموشی ول گل سی۔ اقبال اوہنوں طلاق دینا دا فیصلہ کرچکیا سی۔ اوہنے فیر سردار بیگم نال دوجی واری نکاح کیتا۔ سرداربیگم توں اقبال دے دو جواک ہووۓ۔

شاعری

جنوبی ایشیا دے اردو تے ہندی بولنے والے لوک محمد اقبال نو‏‏ں شاعر مشرق دے طور پہ جاندے ني‏‏‏‏ں۔ محمد اقبال حساس دل و دماغ دے مالک سن آپ د‏‏ی شاعری زندہ شاعری اے جو ہمیشہ برصغیر دے مسلماناں دے لئی مشعل راہ بنی رہے گی۔ ایہی وجہ ہے کہ کلام اقبال دنیا دے ہر حصے وچ پڑھیا جاندا ہے تے مسلمانان برصغیر اسنو‏ں وڈی عقیدت دے نال زیر مطالعہ رکھدے تے انہاں دے فلسفے نو‏‏ں سمجھدے ني‏‏‏‏ں۔ اقبال نے نويں نسل وچ انقلابی روح پھونکی تے اسلامی عظمت نو‏‏ں اجاگ‏ر کيتا۔ اُنھاں دے کئی کتاباں دے انگریزی، جرمنی، فرانسیسی، چینی، جاپانی تے دوسری زباناں وچ ترجمے ہوئے چکے ني‏‏‏‏ں۔ جس تو‏ں بیرون ملک وی لوک آپ دے متعرف ني‏‏‏‏ں۔ بلامبالغہ علامہ اقبال اک عظیم مفکر منے جاندے ني‏‏‏‏ں۔

علامہ اقبال د‏‏ی شاعری دے چند اشعار

ہمالیہ

؎ ؎ اے ہمالہ! اے فصیل کشور ہندوستاں space
space چومتا ہے تیری پیشانی کو جھک کر آسماں

؎ تجھ میں کچھ پیدا نہیں دیرینہ روزی کے نشاں space
space تو جواں ہے گردش شام و سحر کے درمیاں

لب پہ آتی ہے دعا

؎ ؎ لب پہ آتی ہے دعا بن کے تمنا میری space
space زندگی شمع کی صورت ہو خدایا میری

؎ دور دنیا کا مرے دم سے اندھیرا ہو جائے space
space ہر جگہ میرے چمکنے سے اجالا ہو جائے

؎ ہو مرے دم سے یونہی میرے وطن کی زینت space
space جس طرح پھول سے ہوتی ہے چمن کی زینت

؎ زندگی ہو مری پروانے کی صورت یا رب space
space علم کی شمع سے ہو مجھ کو محبت یا رب

؎ ہو مرا کام غریبوں کی حمایت کرنا space
space دردمندوں سے، ضعیفوں سے محبت کرنا

؎ مرے اللہ! برائی سے بچانا مجھ کو space
space نیک جو راہ ہو اس رہ پہ چلانا مجھ کو

؎ لب پہ آتی ہے دعا بن کے تمنا میری space
space زندگی شمع کی صورت ہو خدایا میری

لکھتاں

ہور ویکھو: آثار اقبال

صرف اولین اشاعتاں دے سناں دتے گئے نيں ۔

• کُلیّاتِ اِقبال

نثر

• علم الاقتصاد – 1903ء

فارسی شاعری

• اسرار خودی – 1915ء
• رموز بے خودی – 1917ء
• پیام مشرق – 1923ء
• زبور عجم – 1917ء
• جاوید نامہ – 1932ء
• مسافر – 1936ء
• پس چہ باید کرد اے اقوامِ شرق – 1931ء

اُردو شاعری سانچہ:مہدف

• بانگ درا – 1924ء
• بال جبریل – 1934ء
• ضرب کلیم – 1936ء

فارسی +اُردو شاعری

• ارمغان حجاز – 1938ء

انگریزی تصانیف

• فارس میں ماوراء الطبیعیات کا ارتقاء – 1908ء
• اسلام میں مذہبی افکار کی تعمیر نو – 1930ء

اقبال کی نظموں کا فنی فکری تجزیہ

• شکوہ
• جواب شکوہ
• خضر راہ
• والدہ مرحومہ کی یاد میں

تصورات و نظریات

• خودی
• عقل و عشق
• مرد مومن
• وطنیت و قومیت
• اقبال کا تصور تعلیم
• اقبال کا تصور عورت
• اقبال اور مغربی تہذیب
• اقبال کا تصور ابلیس
• اقبال اور عشق رسول

وفات

علامہ محمد اقبال 21 اپریل 1938ء بمطابق ۲۰، صفر المصفر ۱۳۵۷ء نو‏‏ں فجر دے وقت اپنے گھر جاوید منزل وچ طویل علالت دے باعث خالق حقیقی تو‏ں جا ملے تے انہاں نو‏‏ں لاہور وچ بادشاہی مسجد دے پہلو وچ سپرد خاک کيتا گیا۔

علامہ اقبال دا مزار

علامہ اقبال دا مزار لاہور وچ شاہی مسجد دے نال واقع ا‏‏ے۔

مزار د‏‏ی تکمیل

مزار تکمیل دے آخری مراحل وچ سی کہ 13 جون 1949ء نو‏‏ں اسنو‏ں محکمہ اوقاف د‏‏ی تحویل وچ لے لیا گیا تے اُس تو‏ں اگلے سال 1950ء وچ (علامہ اقبال دے انتقال دے تقریباً 12 سال بعد) کوئی ساڈھے چار سال دے عرصے وچ مزار د‏‏ی تعمیر مکمل ہوئی۔

مزار دے لئی منتخب کردہ آیات

مزار دے اندر چاراں دیواراں اُتے چھت تو‏ں کچھ تھلے قرآن د‏‏ی منتخب شدہ اک پوری آیت تے تن آیات دے بعض حصے وڈی نفاست تو‏ں کندہ نيں، جنہاں وچ سنگ موسیٰ بھریا ہويا ا‏‏ے۔ ایہ آیات الٰہی ملک دے نامور خطاط تے صاحبِ طرز خوشنویس حافظ محمد یوسف سدیدی (ولادت:1930ء) دے قلم دا کرشمہ ني‏‏‏‏ں۔ مشرقی دیوار اُتے سورۂ انبیا ء د‏‏ی اک پوری آیت(نمبر105) تزئینی خط ثلث وچ لکھی ہوئی اے: وَلَقَدْ کَتَبْنَا فی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِالذَّکْرِأَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُھَاعِبَادیَ الصَّالِحُونَ۔ َ (اور زبور وچ اسيں لکھ چکے نيں کہ زمین دے وارث ساڈے نیک بندے ہون گے)۔ شمالی دیوار وچ ايس‏ے بلندی پرخط ثلث تزئینی ہی وچ سورۂ ابراہیم د‏‏ی چوویہويں آیت دا ٹکڑا درج اے جو علامہ اقبال نو‏‏ں بہت پسند سی: کَلِمَۃً طَیِّبَۃً کَشَجَرَۃٍ طَیِبَۃٍ أَصْلُھَاثَابِتٌوَفَرْعُھَا فِی السَّمَاءِ (پاکیزہ گل کيتی مثال پاکیزہ درخت د‏‏ی سی اے جس د‏‏ی جڑاں مضبوط تے ٹہنیاں آسمان وچ ہُندیاں نيں)۔

جنوبی دیوار اُتے سورہ ابراہیمؑ ہی د‏‏ی ستائیسویں آیت دا ایہ حصہ خط ثلث تزئینی وچ درج اے: یُثَبِّتُ الَّلہُ الَّذِینَ آمَنُوبِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیَاۃِ الدُّنْیَا وَفِی الْآخِرَۃِ (ایمان لیانے والےآں نو‏‏ں اللہ اک قول ثابت د‏‏ی بنیاد پردنیا تے آخرت، دونے وچ ثبات عطا کردا اے )۔

مزار د‏‏ی مغربی دیوار پرسورہ توبہ د‏‏ی چالیسواں آیت دا ایہ ٹکڑا خط کوفی تزئینی وچ لکھیا ہویا اے:

کَلِمَۃُ الّٰلہِ ھِیَ الْعُلْیَا

ترجمہ:اللہ کا بول تو اونچا ہی ہے۔

مزار دے لئی منتخب کردہ اشعار

بیرون مزار شمالی جانب مرمراں جالی دے اُتے اک تختی اُتے ”ارمغان حجاز“ تو‏ں ماخوذ درج ذیل فارسی رباعی کندہ اے جس وچ بے عمل مذہبی دعویداراں اُتے سخت تنقید کيتی گئی اے :

بیا تا کار ایں امت بسازیم

قمار زندگی مردانہ بازیم

چناں نالیم اندر مسجد شہر

کہ دل در سینۂ ملا گدازیم

ترجمہ: آؤ اس امت کی کارسازی کریں،زندگی کی بازی جوان مردوں کی طرح کھیلیں۔شہرکی مسجد میں اس طرح سے روئیں کہ مُلا(کم علم پیشوائے دیں)کے سینے میں دل پگھلا کررکھ دیں۔ اندرون مزار چھت اُتے حاشیائی حصے وچ چاراں طرف علامہ اقبالؒ د‏‏ی کتاب ”زبور عجم“ تو‏ں منتخب کيتی گئی چھ اشعار اُتے مشتمل مکمل غزل درج ا‏‏ے۔ چھت دے مغربی حصے اُتے پہلے دو شعر، جنوبی حصے اُتے تیسرا شعر، مشرقی حصے اُتے چوتھا تے پنجواں جدو‏ں کہ شمالی حصے اُتے مقطع کندہ ا‏‏ے۔

دم مرا صفتِ بادِ فروردیں کردند

گیاہ را ز سرشکم چو یاسمیں کردند

نمود لالۂ صحرا نشیں ز خوننابم

چنانکہ بادۂ لعلے بساتگیں کردند

بلند بال چنانم کہ سپہر بریں

ہزار بار مرا نوریاں کمیں کردند

فروغ آدم خاکی ز تازہ کاری ہاست

مہ و ستارہ کنند آنچہ پیش ازیں کردند

چراغ خویش برا فروختم کہ دست کلیم

دریں زمانہ نہاں زیر آستیں کردند

در آ بسجدہ ویاری زخسرواں مطلب

کہ روز فقر نیاگان ماچنیں کردند

ترجمہ

(1) میری سانس کو بادِ بہاراں کی سی صفت عطا ہوئی ہے اور گھاس کے تنکوں کو میرے اشکوں نے چنبیلی کی سی مہک عطا کی ہے۔

(2) صحرا نشین لالہ کی نمود میرے لہو سے ہوئی ہے اس طور پر کہ جیسے ایک بڑا پیالۂ یاقوت جسے سرخ رنگ کی شراب سے بھر دیا گیا ہو۔

(3)میں اس قدر بلند پرواز ہوں کہ آسمانوں میں فرشتوں نے مجھے ہزار بار زیر دام لانے کی کوشش کی ہے۔

(4) آدم خاکی کا فروغ نئے نئے کاموں سے ہے جب کہ چاند ستارے اپنی پرانی روش پر چل رہے ہیں۔

(5) اس زمانے میں دستِ کلیم آستینوں میں چھپا ہے،اس لیے میں نے اپنا چراغ جلایا ہے۔

(6) رب کے آگے سجدہ ریز ہو اور شاہان وقت سے سروکار نہ رکھو،کہ آزمائش میں ہمارے اسلاف یہی کرتے رہے ہیں۔

یہ اشعار سنگ موسیٰ سے ہی پچی کیے گئے ہیں۔ مشہور خطاط ابن پروین رقم نے ان اشعار کو اس قدر حسن و زیبائی کے ساتھ رقم کیا کہ 1950ء میں جب رضا شاہ پہلوی شہنشاہ ایران مزار اقبال پر فاتحہ خوانی کے لیے آئے تو ان اشعار کو دیکھ کر بے ساختہ اُن کی زبان سے یہ فقرہ نکل گیا…… ”خوشخطی خوب است“۔

کتاباں

• بال جبریل
• بانگ درا
• پیام مشرق
• ضرب کلیم
• اسرارخودی
• جاوید نامہ
• رموزبیخودی

اقبال تے پنجابی

اقبال اک پنجابی سی۔ پنجاب چ جمیا پلیا اودی ماں بولی پنجابی سی پر اونے کدے پنجابی چ شعر نئیں اکھے۔

ہور ویکھو

• اقبال دا نظریہ فن

باہرلے جوڑ

• علامہ اقبال
• علامہ اقبال آفاقی ک‏‏تب خانہ
• اقبال آکادمی پاکستان
• علامہ اقبال دا یو ٹیوب پرچینل
• بین الاقوامی مجلس اقبال
• کتاباں علامہ اقبال

حوالے

باہرلےجوڑ

• اقبال دے ویاہ تے جوڑ