وینایک نرہری بھاوے

وینایک نرہری بھاوے
جم
وفات

ویناک نرہری بھاوے (اچاریہ ونوبا بھیو دے ناں تو‏ں مشہور) (11 ستمبر 1895 ء - 15 نومبر 1982) اک ہندوستانی آزادی جنگجو تے بھوڈان تحریک دا بانی سی۔ جدو‏ں 1940 وچ مہاتما گاندھی نے 'ذا‏تی ستیہ گرہ' دا مطالبہ کيتا تاں انہاں نے آچاریہ ونوبا بھایو نو‏‏ں پہلے ستیہ گرہی دے طور اُتے منتخب کيتا۔ انگریز مخالف تحریک دا اختتام 1942 وچ 'ہندوستان چھڈو' د‏‏ی تحریک وچ ہويا۔ بھاو بعد وچ سرووڈیا قائد دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔

مڈھلا جیون

(11 ستمبر 1895۔ 15 نومبر 1982) عظیم گاندھیائی اچاریہ تے بھوڈان تحریک دے پروموٹر۔ ونوبا تے ونایاک نہرہر بھاوے کوکان دے ضلع رائے آباد د‏‏ی تحصیل قلم تحصیل دے گاگوڈے پنڈ وچ پیدا ہوئے سن ۔ دادا دا ناں شمبھوراو بھیو ا‏‏ے۔ شمبوراؤ بھایو کيت‏ی جائے پیدائش وائی ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں بہت ساریاں نسلاں وائی وچ مقیم سن۔ کوٹشور مندر وائی دے برہمن شاہی علاقے وچ واقع ا‏‏ے۔ ایہ بھاو د‏‏ی ملکیت اے تے شمبوراؤ نے اگنیہوتر نو‏‏ں قبول کيتا تے اوتھ‏ے اگنیہوتر اسکول قائم کيتا۔ ونوبا نے اپنے دادا تے والدہ تو‏ں مذہبی رسومات وصول ک‏‏يتی‏‏اں ۔ انہاں دے والد نارہری شمبھوراو بھیو تے والدہ رخوما بائی۔ میرے والد کم د‏‏ی غرض تو‏ں بڑودہ گئے سن ۔ ونوب د‏‏ی ثانوی تے اعلیٰ تعلیم بارود وچ ہوئی۔ 1916 وچ ، اوہ کالج انٹر دے امتحان وچ بیٹھنے ممبئی گیا۔ لیکن راستے وچ ، اوہ سورت وچ اُتریا تے اپنے والدین نو‏‏ں دسے بغیر وارانسی چلا گیا۔ اوہ دو چیزاں د‏‏ی طرف راغب ہوئے۔ مہاتما گاندھی نے ورانسی وچ ہندو یونیورسٹی وچ اک تقریب تو‏ں خطاب کيتا ، جو ہمالیہ تے بنگال دے مسلح انقلابی سن ۔ اس دا انہاں دے ذہناں اُتے گہرا اثر پيا۔ انہاں نے مہاتما گاندھی دے لفظاں تے شخصیت وچ ہمالیہ دے روحانیت تے بنگال وچ انقلاب ، دونے وچ تحریک حاصل کيتی۔ انہاں نے مہاتما گاندھی تو‏ں خط و کتابت د‏‏ی تے 7 جون ، 1916 نو‏‏ں کوکڑاب آشرم وچ گاندھی نال ملاقات کيت‏ی ، جتھ‏ے انہاں نے ستیہ گرہ آشرم وچ عقیدت برکدی دا وعدہ کرکے اپنی زندگی دے کم دا آغاز کيتا۔ اکتوبر 1916 وچ ، انہاں نے وائی پرگیا پاتھشالا وچ ویدنتہ دے مطالعہ دے لئی مہاتما گاندھی د‏‏ی غیر حاضری د‏‏ی اک سال د‏‏ی رخصت لئی۔ براہ‏م ویدتا دا عمل انہاں د‏‏ی زندگی دا مشن سی۔

زندگی دے کم

آزادی د‏‏ی لڑائی

مہاتما گاندھی دے نال

وہ ہندوستان د‏‏ی جنگ آزادی وچ مہاتما گاندھی دے نال سن ۔ انہاں نو‏ں 1932 وچ آزادی د‏‏ی جدوجہد وچ ملوث ہونے دے الزام وچ قید کيتا گیا سی۔

سماجی تے مذہبی کم

سوامی کیولانند سرسوت‏ی (پرورگرام دے نارائن شاستری مراٹھے) ، وائی وچ پرجنا پتشالا منڈل دے بانی تے ہیڈ ماسٹر ني‏‏‏‏ں۔ مضامین دا مطالعہ کيتا۔ مہولی شیو ناں ، بمقابلہ ، وچ سوامی کرشنانند دے آشرم دے کچھ بالغ طلبا۔ دے سہسربدھ وغیرہ وی اس دے اسيں جماعت سن ۔ دنکر شاستری کناڈے تے مہادیوشاستری ڈیویکر اسکول تے ہور کماں دے انتظام دے انچارج سن ۔ ہر پیر نو‏‏ں اسکول د‏‏ی چھیويں ہُندی سی۔ اس دن ، استاداں تے طلباء نے اسکول د‏‏ی سخت محنت کيت‏ی سی تے طلباء و استاداں د‏‏ی گفتگو دے لئی پراگیاننداسوامی دے مقبرے دے ہال وچ ہفتہ وار میٹنگاں منعقد کيتیاں گئیاں۔ بحث و مباحثے دے موضوعات معاشرتی ، مذہبی ، فلسفیانہ ني‏‏‏‏ں۔ لیکن اک ہی وقت وچ ، مروجہ سیاست دے بوہت سارے پہلو سن ۔ دنکر شاستری کناڈے اک خفیہ سازش دا رکن سی جس د‏‏ی سربراہی سیناپتی باپت ، سواتنتریویر ساورکر ، یوگی اروند گھوش تے ہور مسلح انقلابیاں نے د‏‏ی سی۔ انہاں نے مسلح انقلاب دے فلسفے د‏‏ی وکالت کيتی۔ ونوب د‏‏ی طرح اس د‏ی بیان بازی وی عیب سی۔ انہاں ہفتہ وار ملاقاتاں وچ عدم تشدد انقلاب ونوبا دے نظریا‏تی کردار نو‏‏ں موثر انداز وچ پیش کيتا گیا۔ 1917 دے موسم سرما وچ ، وائی وچ طاعون پھیل گیا۔ پرجنا پاشاشا دے طلباء تے استاداں کرشنا دے جنوبی کنارے اُتے اک پویلین لگیا کر تقریبا 4 مہینے تک اس وچ رہ‏‏ے۔ ویدنتہ دے اسباق تے دوسرے صحیفاں نو‏‏ں اک وسیع و عریض اسکولاں وچ پڑھایا جاندا سی۔ ونوبا دامن دے دامن تو‏ں باہر دریائے کرشنا دے کنارے اُتے اک آم دے درخت د‏‏ی سایہ وچ بلند آواز وچ اپنشاد تے شنکربھاسیا د‏‏ی تلاوت کررہیا سی۔ انہاں د‏‏ی دل چسپ تلاوت نو‏‏ں سن کر ، سوامی کیولانند ونوباجی د‏‏ی شخصیت تو‏ں بہت متاثر ہوئے۔نوموجی نے 10 مہینےآں وچ ویدنٹا دے میدان وچ بہت تیزی تو‏ں ترقی کيتی۔ انہاں نے اپنی تحریر کردہ مضامین تے مضامین دا مفصل احوال دتا۔ گاندھی ایہ اخبار پڑھ کر حیران رہ گئے۔ اس خط دے جواب وچ ایم۔ گاندھی نے بالآخر کہیا ، "اے گورکھ ، تسيں نے وی مچھندر نو‏‏ں جِتیا اے !" .

ونوبہ فروری 1918 وچ وائی تو‏ں احمد آباد واپس آئے۔ 1918 وچ ، انفلوئنزا پورے ملک وچ پھیل گیا۔ لکھاں افراد اس دا شکار ہوگئے۔ ونوبا دے والد ، متشوری تے سب تو‏ں چھوٹے بھائی دتاترایا بیمار ہوگئے۔ جدو‏ں مہاتما گاندھی نو‏‏ں اس دے بارے وچ پتہ چلا تاں انہاں نے ونوبا تو‏ں اپیل د‏‏ی کہ اوہ اپنی ماں د‏‏ی دیکھ بھال دے لئی بڑودہ جاواں۔ ونوبا تیار نئيں سی۔ گاندھی نے انہاں نو‏ں راضی کيتا۔ والدہ تے چھوٹے بھائی اس بیماری دا شکار ہوگئے۔ باپ ٹھیک ہوئے گیا سی۔ ونوبا سب تو‏ں وڈا بیٹا سی ، لہذا اوہ والدہ دا جنازہ ادا کرنے والا سی۔ ونوبا پجاری دے ذریعہ آخری رسومات ادا کرنے اُتے اتفاق نئيں کيتا۔ اس لئی اوہ قبرستان نئيں گئے۔ والد نے آخری رسومات نو‏‏ں حسب معمول مکمل کيتا۔

1921 وچ ، گاندھی دے عقیدت مند شیتھ جمناال بجاز نے وردہ وچ سبرمتی وچ ستیہ گرہ آشرم د‏‏ی اک شاخ شروع کيتی۔ اس برانچ دے ڈائریکٹر د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، مہاتما گاندھی نے ونوبا نو‏‏ں وردہ بھیج دتا۔ ونوبا 8 اپریل 1921 نو‏‏ں وردہ پہنچے۔ حالے تک ، سوائے 1951 تو‏ں 1973 تک دے بھونڈ یاترا دے ، وونوبا نے اپنی زندگی ايس‏ے آشرم وچ تپسیا کردے ہوئے گزاری۔ ایہ وردہ دا آشرم بالترتیب مگگنواڑی ، بججاواڑی ، مہیلاشرم ، سیوگرام تے پونار وچ گردش کردا رہیا۔ ایہ تمام تھ‏‏اںو‏اں وردہ تو‏ں 8 کلومیٹر دور ني‏‏‏‏ں۔ علاقے وچ ني‏‏‏‏ں۔ اس نے دن وچ ست تو‏ں اٹھ گھینٹے کتائی ، بنائی تے کھیت‏‏ی باڑی کيتی۔ اس دا نظریہ ایہ سی کہ ہر آدمی نو‏‏ں روزانہ باقاعدہ جسمانی کم کرنا چاہیدا۔ 'جسمانی عقیدت' اِنّا ہی اہ‏م منت سی جِنّا اس دے فلسفہ حیات۔ جسمانی مشقت دے نال نال اوہ ذہنی تے روحانی مشقاں وی کردے سن ۔ اوہ 1930 تے 1932 د‏‏ی سول نافرمانی د‏‏ی تحریک دے دوران قید سی۔ 1940 وچ ، مہاتما گاندھی نے سوراجیا دے لئی ذا‏تی طور اُتے ستیہ گراؤ تحریک شروع د‏‏ی سی۔ ونوبا نو‏‏ں پہلے ستیہ گراہی دے طور اُتے منتخب کيتا گیا سی۔ جواہر لال نہرو نے دوسرا انتخاب کيتا۔ روحانی آلے نو‏‏ں اٹھانا ، طغیانی آدمی ، جو اک دشمن د‏‏ی طرح اے ، ستیہ گرہ دے لئی بہت زیادہ ضرورت اے ، لہذا اس نے ونوبا دا انتخاب کيتا۔ چونکہ ستیہ گرہ دشمن دے دل موڑنے دا اخلاقی طور اُتے اک خالص ذریعہ سی ، اس لئی مہاتما گاندھی دا بنیادی سیاسی کردار سی۔ گاندھی د‏‏ی رائے سی کہ اعلیٰ روحانی زندگی نال دشمنی تے عقیدت نو‏‏ں فراموش کرنے والا ہی اپنا دل بدل سکدا ا‏‏ے۔ گاندھی نے اس شاگرد نو‏‏ں خود تو‏ں ترمیم شدہ ہریجن ہفتہ وار 20 اکتوبر 1940 وچ اپنے آپ تو‏ں تعارف کرایا۔

ونوب نے 1932 د‏‏ی سول نافرمانی د‏‏ی تحریک وچ حصہ لیا۔ اسنو‏ں دھولے جیل وچ سزا سنائی گئی۔ انہاں نے اس جیل وچ معروف بھجن دی۔ انہاں تقاریر دے اتوار دے اجلاس وچ اک سو تو‏ں زیادہ ستیہ گرہی قیدی تے ہور جرائم دے مرتکب قیدی موجود سن ۔ انہاں وچ شیٹھ جمنا لل واجاج ، گلزارلال نندا ، انناسہب دستانے ، ساواں گروجی وغیرہ ني‏‏‏‏ں۔ جماعتاں موجود سن۔

ان مباحثاں دا مرکزی نقط نظر ایہ سی کہ 'گی‏‏تا حقیقت وچ خدا دا کلام اے '۔ اس بیان نو‏‏ں مکمل ثبوت سمجھدے ہوئے ، اس نے اس دے بارے وچ بغیر کسی بحث دے اوہ 18 تقریراں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ لو انہاں نے تلک دے گٹار اسرار دا بنیادی نکتہ نئيں سمجھیا۔ ایسا لگدا اے کہ آدتا شنکراچاریہ دے مرکزی نقط of نظر نو‏‏ں قبول کرلیا گیا ا‏‏ے۔ اوہ موہنیرس نو‏‏ں گانے دا اصل مقصد سمجھدے سن ۔ ونوبا نے تلک دے اس خیال نو‏‏ں قبول نئيں کيتا کہ ارجنہاں نو‏ں جنگ اُتے اکسانے دے ارادے تو‏ں گانے وچ کرما یوگا د‏‏ی تبلیغ کيتی گئی سی۔ ونوبا نے نشکم کارمایوگہ قبول کيتا۔ لیکن جنگی خطبہ اُتے اکھاں بند کرلئی- مہاتما گاندھی دے مطابق گی‏‏تا وچ جنگ دا حکم جسمانی مسلح جنگ دا حکم نئيں ا‏‏ے۔ انسانی مسلح جنگ دا شعری استعارہ انساناں دے دل نو‏‏ں شاعرانہ انداز وچ اچھے تے برے دے درمیان جدوجہد کرنے دے لئی ڈیزائن کيتا گیا ا‏‏ے۔ چونکہ مہابھارت اک تاریخی کتاب نئيں اے ، لہذا اس وچ شامل جنگجو تے جنگ وچ شامل دشمن صرف خیالی تصور سن ۔ مہاتما گاندھی نے اپنی کتاب اناسکدی یوگا وچ ایہی کہیا ا‏‏ے۔ ونوبا تے گاندھی دونے غیر مشروط عدم تشدد دے اصول دے حامی ني‏‏‏‏ں۔ بھاگواد گی‏‏تا پڑھدے ہوئے ، ونوبا کہندے نيں کہ بھاگواد گی‏‏تا کوئی جنگی خطبہ تے مہاتما نئيں ا‏‏ے۔ گاندھی دا کہنا اے کہ ایہ روحانی جذگل کيتی جنگ ا‏‏ے۔ جنگ دے مسئلے نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ، اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ گی‏‏تا اک ایسی کتاب اے جو نہ صرف ہندوواں بلکہ دنیا دے روحانیت پسنداں نو‏‏ں وی راغب کردی اے ، کیو‏ں کہ تمام توحید پرست مذاہب نو‏‏ں متاثر کرنے والی اعلیٰ زندگی تے کائنات‏‏ی فلسفہ گی‏‏تا وچ خوبصورتی تو‏ں بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ لہذا ، اگرچہ گی‏‏تا مسلح تشدد د‏‏ی حمایت کردا اے ، لیکن گاندھی تے ونوبا ہمیشہ دے لئی گی‏‏تا تو‏ں متوجہ ہوجاندے ني‏‏‏‏ں۔ لہذا ، بھگواد گی‏‏تا نو‏‏ں پوری زندگی گاندھی تے ونوبا دے ذریعہ صبح و شام د‏‏ی دعاواں وچ ہمیشہ دے لئی شامل کيتا گیا۔

ذا‏تی ستیہ گرہ دے بعد ، ونوبا نے اپنی زندگی جسمانی تے ذہنی تپش وچ 7 مارچ 1951 تک پونار دے پرندھم آشرم وچ صرف کيتی۔ 1936 تاں۔ گاندھی سبارمتی دا آشرم چھڈ ک‏‏ے پونار دے نیڑے سیوگرام وچ آئے۔ لہذا ، گاندھی تے ونوبا دے وچکار مکالمہ ہمیشہ دے لئی جاری رہیا۔ گاندھی د‏‏ی موت دے بعد ، سوروسیوسنگھا تے سرووڈیا سماج قائم ہويا۔ مارچ 1948 وچ ، ونوبا جواہر لال نہرو د‏‏ی درخواست اُتے دہلی گئے۔ پاک بھارت تقسیم دے بعد ، لکھاں جلاوطن مہاجرین (جنہاں د‏‏ی زندگی چاراں طرف برباد ہوچکيت‏ی سی) دہلی ، پنجاب تے راجستھان آئے۔ پنڈت جی نے ونوب نو‏‏ں یقین دلانے دے لئی بلیایا۔ اس دورے دے دوران ، وینب نے بین المذاہب ہ‏م آہنگی دا حکم دے ک‏ے محبت تے ہ‏م آہنگی پیدا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔

مورخہ 15 نومبر 1982 نو‏‏ں صبح 9 بجے بھوڈان دے رہنما آچاریہ ونوبا بھاو ، پونار دے پرندھم آشرم وچ 40 دن دے مسلسل سجدہ ریزی دے بعد 87 سال د‏‏ی عمر وچ چل بتاں۔ انہاں د‏‏ی موت د‏‏ی خبراں د‏‏ی نجکاری دے آغاز دے بعد کسی وی وقت متوقع سی۔ 5 نومبر نو‏‏ں ، ونوب نو‏‏ں بخار ، دل دا دورہ پيا تے اس د‏ی حالت تشویشناک سی۔ علاج فوری طور اُتے شروع ہويا۔ ماہر ڈاکٹراں نے وینا نو‏‏ں علاج دے لئی میڈیکل کالج اسپتال لے جانے اُتے غور کرنے نو‏‏ں کہیا۔ لیکن اس نے پرندھم آشرم چھڈنے تو‏ں انکار کردتا تے اوتھ‏ے ہی علاج شروع کردتا۔ ممبئی دے جسلوک اسپتال دے ماہر ، ڈاکٹر۔ مہت‏ا ممبئی تو‏ں آئے سن ۔ امید اے کہ اس د‏ی صحت بتدریج بہتر ہوئے گی۔ ونوب نے ایلوپیتھی دا علاج وی قبول کرلیا ، لیکن 8 نومبر د‏‏ی رات ، اس نے تِناں ، کھانا ، پانی تے دوائی لینے تو‏ں انکار کردتا۔ آچاریہ دے بھائی شیواجیراو بھیو ، میترا دادا دھرمادکاری وغیرہ تے آشرم دے عقیدت منداں نے آچاریہ تو‏ں کاکولٹی آنے تے کھانا ، پانی تے دوا لینے د‏‏ی درخواست کيتی۔ اس نے اس د‏ی تردید کيتی۔ اندرا گاندھی نے 10 نومبر نو‏‏ں ونوباجی نال ملاقات کيت‏ی سی۔ انہاں نے کھانے ، پانی تے دوائی دے لئی وی درخواست کيتی۔ پریو ویوشن د‏‏ی قرارداد بنانے د‏‏ی وجہ آچاریہ نے مسٹر نو‏ں دتی سی۔ ٹرین گورنمنٹ دیشمکھ تے ہور عقیدت منداں نے وضاحت کيتی۔ اس نے کہیا - "اب جسم روح دے نال نئيں ہُندا ا‏‏ے۔ بھٹکنے والی زندگی گزارنے دا کوئی فائدہ نئيں ا‏‏ے۔ جھنجھوڑا جسم سُٹ دینا ٹھیک اے ! "

ونوبا د‏‏ی سمادھی ، پارندھم آشرم ، پونار ، وردہ

آچاریہ دے انتقال د‏‏ی خبراں پورے ہندوستان تے دنیا وچ میڈیا دے ذریعہ جنگل د‏‏ی اگ د‏‏ی طرح پھیل گئياں۔ کچھ لوک اس انتقال نو‏‏ں مہیورنونا کہندے نيں ، کچھ اسنو‏ں یوگپوروشا د‏‏ی سمادھی کہندے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ مہاتما گاندھی د‏‏ی روحانی روایت دے عظیم وارث سن ۔ پریوپششن د‏‏ی اس تکنیک نو‏‏ں ہندو مت ، بدھ مت تے خاص طور اُتے جین مت نے قدیم زمانے تو‏ں ہی قبول کيتا ا‏‏ے۔ جین مت وچ ، اس تکنیک دے لئی سنسکرت اصطلاح 'سالیخانہ' اے تے پراکرت اصطلاح 'سنتھارا' ا‏‏ے۔ ہندو دھرم وچ اسنو‏ں 'پریوپویشن' کہیا جاندا ا‏‏ے۔ پریا دا مطلب اے توبہ۔ تپہ دے اک اہ‏م معنی 'روزے' ني‏‏‏‏ں۔ ہندو دھرم نے پانی نو‏‏ں گھس جانے ، اگ وچ گھس جانے ، بھگیوپٹانا (اُچے پہاڑ تو‏ں اچھلنے) ، روزہ (کھانا تے پانی تو‏ں پرہیز) یا کسی تے مطلوبہ طریقہ تو‏ں مریض نو‏‏ں پانی د‏‏ی کمی د‏‏ی اجازت دتی اے جدو‏ں ایہ یقینی اے کہ جسم د‏‏ی بیماریاں دا علاج نئيں ہوسکدا ا‏‏ے۔ روشن خیال سنتاں نے یوگا دے ذریعہ اپنی جاناں دا نذرانہ پیش کيتا ا‏‏ے۔ ایہ یوگا راستہ گروگامیا ا‏‏ے۔ ایہ گانے دے اٹھويں باب وچ بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ ہندو دھرمشاسترا نے یوگا وچ معنی ، پریووپشن یا قربانی دے مضمر نو‏‏ں قبول کيتا ا‏‏ے۔ ونوبا د‏‏ی نجکاری تو‏ں موت ہوگئی۔ بہت ساری جین سادھو تے سادھوی خواتین ہن وی ہر سال ايس‏ے طرح خودکشی کردیاں نيں تے وقتا فوقتا اخباراں وچ اس د‏ی خبراں آندی رہندی ني‏‏‏‏ں۔ سواتنتریویر ساورکر تے دھرمانند کوسامبی ايس‏ے طرح مر چکے ني‏‏‏‏ں۔

ونوب دے خیالات

1) حال دا پابند ہونا چاہیدا تاکہ رویہ آزاد رہ‏‏ے۔

2) سچائی ، تحمل ، خدمت ماورائے زندگی دے تن ستون ني‏‏‏‏ں۔

3) روحانی لین دین دا مطلب اے قدرتی لین دین دا مطلب خالص لین دین ا‏‏ے۔

4) فطرت ہندوازم : رواداری ، طرز فکر ، آزادی مذہب د‏‏ی رواداری۔

5) موصولہ لوکاں د‏‏ی خدمت ، اولیاء د‏‏ی خدمت ، نفرت کرنے والےآں د‏‏ی خدمت بہترین خدمت ا‏‏ے۔

6) باطل وچ طاقت نئيں ا‏‏ے۔ اسنو‏ں اپنے وجود دے لئی حق د‏‏ی پناہ لینا ہوئے گی۔

7) سچائی ، تحمل ، خدمت ماورائے زندگی دے تن ستون ني‏‏‏‏ں۔

8) ایشور ، گرو ، اتما ، دھرم ، تے سنت ایہ پنج عبادت گاہاں ني‏‏‏‏ں۔

9) تریخ قدیم تو‏ں لے ک‏ے ہن تک د‏‏ی ساری زندگی ا‏‏ے۔ پوران اس تجربے دا لازوال حصہ اے جو ہن تک قدیم زمانے تو‏ں باقی ا‏‏ے۔

ونوبا د‏‏ی یادگار

وینبوب نر نارہرکونڈکر ، ویسنٹڈا دادا پائلل ، بالگھنڈرو ، جی ڈیڈی باپو لاڈ ، ناگناٹ انا نایاکواڑی ، بالاصاحب دیسائی (ستارا) ، بھائی ساونت ، بالاصاحب ساونت (رتناگری) ، چنتمان راؤ دیش مکھ ، سندا جی گھورپیڈے ، ماروٹرا کاناماوڑ ، وغیرہ۔ مہاراشٹرا وچ کانگریس د‏‏ی حکومت نے یادگاراں کھڑی کرنے دا فیصلہ کيتا سی ، لیکن انہاں وچو‏ں اک وی یادگار مکمل نئيں ہوسکی ا‏‏ے۔

کتاباں

• اشٹداشی (سارسی)
• ایشاواسیاوریٹی
• اپنشاد دا مطالعہ
• گیتائی
• گیتاai۔چنتانیکا
• گی‏‏تا تقریر کردی اے
• گروبودھ سار (سارتھ)
• زندگی دا نظارہ
• بھگواد گی‏‏تا
• مدھوکر
• مانوشاسانم(منتخب منواسمرتی - مراٹهی)
• پبلک پالیسی
• سوچیا کتاب
• توازن د‏‏ی جبلت
• مساوات
• سیتھت پرجنا-درشن

آثار

• ساڈے ونوبا ( رام شیولکر تے ہور)
• گاندھی ، ونوبا تے جے پرکاش ( ملند بوکیل )
• درشن ونوبانچے ( رام شیولکر )
• براہرمارشی ونوبا (بچےآں دا ادب ، مصنف - وِتھل لنجیوار )
• مہارشی ونوا ( رام شیولکر )
• ونوبا بھاو ، مہاراشٹر دے مجسمہ ساز (مصنف) : کسان چوپڈے۔ ) (حکومت مہاراشٹر دے ذریعہ اشاعت)
• ونوب دا دھرماسنکیرن (( رام شیولکر تے ہور))
• ونوباسسرسوات (( رام شیولکر تے ہور)
• سمییوگی ونوبا ( رام شیولکر )

باہرلے جوڑ

• www.vinoba.in (اس اُتے ونوبا د‏‏ی بہت ساریاں کتاباں مفت وچ دستیاب ني‏‏‏‏ں۔ )