وادی سندھ دے اوزان تے پیمانے
وادی سندھ دی رہتل وچ وزن تے پیمائش دا اک صحت دے نال طے شدہ نظام سی، جو علاقے دے طول و عرض وچ رائج سی۔ وکھ وکھ اوزان دے لاتعداد باٹ وکھ وکھ شہراں توں کھود کر کڈے گئے نيں۔ ہڑپہ، موہنجودڑو، چنھودڑو، مایہی تے ستکگن دڑو توں باٹ ملے نيں۔ جو وزن دے اک متعین تے سخت گیر نظام دی ترجمانی کردے نيں ۔
ایہ اوزان تمام شہراں توں بھاری تعداد وچ ملے نيں۔ بعض جگہ ایہ نیم تیار حالت وچ سن ۔ جس توں ظاہر ہُندا اے کہ ہر جگہ مقامی طور اُتے تیار کيتے جاندے سن ۔ مگر معیاری اوزان توں سرمو انحراف نئيں ہُندا سی۔ ایہ باٹ وکھ وکھ قسماں دے پتھراں توں تراشے جاندے سن ۔ جنہاں وچ ناقص عقیق، چونا پتھر، سلپہ پتھر، سفید عقیق، ورقی پتھر تے سنگ سیاہ وغیرہ شامل نيں۔ انہاں وچوں بعض چھیک(سوراخ) دار ہُندے سن تے بہت سارے چھوٹے وڈے باٹاں دا اک سیٹ تار وچ پرویا ہُندا سی۔ نہایت چھوٹے باٹ وی سن ۔ جو سناراں دے کم آندے سن ۔
عموماً ترازو دی ڈنڈی تے دونے پلڑے لکڑے ہُندے سن ۔ جو دھاگے توں بندھے ہُندے سن ۔ ایہی وجہ اے ترازو دی ودھ باقیات نئيں ملیاں۔ بعض صورتاں وچ ڈنڈی تانبے تے اس دے علاوہ پختہ مٹی دے بنی ہُندی سی۔ انہاں وچوں کچھ نمونے محفوظ ملے نيں۔ موہنجودڑو توں ست اوزان ایداں دے ملے نيں۔ جو معیاری اوزان توں بالکل وکھ وکھ نيں۔ انہاں دا اپنا اک اندرونی تناسب اے۔ لیکن تے کدرے توں دستیاب نہ ہوݨ دے باعث انہاں نوں غیر ملکی سمجھ کر نظر انداز کيتا جاسکدا اے ۔
وادئِ سندھ دے معیاری اوزان دا نظام قدیم دنیا دے کسی دوسرے نظام توں میݪ نئيں کھاندا
ا جلدا اے۔ انہاں اوزان دا اندرونی تناسب اس طرح اے ۔
۱، ۲، ۴، ۸، ۱۶، ۳۲، ۶۴، ۱۶۰، ۲۰۰، ۳۲۰، ۶۴۰
انہاں وچ اوہ وزن جس نوں ۱۶ کہیا گیا اے بنیادی اکائی دا درجہ رکھدا سی۔ اس دا وزن ۱۳٫۶۴ گرام سی۔ موجودہ تولہ ۱۱٫۶۶ گرام دا اے۔ اسنوں اسيں پکا تولہ کہہ سکدے نيں۔ ایہ بنیادی وزن یعنی پکا تولہ جدوں اُتے نوں جاندا سی تاں اعشاری ترتیب توں بڑھدا سی۔ جدوں تھلے جاندا سی تاں ۲ توں تقسیم ہُندے ہوئے چلدا سی۔ سولہ دا ایہ نظام پاکستان وچ اعشاری نظام توں پہلے رائج سی۔ پاکستان وچ ناپ تول دا اعشاری نظام یکم جولائی ۱۹۷۴ء نوں نافذ کيتا گیا۔
انہاں وچ چھوٹے اوزان نوں یقیناً صرف سنار، منکا ساز، طبیب تے دوا ساز استعمال کردے ہوݨ گے۔ ایہ اوزان چنھودڑو وچ اک منکہ ساز دی ورکشاپ توں ملے نيں ۔
اوزان دی طرح ناپ دا نہایت صحت دے نال طے شدہ نظام سی۔ موہنجودڑو توں گھونگے توں بنایا گیا اک پیمانہ ملیا اے جو ذرا سا ٹوٹا ہويا اے۔ اس اُتے برابری دے نشانات لگے نيں۔ ہر حصہ۱۱٫۳۲ انچ یا ۳۳ سینٹی میٹر دے برابر اے ۔
موہجودڑو توں مݪݨ والا گھونگے دا پیمانہ جو بنیادی اکائی ۱۱٬۳۲ دے برابر دیکھاندا اے۔ اس وچ ہر اکائی دے بعد اک دائرے دا نشان بنایا گیا اے۔ اس بنیادی اکائی دی ضمنی تقسیم وی کيتی گئی اے۔ جو پنج حصےآں ( سوتراں ) وچ اے۔ ہر حصے نوں وکھ کرنے دے لئی کھڑی لکیر لگائی گئی اے۔ اس طرح پنج سوتر دی پور تے دس پور دا اک پیر ہُندا ہوئے گا۔ اس پیمانے نوں موہنجودڑو تے ہڑپہ وچ ۱۵۰ وکھ وکھ عمارتاں دی پیمائش کرکے رکھیا گیا تاں اس وچ دو پیمائش نظر آئیاں ۔ اک دے مطابق ویہہ انچ دا ہتھ ہُندا ملدا اے ( ۲۰٫۰۳ انچ توں لے کے ۲۰٫۰۸ انچ تک ) دوسری پیمائش دے مطابق اس دی صحیح پیمائش ۱۳ انچ توں لے کے ۱۳٫۲ انچ تک۔ تمام عمارتاں دی لمبائی چوڑائی سختی توں دو وچوں کسی اک پیمانے اُتے اترتی اے۔ مثلاً اشنان گھر دا تالاب ايسے پیر دے حساب توں ۳۶ * ۲۱ پیر اے۔ جداں کہ ایہ پیر ۱۳٫۱ انچ دا اے۔ ہڑپہ دی چکیوں وچوں ہر چکی دا قطر دس پیر اے جداں کہ ایتھے پیر ۱۳..۲ انچ دا اے ۔
موہنجودڑو دے پیمانے اُتے جو ضمنی تقسیم کيتی گئی سی اوہ تمام پیماناں اُتے ۹۹٫۹۷ فیصد تک درست سی۔ یعنی غلطی ودھ توں ودھ ۰٫۰۳ فیصد دی اے ۔
چند عمارتاں دی پیمائش ایويں سی[سودھو]
ہڑپہ دے اناج گھر دی وڈی دیواراں : ۳۰ ہتھ = ۵۱ فٹ ۹ انچ
ہڑپہ دے اناج گھر دے وڈے ہال دی دیواراں : ۱۰ ہتھ = ۱۷ فٹ ۳ انچ
ہڑپہ دیاں چکیاں دا قطر : ۱۰ پیر = ۱۱ فٹ
ہڑپہ توں تانبے دی اک سلاخ ملی اے۔ جس اُتے نشانات لگے ہوئے نيں۔ اس وچ ہر اکائی ۰٫۴۶۷ انچ دی اے۔ اس توں معلوم ہُندا اے ایہ دوسرا پیمانہ سی۔ ایہ دونے پیمانے جنہاں وچوں اک ہتھ تے پیر دے حوالے توں پہچانا جاندا ہوئے گا۔ غالباً بیک وقت رہے ہوݨ گے۔ البتہ انہاں دے دائرہ اطلاق وکھ وکھ ہوݨ گے ۔
کچھ وی ہو انہاں اوزان پیمائش دی تفصیل تے صحت توں اندازہ ہُندا اے کہ ملک وچ جیومیٹری دا علم کافی ترقی کرچکيا سی تے اس دی تعلیم دا کوئی نہ کوئی سلسلہ سی ۔
ماخذ[سودھو]
یحیٰی امجد۔ پاکستان دی تریخ قدیم دور
ڈاکٹر معین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم