والدہ مرحومہ دی یاد وچ
یہ نظم اقبال نے اپنی والدہ ماجدہ دی وفات اُتے انہاں دی یاد وچ لکھی۔ اسنوں مرثیہ وی کہیا جاندا اے۔ اولین شکل وچ اس دے گیارہ بندتے 89 اشعار سن ۔ ”بانگ درا“ وچ شامل کردے وقت اقبال نے اس وچ تبدیلی دی تے موجودہ شکل وچ نظم کل تیرہ بندےآں تے چھیاسی اشعار اُتے مشتمل اے۔ علامہ اقبال دی والدہ دا ناں امام بی بی سی ۔ اوہ اک نیک دل، متقی تے سمجھ دار خاتون سن۔ گھر وچ انہاں نوں بے جی کہیا جاندا سی ۔ اوہ بالکل اَن پڑھ سن مگر انہاں دی معاملہ فہمی، ملنساری تے حسنِ سلوک دے باعث پورا محلہ انہاں دا گروید ہ سی ۔ اکثر عورتاں انہاں دے پاس اپنے زیورات بطور امانت رکھواتاں۔ برادری وچ کوئی جھگڑا ہُندا تاں بے جی نوں سب لوک منصف ٹھہراندے تے اوہ خوش اسلوبی توں کوئی فیصلہ کر دیتاں۔ اقبال نوں اپنی والدہ توں شدید لگاؤ سی ۔ والدہ وی اقبال نوں بہت چاہدیاں سن زیر نظر مرثیے توں معلوم ہُندا اے کہ جدوں اقبال یورپ گئے تاں والدہ ماجدہ انہاں دی بخیریت واپسی دے لئی دعاواں مانگتاں تے انہاں دے خط دی ہمیشہ منتظر رہندیاں۔ انہاں دا انتقال اٹھتر سال دی عمر وچ 9 نومبر، 1914ء نوں سیالکوٹ وچ ہويا۔ والدہ مرحومہ دی وفات اُتے اقبال نوں سخت صدمہ ہويا۔ تے اوہ مہینےآں دل گرفتہ رہے۔ تے انہاں نے اپنی ماں دی یاد وچ ایہ یادگار نظم لکھی۔
فکری جائزہ
[سودھو]نظم یا ( مرثیہ )کا اصل موضوع والدہ ماجدہ دی وفات حسرت آیات اُتے فطری رنج و غم دا اظہار اے۔ اس اظہار دے دو پہلو نيں،
1)فلسفہ حیات و ممات تے جبر و قدر 2) والدہ مرحومہ توں وابستہ یاداں تے انہاں دی وفات دا رد عمل
پہلے موضوع دا تعلق فکر توں اے تے دوسرے دا جذبات و احساست توں ”والدہ مرحومہ دی یاد وچ “ اردو وچ اقبال دی شاید واحد نظم اے جس وچ اوہ پڑھنے والے نوں فکرتے جذبہ دونے دے دام وچ اسیرکردے نظر آندے نيں۔
فلسفہ جبر و قدر
[سودھو]موت دے تصور توں تے خاص طور اُتے اُس وقت جدوں انسان دی کِسے عزیز ہستی نوں موت اُچک کر لے گئی ہوئے قلب حساس اُتے تقدیر دی برتری تے تقدیر دے مقابلے وچ انسان دی بے بسی و بے چارگی دا نقش اُبھرنا اک قدرتی گل اے۔ اس لئی مرثیے دا آغاز ہی فلسفہ جبر و قدر توں ہوتااے۔
ذرہ ذرہ دہر دا زندانی تقدیر اے
پردہ مجبوری و بے چارگی تدبیر اے
پہلے بند وچ دسیا گیا اے کہ سورج چاند ستارے، سبزہ و گل تے بلبل غرض دنیا دی ہر شے فطر ت دے جابرانہ قوانین وچ جکڑی ہوئی اے تے قدرت دے تکونی نظام وچ اک معمولی پرزے دی حیثیت توں اپنا فرض ادا کرنے اُتے مجبور اے۔
انسانی ذہن اُتے فلسفہ جبر و قدر دا رد عمل
[سودھو]تقدیر دے مقابلے وچ اپنی بے چارگی اُتے رنج و غم دا احساس تے اس اُتے آنسو بہانا انسان کافطری رد عمل اے۔ مگر دوسرے بند وچ اقبال کہندے نيں کہ چونکہ جبر و قدر مشیت ایزدی اے اس لئی گریہ و زاری تے ماتم نا مناسب اے۔ آلام ِ انسانی دے اس راز نوں پا لینے دے بعد کہ رقص ِ عیش و غم دا ایہ سلسلہ خدا دے نظام کائنات دا اک لازمی حصہ اے، وچ زندگی وچ انسان دی بے بسی و بے چارگی اُتے افسوس کردا ہاں تے نہ کِسے رد عمل دا اظہار کردا ہون۔ لیکن والدہ دی وفات اک ایسا سانحہ اے کہ اس اُتے خود نوں گریہ پیہم توں بچانا تے خاموش رہنا میر ے لئی ممکن نئيں ۔
ایتھے دوسرے بند دے آخری شعر وچ اقبال نے ایہ حقیقت بیان کيتی اے کہ انسان جس قدر صابر و شاکر کیوں نہ واقع ہويا ہوئے زندگی وچ کِسے نہ کِسے موقع اُتے اس دی قوت برداشت جواب دے جاندی اے تے اوہ بے اختیار آنسو بہانے اُتے مجبور ہوئے جاندا اے۔ ایداں دے عالم وچ زندگی دے سارے فلسفے، ساری حکمتاں تے محکم ضوابط، دکھی دل دے رد عمل نوں روکنے وچ ناکام ثابت ہُندے نيں اوروالدہ مرحومہ دی وفات اُتے مجھ اُتے وی ایہی بیت رہی اے۔
یہ تری تصویر قاصد گریہ پیہم دی اے
آہ ایہ تردید میری حکمت محکم دی اے
گریہ و زاری دا مثبت پہلو
[سودھو]گریہ وزاری دا مثبت پہلو ایہ اے کہ اس توں زندگی دی بنیاد مضبوط تے مستحکم ہُندی اے۔ روح دی آلودگی تے داخلی بے قراری ختم ہونے توں قلب نوں اک گونہ طمانیت تے استحکام نصیب ہُندا اے تے انسان اک نويں ولولے تے عزم دے نال زمانے دی سختیاں توں نبرد آزما ہونے دے لئی تیار ہوئے جاندا اے۔ نفسیات دان وی ایہ کہندے نيں کہ رونے توں انسان دا تزکیہ نفس ہُندا اے۔ اقبال نے اس شعر وچ جداں کہیا اے۔
موج دو دِ آہ توں روشن اے آئینہ مرا
گنج آب آورد توں معمور اے دامن مرا
والدہ تے بچے دا باہمی تعلق
[سودھو]والدہ دی یاد وچ بہائے جانے والے آنسوئاں نے دل دا بجھ ہلکا کر دتا اے۔ سارا میل کچیل آنسوئاں وچ تحلیل ہوئے کے اکھاں دے راستے خارج ہوئے گیا اے۔ ہن اوہ خود نوں بالکل ہلکا پھلکا تے معصوم بچے دی مانند محسوس کردا اے۔ شفیق والدہ دی یا د شاعر نوں ماضی دے دریچاں وچ لے گئی اے۔ جدوں اوہ چھوٹا جہا سی تے ماں اس ننھی سی جان نوں اپنی گودماں لے کے پیار کردی تے دُدھ پلاندی۔ ہن اوہ اک نويں تے مختلف دنیا وچ زندگی بسر کر رہیا اے علم و ادب تے شعر و سخن دی دنیا اے۔ اک عالم انہاں دی شاعری اُتے سر دھندا اے
اور اب چرچے ہیں جس کی شوخی گفتار کے
بے بہا موتی ہیں جس کی چشم گوہر بار کے
علم کی سنجیدہ گفتاری بڑھاپے کا شعور
دینوی اعزاز کی شوکت، جوانی کا غرور
ماضی تے حال دی انہاں کیفیات وچ زبردست تضاد دے باوجود، اقبال دے خیال وچ اک عمر رسیدہ بزرگ یا عالم فاضل شخص وی جدوں اپنی والدہ دا تصور کردا اے۔ تاں اس دی حیثیت اک طفل سادہ دی رہ جاندی اے جو صحبتِ مادر دے فردوس وچ بے تکلف خندہ زن ہُندا اے۔
زندگی کی اوج گاہوں سے اتر آتے ہیں ہم
صحبت مادر میں طفل ِ سادہ رہ جاتے ہیں ہم
والدہ تے بھائی توں وابستہ یاداں
[سودھو]والدہ نوں یاد کردے ہوئے دور گزشتہ تے اس توں متعلق حالات و واقعات دا یا د آنا سلسلہ خیال کاحصہ اے۔ اقبال نوں اوہ دور یا د آندا اے جدوں اوہ اعلیٰ تعلیم دے لئی یورپ وچ مقیم سن ۔ اس زمانے وچ امام بی بی مرحومہ، اقبال دی سلامتی دے لئی فکر مند رہندیاں، راتاں نوں اٹھیا اٹھیا کر انہاں دی بخیریت واپسی دے لئی دعاواں مانگتاں تے انھاں ہمیشہ اقبال دے خط دا انتظار رہندا۔
کس کو اب ہوگا وطن میں آہ میرا انتظار
کون میرا خط نہ آنے سے رہے گا بے قرار
ایتھے اقبال اپنی والدہ دی عظمت دے اعتراف وچ دسدے نيں کہ میری تعلیم و تربیت، میری عظیم والد ہ دے ہتھوں ہوئی، جنہاں دی مثالی زندگی ساڈے لئی اک سبق سی۔ مگر افسوس جدوں مینوں والدہ دی خدمت دا موقع ملیا تاں اوہ دنیا توں رخصت ہوگئياں ،البتہ وڈے بھائی شیخ عطا محمدنے اک حد تک والدہ دی خدمت کيتی تے ہن والدہ دی وفات اُتے اوہ وی بچےآں دی طرح رو رہیا اے۔ حقیقت تاں ایہ اے کہ والدہ نے اپنے پیار تے خدمت دے ذریعے اپنی محبت دا جو بیج ساڈے دلاں وچ بویا سی، غم دا پانی ملنے اُتے ہن اوہ اک پودے دی شکل وچ ظاہر ہوکے الفت دا تندے درخت بندا جا رہیا اے۔
تخم جس کا تو ہماری کشت ِ جاں میں بو گئی
شرکتِ غم سے وہ الفت اور محکم ہو گئی
فلسفہ حیات و ممات
[سودھو]والدہ توں وابستہ پرانی یاداں نوں یاد کردے ہوئے شاعر نوں تقدیر تے موت دی بے رحمی دا خیال آندا اے۔ چنانچہ چھیويں بند توں سلسلہ خیال زندگی تے موت دے فلسفے دی طرف مڑجاندا اے۔ مرثیے دے آغاز وچ وی اقبال نے فلسفہ جبر و قدر اُتے اظہارخیال سی مگر ایتھے موت تے تقدیر دے جبر دا احساس نسبتاً شدید تے تلخ اے۔ کہندے نيں دنیا وچ جبر و مشیت دا پھندا اس قدر سخت اے کہ کِسے چیز نوں اس توں مفر نہيں۔ قدرت نے انساناں دی تباہی دے لئی مختلف عناصر (بجلیاں، زلزلے، آلام مصائب قحط وغیرہ) نوں مامور رکھیا اے۔ ویرانہ ہوئے یا گلشن، محل ہوئے یا جھونپئی اوہ اپنا کم کر جاندے نيں بے چارہ انسان اس اُتے آہ بھرنے دے سوا کیتا کر سکدا اے۔
نے مجال شکوہ ہے، نے طاقت ِ گفتار ہے
زندگانی کیا ہے، اک طوقِ گلو افشار ہے
اس دے بعد اقبال دوسرے رخ نوں پیش کردے نيں تے کہندے نيں کہ جبرو قدر دی ایہ حکمرانی دائمی نئيں، بلکہ عارضی اے۔ موت مستقلاً زندگی اُتے غالب نئيں آسکدی۔ کیونجے جے موت نوں زندگی اُتے برتری ہُندی تاں فیر زندگی دا ناں نشان وی نظر نہ آندا تے ایہ کارخانہ کائنات نہ چل سکدا۔
موت کے ہاتھوں سے مٹ سکتا اگر نقشِ حیات
عام یوں اس کو نہ کر دیتا نظام کائنات
بات ایہ اے کہ اللہ تعالٰیٰ نوں اصلاً زندگی اس قدر محبوب اے کہ اس نے زندگی نوں مغلوب نئيں غالب بنایا اے۔ انسان کوزندگی دے مقابلے وچ موت اس لئی غالب نظر آندی اے کہ اس دی ظاہر وچ نگاہاں اصل حقیقت تک پہنچنے توں قاصر رہندی نيں۔ موت تاں اک عارضی کیفیت دا ناں اے جس طرح انسان لمحہ بھر دے لئی نیند کر کے فیر اُٹھ جاندا اے۔
مرگ اک ماندگی کا وقفہ ہے
یعنی آگے چلیں گے دم لے کر
اٹھويں بند دے آخر وچ اقبال دنیا دی بے ثباندی تے زندگی دی ناپایداری دی اک توجیہ پیش کردے نيں۔ انہاں دے خیال وچ فطر ت اک بااختیار خلاق دی حیثیت رکھدی اے۔ جسنوں بناو تے بگاڑ اُتے پوری قدرت حاصل اے۔ فطرت چونکہ خوب توں خوب تر دی جستجو وچ رہندی اے۔ اس لئی اپنے بنائے ہوئے نقوش خود ہی مٹاندی رہندی اے۔ تاکہ اس تخریب توں تعمیر دا اک نواں تے مطلوبہ پہلو برآمد ہوئے سکے۔ اس طرح موت تے تخریب دا جواز ایہ اے کہ اس توں حیات ِ نو دی اک بہتر بنیاد فراہم ہُندی اے۔
فطرت ہستی شہید آرزو رہتی نہ ہو
خوب تر پیکر کی اس کو جستجو رہتی نہ ہو
عظمت انسان
[سودھو] نويں بند وچ اقبال نے نظام کائنات وچ انسان دے مقام تے اس دی عظمت دے بارے وچ اظہار خیال کیتا اے۔ آغاز، آسمان وچ چمکتے ہوئے ستارےآں دے ذکر توں ہوتااے۔ اقبال دے خیال وچ ستارے اپنی تمام تر آب و تاب، چمک، دمک تے طوالتِ عمرکے باوجود قدرت دے تکوینی نظام دے بے بس کارندے نيں تے نہ جانے کدوں توں اک محدود دائرے وچ اپنا مقررہ فرض ادا کر رہے نيں۔ اس دے مقابلے وچ انسان دے مقاصد کدرے زیادہ پاکیزہ تر، اس دی نگاہ کدرے زیادہ دور رس تے وسیع تے اس لامحدود کائنات وچ اس دا مرتبہ کدرے زیا دہ اے۔ اقبال کہندے نيں کہ کہ نظام کائنات وچ انسان دا مقام ایسا ہی اے، جداں نظام ِ شمسی وچ سورج دا مرتبہ اس لئی موت انسان کوفنا نئيں کر سکدی۔
جومثال شمع روشن محفل ِ قدرت وچ اے
آسماں اک نقطہ جس دی وسعت ِ نظر وچ اے
غم و اندوہ دا رد عمل
[سودھو]گیارہواں بند وچ اقبال نے انسانی قلب و ذہن اُتے رنج وغم دے رد عمل دا اظہار کیتا اے۔ کہندے نيں کہ لوکاں دا خیال اے کہ موت دے زہر دا کوئی تریاق نہيں۔ البتہ زخمِ فرقت دے لئی وقت مرہم ِ شفا دی حیثیت رکھدا اے۔ مگر اقبال نوں اس توں اتفاق نئيں اے انہاں دا ذاتی تجربہ ایہ اے کہ جدوں انسان کِسے شدید مصیبت توں دوچار ہويا تے مصیبت وی ناگہاں ہوئے تاں صبر و ضبط انسان دے اختیار وچ نئيں رہندا۔ البتہ ایداں دے عالم وچ انسان دے لئی تسکین دا صرف اک پہلو نکلدا اے تے اوہ پہلو اے جس دی طرف اقبال نے نظم دے آغاز وچ ذکر کیتا اے، کہ موت کِسے دائمی کیفیت دا ناں نئيں بلکہ ایہ اک عارضی حالت اے۔ انسان مردا اے لیکن فنا نئيں ہُندا تے نہ ہوئے سکدا اے۔
جوہر انساں عدم سے آشنا ہوتا نہیں
آنکھ سے غائب تو ہوتا ہے فنا ہوتا نہیں
اسی طرح موت دے وقفہ ماندگی دے بعد انسان فیر بیدار ہوئے کے اُٹھ کھڑا ہوئے گا۔ ایہ اس دی زندگی دی نويں سحر ہوئے گی تے فیر اوہ اک نويں دور دا آغاز کريں گا۔ ایہ گل بارھواں بند دے آخر تک بیان ہوئی اے۔
والدہ دے لئی دعا
[سودھو]نظم دے خاتمے اُتے سلسلہ خیال والدہ مرحومہ دی جانب مڑ جاندا اے۔ ابتداءماں شاعر نے والدہ دی رحلت اُتے جس بے قراری دا اظہار کیہ اوہ والدہ نال محبت رکھنے والے مغموم و متاسف بچے دے درد و کرب تے تڑپ دا بے تابانہ اظہارسی ۔ لیکن فلسفہ حیات و ممات اُتے غور و غوض دے بعد شاعر نے جو نتیجہ اخذ کيتا، اوہ اک پختہ دا مسلمان دی سوچ اے۔ اقبال نے والدہ دی جدائی دے درد و غم نوں اپنی ذات وچ اس طرح سمو لیا اے کہ ہن جدائی اک مقدس تے پاکیزہ کیفیت بن گئی اے۔
یاد سے تیری دلِ درد آشنا معمور ہے
جیسے کعبے میں دعائوں سے فضا معمور ہے
یاں کہنا چاہیے کہ اقبال نے غم دا ترفع کر ليا اے۔ اوہ والدہ دی وفات تے جدائی اُتے اس لئی وی متاسف نئيں کہ موت دے بعد آخرت وی زندگی ہی دی اک شکل اے۔ آخری تن اشعار دعائیہ نيں۔ اقبال دعا گو نيں کہ جس طرح زندگی وچ والدہ ماجدہ اک مہتاب دی مانند سی جنہاں توں سب لوک اکتساب ِ فیض کردے سن ۔ خدا کرے انہاں دی قبر وی نور توں معمور ہوئے۔ تے خدا انہاں دی لحد اُتے وی اپنی رحمت دا نزول فرماندا رہے۔ سبزہ نورستہ خدا دی رحمت دی علامت اے۔
آسماں تیری لحد پر شبنم افشانی کرے
سبزہ نورستہ اس گھر کی نگہبانی کرے
فنی جائزہ
[سودھو]”والدہ مرحومہ دی یاد وچ “ درحقیقت اک مرثیہ اے۔ اس دی ہیئت ترکیب بند دی اے۔ مرثیہ بحرِ رمل مثمن مخدوف الآخر وچ اے۔ ارکان ایہ نيں
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن
لہجے دا تنوع
[سودھو]”والدہ مرحومہ دی یاد وچ “ اک مرثیہ ہونے دی بنا اُتے اپنے موضوع دی مناسبت توں معتدل، نرم تے دھیما لہجہ رکھدا اے۔ جنہاں تھاںواں اُتے انسان دی بے بسی، قدرت دی جبریت تے زندگی دی بے ثباندی دا ذکر ہويا اے اوتھے لہجے کاسخت تے اُتے جوش ہونا ممکن ہی نہيں۔ جنہاں حصےآں وچ شاعر نے اپنی والدہ توں وابستہ یادِ رفتہ نوں آواز دتی اے اوتھے اس دے لہجے وچ درد و کرب تے حسرت و حرماں نصیبی دی اک خاموش لہر محسوس ہُندی اے۔ اس حسرت بھری خاموشی نوں دھیمے پن توں وڈی مناسبت اے۔ شاعر دے جذبات دے اتار چڑھاو نے وی اس دے دھیمے لہجے دا نال دتا اے۔ فیر لفظاں دے انتخاب، تراکیب دی بندش تے مصرعاں دی تراش توں وی ایہی گل آشکار ا اے۔
زندگی دی اوج گاہاں توں اتر آندے نيں ہم
صحبت مادر وچ طفلِ سادہ رہ جاندے نيں ہم
سوز و گداز
[سودھو]زیر مطالعہ مرثیہ اپنے تاثرکے اعتبار توں اقبال دے تمام مرثیاں وچ اک جداگانہ حیثیت رکھدا اے۔ غلام رسول مہر دے بقول اس دے اشعار اِنّے پرتاثیر نيں کہ لفظاں وچ انہاں دی کیفیت بیان نئيں ہوئے سکدی۔ غالباً ایہ مرثیہ شعر و ادب دی پوری تریخ وچ بالکل یگانہ حیثیت رکھدا اے تے شاید ہی کوئی دوسری بولی اس قسم دی نظم پیش کر سکے۔ اس انفرادیت تے اثر انگیزی دا سبب اس دا اوہ سوز و گداز اے جس توں نظم دے کِسے قاری دا غیر متاثر رہنا ممکن نہيں۔
تینوں مثلِ طفلکِ بے دست و پا روندا اے وہ
صبر توں ناآشنا صبح و مسا روندا اے وہ
علامہ اقبال نے اس دی اک نقل اپنے والد محترم شیخ نو رمحمد نوں بھیجی سی۔ روایت اے کہ مرثیہ پڑھدے ہوئے اس دے سو ز و گداز توں انہاں اُتے گریہ طاری ہوئے جاندا تے اوہ دیر تک روندے رہندے۔ مرثیے وچ ایہ سوز و گداز اس وجہ توں پیدا ہويا کہ اقبال دے پیش نظر ایہ اک جذباتی موضوع سی ۔
فارسیت
[سودھو]یہ مرثیہ وی اقبال دی انہاں نظماں وچوں اے جنہاں اُتے فارسی دا غالب اثر اے۔ بحیثیت مجموعی پوری نظم اُتے اک نظر دوڑانے توں ایہی احساس ہُندا اے۔ مصرعاں دی تراش تے تراکیب دی بناوٹ وی ايسے اُتے شاہد اے۔
خفتگانِ لالہ زار و کوہسار و رودبار
ہُندے نيں آخر عروس زندگی توں ہمکنار
حسن بیان دے چند پہلو
[سودھو]خالص فنی اعتبار توں مرثیہ حسنِ بیان دا ایسا خوبصورت نمونہ اے جس دی مثال اردو شاعری وچ شائد ہی ملے گی۔ رشید احمد صدیقی کہندے نيں،
” فن دا کمال ہی ایہ اے کہ فن دے سارے وسائل کم وچ لیائے گئے ہاں لیکن انہاں وچ اک وی توجہ اُتے بار نہ ہو۔“
نظم وچ بولی و بیان او ر صنائع بدائع دے وسائل غیر شعوری طور اُتے استعمال کیتے گئے نيں۔ حسن بیان دے چند پہلو ملاحظہ ہون۔
تشبیہات:۔
یاد توں تیری دل درد آشنا معمور اے
جداں کعبے وچ دعائاں توں فضا معمور اے
صنعت مراعاة النظیر:۔
زلزلے نيں، بجلیاں نيں، قحظ نيں آلام نيں
کِداں دی کِداں دی دخترانِ مادرِ ایام نيں
صنعت طباق ایجابی:۔
علم دی سنجیدہ گفتاری، بڑھاپے دا شعور
دینوی اعزاز دی شوکت، جوانی دا غرور
صنعت ترافق:۔
دفتر ہستی وچ سی زريں ورق تیری حیات
تھی سراپا دین و دنیا دا سبق تیری حیات
صنعت ایہام تضاد:۔
مثل ِ ایوانِ سحر مرقد فروزاں ہوئے ترا
نو رسے معمور ایہ خاکی شبستا ں ہوئے ترا
قافیاں دی تکرار:۔
دل مرا حیراں نئيں، خنداں نئيں گریاں نئيں
خفتگانِ لالہ زار و کوہسار و رود بار
محاکات:۔
زندگی دی اوج گاہاں توں اتر آندے نيں ہم
صحبت مادر وچ طفل ِسادہ رہ جاندے نيں ہم
مجموعی جائزہ
[سودھو]نظم نوں پڑھ کر ایہ احساس ہُندا اے کہ جدا ہونے عزیز ہستی دے بارے وچ اقبال دا طرز فکر تے پیرایہ اظہار اک سچے مومن تے راسخ العقیدہ مسلمان دا اے۔ جو والدہ نوں خدا دے سپرد کردے ہوئے دست بہ دعا نيں کہ باری تعالٰیٰ مرحومہ دی قبر نوں نور توں بھر دے تے اس اُتے اپنی رحمت دی شبنم افشانی کردا رہے۔
نظم دے بارے وچ سید وقار عظیم لکھدے نيں،
” اقبال دی شخصیت دو مختلف اندازےآں وچ جلوہ گر ہوئی۔ اک شخصیت تاں اقبال دی اوہی فلسفیانہ شخصیت اے۔ جس دی بدولت اقبال نوں اردو شاعری وچ اک منفرد حیثیت ملی اے۔ تے دوسری حیثیت اس مجبور تے مغموم انسان دی اے جو ماں دی یاد وچ آنسو بہاندے وقت ایہ بھُل جاندا اے کہ اوہ اک مفکر تے فلسفی وی اے ۔“