وامق عذرا
وامق تے عذرا فارسی ادب دے دو رومانوی کردار نيں۔ انہاں دونے دی عشقیہ داستان یونانی الاصل اے۔[۱]
ادبی پس منظر
[سودھو]قدیم ترین فارسی شاعر تے دربار غزنوی دے ملک الشاعر عنصری بلخی نے پنجويں صدی ہجری وچ وامق تے عذرا دی داستان نوں بحر متقارب وچ مثنوی دی شکل وچ منظوم کیا سی۔ بیرونی نے عنصری دی نظم دا عربی ترجمہ کیا تے بعد دے زمانےآں وچ قتیلی بخارایی، جوشقانی، صلحی خراسانی، نامی اصفهانی وغیرہ نے عنصری دی پیروی وچ ايسے عنوان توں نظماں لکھياں۔ [۲]
یہ داستان یونانی توں سریانی تے بعد وچ خسرو نوشیرواں دے عہد وچ پہلوی زبان وچ وارد ہوئی سی۔ تریخ وچ ایداں دے وی شواہد ملدے نيں کہ عباسی عہد دے دوران خراسان دے امیر عبدالله بن طاہر دے حکم توں اس دے نسخے دریا برد کیتے گئے سن ۔[۳] عنصری دا کلام اک مدت تک موجود رہیا جسنوں جامی نے وی تسلیم کیا فیر رفتہ رفتہ معدوم ہوئے گیا۔تاوقتیکہ پاکستان وچ محمد شفیع نے اس مثنوی دے 372 اشعار[۴] اُتے مشتمل چند اوراق دینی مرکز دے لئی وقف شدہ کتاباں توں لبھ کڈے۔تے 142 ہور اشعار جو روایات وچ موجود سن ایرانی ادیب سعید نفیسی نے انہاں نوں فراہم کیتے تے ایويں اوہ طبع ہوئے۔سعدی شیرازی نے اپنی غزل 613 وچ اس داستان دا ذکر کیا اے۔[۵]
خلاصہ داستان
[سودھو]جزیرہساموس دے بادشاہ دی بیٹی عذرا، سوتیلی ماں دے ظلم توں بھج کر ساموس آنے والے خوبرو نوجوان وامق نوں شہر دی عبادت گاہ وچ دیکھدے ہی فریفتہ ہوجاندی اے۔[۶]عذرا دی وساطت توں وامق شاہی مہمان ہويا؛ اوتھے محفل وچ اس توں مختلف سوالات کیتے گئے تے اس دی صلاحیتاں نوں جانچا گیا۔ اس دوران دونے دی آتش عشق ہور فروزاں ہوئی۔ ايسے رات شدت عشق توں مغلوب وامق ، عذرا دی خوابگاہ دی طرف چلا جاندا اے ۔لیکن صرف در آستان محبوب نوں چوم کر واپس آجاندا اے۔ عذرا دی دایہ نے اس واقعے دی بادشاہ نوں خبر کردتی۔تے ایويں انہاں دونے دے بیچ دیوار فراق حائل ہوئے گئی۔ادھر دشمن نے شہر اُتے حملہ کر دتا جنگ وچ بادشاہ ہلاک تے عذرا گرفتار و قید ہوئے گئی۔ وامق تے عذرا دی عبادت گاہ وچ پہلی ملاقات نوں عنصری اس طرح بیان کردا اے:
؎ نگہ کرد بدان روی وامق درنگ
کزو خیرہ شد آن بت آرای گنگ
؎ سر و زلف مشکین او چاں گره
فکندہ بگل کردہ بر بر زرہ
؎ ہمی کرد عذرا بہ وامق نگاہ
یکی شاہ دید از در و گاہ
؎ دل ہر دو برنا برآمد بجوش
تاں گفتی تہی ماند جانشان ز ہوش
؎ ز دیدار خیزد ہمہ رست خیز
بر آید بمغز آتش مہر تیز
یونانی اصل
[سودھو]ماسوائے عذرا تے وامق دے ناواں دے ہور تمام کردار، تھاںواں ، واقعات تے مناظر دے ناں و تذکار یونانی الاصل ہی نيں۔ صرف دو مرکزی کرداراں یعنی عذرا تے وامق دے ناں فارسی وچ ڈھالے گئے۔ قدیم یونانی کتبےآں تے نسخہ جات دے مطالعے دے بعد محققاں مثلاً بواوتاس نے اخذ کیا کہ وامق تے عذرا دے یونانی ناں بالترتیب متیوخوس تے پارتنوپ (انگریزی: Metiochus and Parthenope) سن ۔ [۷]
قتیلی بخارایی
[سودھو]عبدالعزیزخان ازبک دے درباری شاعر وچوں دسويں صدی ہجری دے اک شاعر قتیلی بخارایی نے اس عشقیہ داستان نوں یعقوب آق قویونلو دے چچا زاد ظهیرالدین ابراهیم خان بن جهانگیر دی ترغیب اُتے 5573 اشعار دی صورت منظوم کيتا۔ تے ممدوح نے خود اسنوں سلطان یعقوب نوں پیش کیا سی۔ قتیلی نے اس نظم دے مرکزی خیال و خاکے نوں نظامی گنجوری دی مثنوی وامق و عذرا توں اخذ کیا تے اپنے کلام نوں سبک عراقی یعنی عراقی اسلوب شعر تے بحر لیلی مجناں وچ منظوم کيتا۔
اس نظم دے اشعار توں پتہ چلدا اے کہ عنصری دا کلام بوقت تحریر و تدوین نظم قتیلی دے پاس موجود نئيں سی تے اسنوں صرف وامق تے عذرا دے ناں معلوم سن تے باقی واقعات داستان اس نے عنصری دی داستان دی سینہ بہ سینہ چلدی روایتاں دے بیان کرنے والےآں توں سن کر لکھے سن ۔ ايسے لئی اس دے کلام وچ زمان و مکان، کردار تے طرز داستان عنصری توں مختلف اے۔ [۸] [۹]
حوالے
[سودھو]- ↑ علی اشرف صادقی، داستان وامق و عذرا و اصل یونانی آن
- ↑ حسن ذوالفقاری، مقایسه هفت روایت وامق و عذرا
- ↑ تذکره دولتشاه سمرقندی
- ↑ سجادتی، ضیاءالدین. "داستانهای یونانی در ادب فارسی". دوره 15، ش 171 (دی 55): 4-2.
- ↑ سعدتی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل 613
- ↑ رادیو زمانه داستانهای فارسی سدههای میانه پروفسور شارل هانری دوفوشهکور http://archive.radiozamaneh.com/culture/khaak/2013/02/14/24286 Archived 2013-12-24 at the وے بیک مشین
- ↑ The virgin and her lover ,TOMAS HAGG & BO UTAS
- ↑ قتیلی بخارایی (1392). وامق و عذرا. تهران: گیسا. ISBN 978-600-6885-05-6.
- ↑ قتیلی بخارایی. پوراندخت، مهرانگیز برومند، ریاحی. وامق و عذرا. تهران: گیسا، 1392. شابک 978-600-6885-05-6.