پاکستانی درسی کتب تنازع

پاکستانی درسی کتاباں تنازع پاکستانی ٹیکسٹ بکاں د‏‏ی مبینہ نادرستی تے انہاں وچ تواریخی ترمیم پسندی (رویژنزم) دا وجود دا حوالہ دیندا ا‏‏ے۔ پاکستان دے سرکاری ٹیکسٹ بکاں دے شاملات اُتے اکثر تنقید ہوئی اے مختلف جانباں تو‏ں، بشمول جو پاکستان وچ ہاں، بسبب مذاہبی ناروداری تے ہند ترسی (انڈوفوبیا) نو‏‏ں فروغ دینا، جس دے نتیجے وچ کُورکُولم د‏‏ی سدھار دا طلب ہويا ا‏‏ے۔

پس منظر

حسین حقانی دے مطابق ایوب خان دے زمانے تو‏ں پاکستان دے سکولاں تے کالجاں وچ صرف سرکاری طور اُتے شائع شدہ ٹیکسٹ بک مستعمل ہوئے نيں۔ ایہ پاکستان حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں پاکستان د‏‏ی تواریخ دا معیاری بیانیہ ساز کرنے دے لئی استعمال کیتا جاندا ا‏‏ے۔ محمد ضیاء الحق د‏‏ی حکمرانی دے دوران، ٹیکسٹ بک سمیت، ملک د‏‏ی اسلامی کردگی (اسلامائزیشن) دا اک پروگرام شروع کیتا گیا۔ جنرل ضیا د‏‏ی 1979 تعلیمی پولیسی ذکر کردی اے کہ "اعلیٰ ترین فوقیت کورکولم د‏‏ی اصلاح نو‏‏ں دتا جائے گا، تمام شاملات نو‏‏ں اسلامی سوچ دے گرد ترتیبِ نو کرنے دے ارادے اُتے تے تعلیم نو‏‏ں نظریہ سازانہ (آئڈیولوجکل) رجحان دینے دے لئی تاکہ اسلامی نظریہ سازی (آئڈیولوجی) نوجواناں د‏‏ی پیڑی دے طرزِ خیال وچ داخل ہو تے انہاں نو‏ں اسلامی نقطاں دے مطابق سماج نو‏‏ں تجدید کرنے دے لئی ضروری اعتماد تے قابلیت وچ مدد دے۔

سسٹینیبل ڈیویلپمنٹ پولیسی انسٹی ٹیوٹ دے مطابق، پاکستانی سکول ٹیکسٹ بکاں باقاعدہ طور اُتے بھارت تے ہندوواں دے خلاف نفرت دلاندے رہے نيں بذریعہ تواریخی ترمیم پسندی (رویژنزم)۔ متعدد جلداں ایہ خیال دلاندی نيں کہ قدیم ہندوستانی ورثہ افغانیاں تے ترکاں تو‏ں تباہ نئيں کیتا گیا، بلکہ مسلمانی ورثہ ہندوستانیاں تو‏ں تباہ کیتا گیا، جو بین الاقوامی تواریخ داناں د‏‏ی فرضیت دے خلاف ا‏‏ے۔

تنقید

انٹرنیشنل جرنل آف مڈل ایسٹ سٹدیز وچ شائع شدہ پیپر وچ ، تواریخ دان عائشہ جلال نے بیان کیتا کہ"پاکستان دے تواریخ دے ٹیکسٹ بک ساراں وچو‏ں بہترین نيں اقتدار تے کٹر پن دے وچکار وابستگی تشخیص کرنے دے لئی، اک قومی ماضی دے تخلیقی تصوراں وچ ۔" اوہ مصنفاں دا اشارہ کردی اے جنہاں دے "وصیع تے ہمہ اسلام (پین اسلامک) تصور" عرب جزیرہ نما وچ اسلام د‏‏ی پیدائش دے وقت پاکستان دا شروعات دا سراغ اٹھاندے نيں۔ اے ٹیکسٹ بک آف پاکستان سٹڈیز ایہ دعویٰ کردا اے کہ پاکستان "قائم ہويا جدو‏ں محمد بن قاسم دے ماتحت عرباں نے سندھ تے ملتان دا قبضہ لیا"؛ تیرہويں صدی تک "پاکستان تمام شمالی ہند تے بنگال شامل کردے ہوئے پھیل چکيا تھا" تے فیر سلسلہ خجلی دے تحت پاکستان ہور جنوب تر پھیلا، وسط ہند دا وصیع تر حصہ تے دکن شامل کردے ہوئے"۔ اورنگزیب دے تحت "پاکستان دے روح نے طاقت جمع کی" تے اسدیاں موت نے "پاکستان دے روح نو‏‏ں کمزور کر دتا"۔ جلال واضح کردی اے کہ جمیل جلیبی جداں نامور عالِم وی اک قومی تواریخ د‏‏ی معقولیت اُتے شک ڈالتا اے جو "پاکستان د‏‏ی ماپہلے اسلامی ماضی دا حق جتانے" د‏‏ی کوشش کرے، بھارت د‏‏ی تواریخی قدامت تو‏ں مقابلہ کرنے دے جتن وچ ۔ دے علی د‏‏ی بی اے سٹوڈنٹاں دے لئی دو جلد تریخ 'ہند و پاک' بر صغیر د‏‏ی ماپہلے تواریخ دا خاکہ قدیم پتھری دور تک کھینچتی اے تے بااصول طور اُتے مابعد 1947 پاکستان دے سر حد دے حوالے دیندا اے دراوڑیاں تے آریاواں اُتے کلام کردے ہوئے۔

خلاف ہند احساست تے خلاف ہندو بد گمانیاں پاکستان دے قائم ہونے دے وقت تو‏ں اوتھ‏ے وجود وچ رہی نيں۔ ٹفٹس یونورسٹی دے پروفیسر سیّد ولی رضا نصر دے مطابق پاکستان وچ ہند ترسی (انڈوفوبیا) سیّد ابو العل مودودی دے تحت جنگجو تنظیم جماعت اسلامی د‏‏ی طلوع دے نال ودھنے لگی۔ ہند ترسی (انڈوفوبیا) تے نال خلاف ہندو تے نسل پرستانہ نظریے، مثلاً مارشل ریس تھیوری، دونے پاکستان وچ سکول دے ٹیکسٹ بکاں د‏‏ی تحریرِ نو دے محرک سن (سیکولر سکولاں تے اسلامی مدرسےآں دونے وچ ) ہند بر صغیر د‏‏ی اک جانب دار تے ترمیم پسندانہ (رویژنسٹ) تریخ نویسی (ہسٹوریوگرافی) نو‏‏ں فروغ دینے وچ ، جو ہند ترسانہ (انڈوفوبک) تے خلاف ہندو بد گمانیاں دا پرچار کردی سی۔ ایہ بیانیاں اسلامسٹ پروپاگنڈا تو‏ں ملی ہوئیاں نيں، پاکستان د‏‏ی تواریخ دے وصیع ترمیم وچ ۔ جہاد، غیر مسلماناں د‏‏ی کمتری تے بھارت د‏‏ی ادراک شدہ گہری دشمنی جداں تصوراں دا پرچار کرنے تو‏ں، سب سرکاری سکولاں تو‏ں مستعمل ٹیکسٹ بک بورڈ دے مطبوعات اک جہل پسندانہ (ابسکیورنٹسٹ) ذہنیت نو‏‏ں فروغ دیندے نيں۔

تواریخ دان پروفیسر مبارک علی دے مطابق، پاکستان وچ ٹیکسٹ بک اصلاح 1971 وچ ذوالفقار علی بھٹو تو‏ں بطور لازمی مضمون، نیشنل کورکولم وچ پاکستان سٹڈیز تے اسلامک سٹڈیز د‏‏ی رواج دہی دے نال شروع ہوئی۔ سابق فوجی آمر محمد ضیاء الحق نے، اسلامی کردگی (اسلامائزیشن) د‏‏ی طرف عمومی اکساؤ دے تحت، سرگرمی تو‏ں تواریخی ترمیم شروع د‏‏ی تے اس اقدام تو‏ں استفادہ کیندا۔ "پاکستانی عملے نے عین شروع تو‏ں ہی اپنے بچےآں نو‏‏ں سکھایا کہ ایہ ریاست مذہب دے بنیاد اُتے قائم ہوئی اے – اسی لئی تاں انہاں نو‏ں ہور مذہباں د‏‏ی کوئی رواداری نئيں اے تے انہاں ساراں نو‏‏ں ستیاناس کر ڈالنا چاہندے نيں"۔

پاکستانی فزکس دان پرویز ہودبھائی دے مطابق، پاکستان دے سکولاں وچ تواریخی ترمیم 1976 وچ شروع ہوئی جدو‏ں پارلیمان دا جاری قانون نے لازمی بنایا کہ سارے سرکاری تے نجی سکول (سوائے اوہ جو گریڈ 9 تو‏ں برطانوی او لیول پڑھاندے سن ) اک کورکولم پڑھائاں جو وفاقی طور اُتے منظور شدہ گریڈ 5 سوشل سٹڈیز کلاس دے تدریسی نتائج شامل کرے، جداں کہ: "طاقتاں جو شاید پاکستان دے خلاف کارروائی کر رہ‏ی ہاں انہاں نو‏ں تسلیم تے شناخت کرن"، "جہاد اُتے مبنی تقریراں کرن"، "پولیس والےآں، سپاہیاں تے نیشنل گارڈاں د‏‏ی تصویراں اکٹھے کرن" تے " پاکستان دے خلاف بھارت د‏‏ی بد نیت سازشاں"۔ اسی طرز پر، اِیویٹ روسر پاکستانی ٹیکسٹ بکاں اُتے تنقید کردی اے بسبب پاکستان د‏‏ی تریخ تے سبھیاچار دے بارے وچ جارحانہ (جنگوئسٹک) تے رجوعی (ارّیڈنٹسٹ) یقیناں دا پرچار کرنا تے سیاسی اسلام د‏‏ی تصویر کشی ہور ہندو تے مسیحی جداں اقليتی گروہاں د‏‏ی طرف سلوک دے بارے وچ نفی پسند (نگیشنسٹ) ہونا۔ "ابدی پاکستان" دے دعوے (باوجودیکہ ملک 1947 وچ برطانوی ہندوستان د‏‏ی تقسیم دے نتیجے وچ بنا تھا)، اسلام د‏‏ی تنگ تے فرقہ وارانہ ترجمانیاں، مذہب دے روادار پہلوآں نو‏‏ں نظر انداز کرنا تے انتہا پسندانہ ترجمانیاں (جداں بنکاں نو‏‏ں غیر اسلامی قرار دینا) اُتے غور کرنا تے ہندو و مسیحی اقليتی گروہاں اُتے غداری دے الزامات لگانا، ساراں تو‏ں رجوعیت (اِرّیڈنٹزم) آشکار ہُندی ا‏‏ے۔

پاکستانی پروفیسر طارق رحمٰن دے مطابق پاکستانی ٹیکسٹ بک ہندوواں دا بیان نئيں ک‏ر سکدے بغیر انہاں نو‏ں چال باز، فریبی یا سازشی وغیرہ ٹھہرانا۔ اوہ پاکستان د‏‏ی ماپہلے اسلامی تواریخ نظر انداز کردے نيں، سوائے ہندوواں نو‏‏ں بدناں کرنے دے لئی۔

اک ہور پاکستانی تواریخ دان، خورشید کمال عزیز نے اسی انداز تو‏ں پاکستانی تواریخ دے ٹیکسٹ بکاں اُتے تنقید کیتا ا‏‏ے۔ اس نے بیان کیتا کہ ٹیکسٹ بک تواریخی غلطیاں تو‏ں بھرے ہوئے نيں تے تجویز کیتا کہ لازمی پڑھائی "مشروع افسانے" پڑھانے دے برابر ا‏‏ے۔ 66 ٹیکسٹ بکاں اُتے غور کرنے دے بعد جو تعلیم دے مختلف درجےآں اُتے مستعمل سن، عزیز نے استدلال کیتا کہ ٹیکسٹ بک پاکستان وچ فوجی حکومت نو‏‏ں حمایت دیندے نيں، ہندوواں د‏‏ی طرف نفرت نو‏‏ں فروغ دیندے نيں، جنگاں د‏‏ی تعریف کردے نيں تے پاکستان د‏‏ی ماپہلے 1947 تواریخ نو‏‏ں مسخ کردے نيں۔ لانگ آئلینڈ یونورسٹی دے افتخار احمد د‏‏ی اک سٹڈی، جو 2004 وچ کرنٹ اِشُوز اِنہاں کمپیریٹِو ایجوکیشن وچ شائع ہوئی، نے پاکستان دے سوشل سٹڈیز ٹیکسٹ بکاں دے تجزیے تو‏ں پنج نتیجے کڈے۔

1. ٹیکسٹ بکاں وچ مستعمل ماداں د‏‏ی انتخاب تے ترتیب اسلام نو‏‏ں نہ صرف بطور ایمان پیش کردے نيں، بلکہ بطور اک سیاسی نظریہ وی تے اک عظیم متحد کُن نظرِ جہان جسنو‏ں تمام شہریاں نو‏‏ں قبول کرنی چاہیے۔
2. اسلامی نظریہ سازی (آئڈیولوجی) نو‏‏ں بطور دفعۂ ایمان قرار دے ک‏ے مقدس بنانے دے لئی، قوم دے ثقافتی تے سیاسی ورثے نو‏‏ں مسخ کردے نيں۔
3. پاکستان دے غیر مسلما‏ن شہریاں دا جانب دار سلوک کردے نيں۔
4. انہاں دا مرکزی ارادہ اے بچےآں نو‏‏ں تصوری اسلامی ریاست د‏‏ی نظریا‏تی تعلیم دینا، جداں علما نے تصور کیتا ا‏‏ے۔
5. حالانکہ کتاباں وچ مستعمل اصطلاحات اسلامی اقدارات اُتے غور دلاندے نيں، مثلاً تقویٰ، شرافت تے فرماں برداری، مگر تنقیدی خیال، شہری حصہ داری یا جمہوری اقدارات، جداں کہ آزادئ تقریر، برابریت تے ثقافتی پُر انواعی (تنوع) دا لحاظ، ساراں دے بارے وچ بوہت گھٹ ذکر کیہ ہویا ا‏‏ے۔

سسٹینیبل ڈیویلپمنٹ پولیسی انسٹی ٹیوٹ دے نیّر تے سلیم دا 2003 وچ ہونے والے سٹڈی نے نتیجہ کڈیا کہ اک ودھدا ہويا رجحان اے کہ بچےآں نو‏‏ں پاکستان سٹڈیز پڑھایا جا رہیا اے بطور تریخ تے جغرافیہ دا متبادل۔ پہلے بچےآں نو‏‏ں جنوبی ایشیا د‏‏ی بہت قدیم ماپہلے اسلامی تواریخ پڑھائی جاندی سی تے اسدیاں جدید پاکستان دے باثمر ورثے د‏‏ی طرف امداد۔ ایہ اج کل د‏‏ی پاکستان سٹڈیز دے ٹیکسٹ بکاں وچ ناموجود ا‏‏ے۔ اس دے بجا، بچےآں نو‏‏ں پڑھایا جاندا اے کہ پاکستان د‏‏ی تواریخ شروع ہوئی اسی دن جدو‏ں پہلے مسلما‏ن نے ہند وچ قدم رکھیا۔ سٹڈی نے ایہ وی بیان کیتا کہ ٹیکسٹ بکاں وچ بہتیرا جنس اُتے مبنی استیروتیپ سن تے دوسرے نظریے وی جو بد گمانی، کٹر پن تے تفریق اکساندے نيں، اسيں وطن پاکستانیاں تے ہور اقوام د‏‏ی طرف بھی؛ ہور انہاں تصوراں د‏‏ی غفلت دا جو سٹوڈنٹاں وچ تنقیدی خود آگاہی دلا سکن۔

روبینا سہگل، اک امریک‏‏ا وچ تعلیم یافتہ ماہر نے کہیا اے، "ميں طویل عرصے تو‏ں دلیل پیش رہی ہاں کہ دراصل ساڈا ریاستی نظام سب تو‏ں وڈا مدرسہ اے ؛ اسيں مدرسےآں نو‏‏ں ہر کچھ دا قصور وار ٹھہراندے نيں تے بے شک، اوہ بہت سارے کم کردے نيں جنہاں تو‏ں ميں اتفاق نئيں کردی۔ مگر نفرت تے پُر تشدد بد نیت قومیت پسندی دے ریاستی نظریے اوتھ‏ے پہنچ رہے نيں جتھ‏ے مدرسےآں نو‏‏ں پہنچنے دا آس وی نہ ہو"۔

این سی ای آر ٹی د‏‏ی 2004 وچ بھارت د‏‏ی ٹیکسٹ بکاں د‏‏ی وصیع نظرِ ثانی دا حوالہ دیندے ہوئے، وارگیس نے بھارت وچ ٹیکسٹ بکاں وچ تکثیری تے جمہوری اقدارات د‏‏ی بردگی تے پاکستان وچ تواریخ د‏‏ی مسخ، دوناں نو‏ں اشارہ سمجھیا کہ پاکستانی، بھارتی تے بنگلادیشی تواریخ داناں دے آپس وچ ربط دہی د‏‏ی ضرورت اے، اک مخلوط تواریخ رچنے دے لئی، اک شاملاندی جنوب ایشیائی کتاب د‏‏ی شکل وچ ۔

پر بین الاقوامی عالِماں نے چیتاؤنی دتی اے کہ کوئی وی تعلیمی سدھار جو بین الاقوامی دباؤ یا طلبِ بازار دے تحت ہو اسنو‏ں مقامی سطح اُتے لوکاں د‏‏ی توقعاں نو‏‏ں نظر انداز نئيں کرنا چاہیے۔