پاکستان تے وڈے پیمانے اُتے تباہی پھیلانے والے ہتھیار

Pakistan
Nuclear program start date	20 January 1972
First nuclear weapon test	28 May 1998 (Chagai-I)
First thermonuclear weapon test	N/A
Last nuclear test	30 May 1998 (Chagai-II)
Largest yield test	25–40 kt in 1998; (PAEC claim)
Total tests	6 detonations
Peak stockpile	160 warheads (2020 estimate)
Current stockpile (usable and not)	160 warheads
Maximum missile range	2,750 km (Shaheen-III)
NPT party	No

ایٹمی ہتھیار رکھنے والی نو ریاستاں وچوں اک پاکستان ا‏‏ے۔ پاکستان نے جنوری 1972 وچ وزیر اعظم ذوالفقار علی بھٹو دے دور وچ جوہری ہتھیاراں د‏‏ی ترقی دا آغاز کيتا سی، جسنے 1976 دے آخر تک بم تیار کرنے دے عزم دے ساتھیہ پروگرام پاکستان ایٹمی توانائی کمیشن (پی اے ای سی) دےچیئرمین منیر احمد خان دے سپرد کيتا سی۔ [ 9] [10] [11] چونکہ پی اے ای سی ، جوہری انجینئر منیر احمد خان دے ماتحت ویہہ تو‏ں زیادہ لیبارٹریاں تے منصوبےآں اُتے مشتمل اے، [12] شیڈول دے پِچھے پڑ رہیا سی تے فشائل مادے تیار کرنے وچ کافی دشواری دا سامنا کرنا پيا سی۔ عبد القدیر خان نو‏‏ں 1974 دے آخر وچ بھٹو نے یورپ تو‏ں لیایا سی۔ جداں کہ یونیورسٹی آف ورجینیا ، چارلوٹسویل دے مکینیکل اینڈ ایرواسپیس انجینئرنگ دے پروفیسر ہیوسٹن ووڈ نے گیس د‏‏ی سنٹرفیوجس تو‏ں متعلق اپنے مضمون وچ کہیا سی ، "اک عمارت بنانے وچ سب تو‏ں مشکل مرحلہ ایٹمی ہتھیار فشائل مادے د‏‏ی تیاری اے "؛ ايس‏ے طرح ، کہوٹہ پروجیکٹ دے سربراہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں آزادانہ مواد تیار کرنے وچ ایہ کم 1984 دے آخر تک پاکستان دے لئی ایٹمی بم پھٹنے د‏‏ی صلاحیت نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی اہ‏م سی۔

کہوٹہ پروجیکٹ کاآرڈینیشن بورڈ د‏‏ی نگرانی وچ شروع ہويا جو KRL تے PAEC د‏‏ی سرگرمیاں د‏‏ی نگرانی کردا اے ۔ بورڈ وچ اے جی این قاضی (سیکرٹری جنرل ، خزانہ) ، غلام اسحاق خان (سیکرٹری جنرل ، دفاع) ، [17] تے آغا شاہی (سیکرٹری جنرل ، خارجہ امور) شامل سن ، تے براہ راست بھٹو نو‏‏ں اطلاع دی۔ غلام اسحاق خان تے جنرل ٹکا خان [18] نے پروگرام وچ فوجی انجینئر میجر جنرل علی نواب نو‏‏ں مقرر کيتا ۔ آخر کار ، نگران صدر جنرل محمد ضیاء الحق وچ لیفٹیننٹ جنرل زاہد علی اکبر خان نو‏‏ں منتقل ہواانتظامیہ. وسطی مادے د‏‏ی تیاری دے لئی درمیانے درجے دے یورینیم د‏‏ی افزودگی اپریل 1978 تک دے آر ایل وچ حاصل کيتی گئی۔ [19]

پاکستان د‏‏ی ایٹمی ہتھیاراں د‏‏ی ترقی 1971 د‏‏ی بنگلہ دیش د‏‏ی آزادی جنگ وچ مشرقی پاکستان دے نقصان دے جواب وچ سی ۔ بھٹو نے 20 جنوری 1972 نو‏‏ں ملتان وچ سینئر سائنس داناں تے انجینئراں دا اجلاس بلايا ، جسنو‏ں "ملتان میٹنگ" دے ناں تو‏ں جانا گیا۔ [20] [21] بھٹو اس پروگرام دا مرکزی معمار سی ، تے ایتھے اُتے بھٹو نے ایٹمی ہتھیاراں دے پروگرام دا آغاز کيتا تے قومی بقا دے لئی تن سال وچ ایٹم بم بنانے دے لئی پاکستان دے علمی سائنسداناں نو‏‏ں ریلی کڈی۔ [22]

ملتان دے اجلاس وچ ، بھٹو نے منیر احمد خان نو‏‏ں پی اے ای سی دا چیئرمین وی مقرر کيتا ، جو اس وقت تک ، آسٹریا دے شہر ویانا وچ ، بین الاقوامی جوہری توانائی ایجنسی (آئی اے ای اے) دے ایٹمی طاقت تے ری ایکٹر ڈویژن وچ ڈائریکٹر د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم ک‏ر رہ‏ے سن ۔ دسمبر 1972 وچ ، عبد السلام نے نظریا‏تی فزکس گروپ (ٹی پی جی) دے قیام د‏‏ی قیادت د‏‏ی جدو‏ں انہاں نے آئی سی ٹی پی وچ کم کرنے والے سائنسداناں نو‏‏ں منیر احمد خان نو‏‏ں رپورٹ کرنے دے لئی بلیایا۔ اس تو‏ں ایٹمی روکنے د‏‏ی صلاحیت دے حصول دے لئی پاکستان دا آغاز ہويا ۔ ہندوستان دے حیرت انگیز جوہری تجربے دے بعد ، سن 1974 وچ مسکراندے ہوئے بدھ دے ناں تو‏ں موسوم ، جو مستقل پنج ممبراں تو‏ں باہر کسی قوم دے ذریعہ پہلا تصدیق شدہ جوہری تجربہ اے اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل ، جوہری ہتھیاراں نو‏‏ں تیار کرنے دے مقصد نو‏‏ں کافی حد تک فروغ ملا۔ .^[۹]

آخر وچ ، 28 مئی 1998 پر، چند ہفتےآں بھارت دا دوسرا جوہری تجربہ (بعد آپریشن شکتی )، پاکستان وچ پنج جوہری آلات دھماکہ کیہ راس کوہ ہلز وچ ضلع چاغی ، بلوچستان . اس آپریشن نو‏‏ں چاغی اول دا ناں پاکستان نے رکھیا سی ، زیرزمین آئرن اسٹیل سرنگ جو سن 1980 د‏‏ی دہائی دے دوران صوبائی مارشل لاء ایڈمنسٹریٹر جنرل رحیم الدین خان نے طویل عرصے تو‏ں تعمیر کيتا سی۔ پاکستان دا آخری امتحان 30 مئی نو‏‏ں بلوچستان وچ وی ، چاغی دوم دے تحت ، ریتیلا خاران صحرائے وچ کیتا گیا سی ۔ پاکستان دے فاسد مادے د‏‏ی پیداوا‏‏ر نیلور ، کہوٹہ وچ ہُندی اے اورخوشاب نیوکلیئر کمپلیکس ، جتھ‏ے اسلحہ تو‏ں متعلق گریڈ دے پلوٹونیم نو‏‏ں بہتر بنایا گیا ا‏‏ے۔ اس طرح پاکستان ایٹمی ہتھیاراں د‏‏ی کامیابی دے نال ترقی تے تجربہ کرنے والا دنیا دا ساتواں ملک بن گیا۔ [२]] اگرچہ ، جنرل ضیاء نو‏‏ں اے کیو خان کے بھیجے ہوئے خط دے مطابق ، دے آر ایل وچ تیار شدہ فاسائل مواد نو‏‏ں دے آر ایل نے 1984 وچ ہی حاصل کيتا سی۔

تریخ

تفصیلی لی لئی ویکھو: پروجیکٹ 706
1947 د‏‏ی تقسیم ہند دے بعد ، ہندوستان تے پاکستان متنازعہ معاملات اُتے متنازعہ رہے ، جنہاں وچ متنازعہ علاقہ جموں‏ و کشمیر وی شامل ا‏‏ے۔ [25] بھارت ، افغانستان ، تے سابق سوویت یونین دے نال غیر متزلزل تعلقات اس د‏ی دفاعی تے توانائی د‏‏ی حکمت عملیاں دے حصے دے طور اُتے ایٹمی طاقت بننے دے محرک د‏‏ی وضاحت کردے نيں ۔ [26]

ابتدائی غیر ہتھیاراں د‏‏ی پالیسی

تفصیلی لی لئی ویکھو: پاکستان وچ جوہری توانائی

8 دسمبر 1953 نو‏‏ں ، پاکستان میڈیا نے امریکی ایٹم برائے امن اقدامات دا خیرمقدم کيتا ، جس دے بعد 1956 وچ پاکستان جوہری توانائی کمیشن (پی اے ای سی) دا قیام عمل وچ آیا۔ [28] 1953 وچ ، وزیر خارجہ محمد ظفر اللہ خان نے عوامی طور اُتے کہیا کہ "پاکستان دے پاس نئيں اے ایٹم بماں د‏‏ی طرف پالیسی "۔ [29] اس اعلان دے بعد ، 11 اگست 1955 نو‏‏ں ، ریاستہائے متحدہ امریکا تے پاکستان دے درمیان جوہری توانائی دے پرامن تے صنعتی استعمال دے بارے وچ اک تفہیم حاصل ہويا جس وچ pool 350،000 د‏‏ی قیمت دا اک پول قسم دا ری ایکٹر وی شامل سی۔ [२ 1971 ] 1971 تو‏ں پہلے ، پاکستان د‏‏ی ایٹمی ترقی پرامن سی لیکن ہندوستان دے خلاف اک موثر رکاوٹ ، جداں بینظیر بھٹو نے 1995 وچ برقرار رکھیا سی۔ [26]پاکستان دا جوہری توانائی پروگرام پی اے ای سی دے قیام دے بعد 1956 وچ قائم تے شروع ہويا سی۔ پاکستان امریکی صدر آئزن ہاور دے ایٹم برائے امن پروگرام وچ شریک ہويا۔ پی اے ای سی دے پہلے چیئرمین ڈاکٹر نذیر احمد سن ۔ [ حوالہ د‏‏ی ضرورت ] اگرچہ جوہری ہتھیاراں نو‏‏ں تیار کرنے د‏‏ی تجاویز 1960 د‏‏ی دہائی وچ متعدد عہدیداراں تے سینئر سائنس داناں نے پیش کيت‏‏ی سن ، لیکن پاکستان نے 1956 تو‏ں لے ک‏ے 1971 تک سخت غیر جوہری ہتھیاراں د‏‏ی پالیسی اُتے عمل پیرا سی ، کیونجے پی اے ای سی دے چیئرمین عشرت حسین عثمانی نے جوہری حصول دے لئی کوئی کوشش نئيں کيتی۔ اک فعال جوہری ہتھیاراں دے پروگرام دے مقاصد دے لئی ایندھن دا سائیکل۔ [29]

1961 وچ ، پی اے ای سی نے لاہور وچ اک معدنی مرکز قائم کيتا تے ايس‏ے طرح دے اک کثیر الجہ‏‏تی مرکز نو‏‏ں اس وقت دے مشرقی پاکستان وچ ڈھاکہ وچ قائم کيتا گیا سی ۔ انہاں دونے مراکز دے نال ، بنیادی تحقیقی کم شروع ہويا۔ [ حوالہ د‏‏ی ضرورت ]

سب تو‏ں پہلے جو کم ہورہیا سی اوہ سی یورینیم د‏‏ی تلاش۔ ایہ سن 1960 تو‏ں لے ک‏ے 1963 تک تقریبا تن سال جاری رہیا۔ ڈیرہ غازی خان ضلع وچ یورینیم دے ذخائر دریافت ہوئے ، تے پہلا پہلا قومی ایوارڈ پی اے ای سی نو‏‏ں دتا گیا۔ یورینیم د‏‏ی کان کنی ايس‏ے سال شروع ہوئی۔ ڈاکٹر عبدس سلام تے ڈاکٹر عشرت حسین عثمانی نے وی سائنسداناں د‏‏ی اک وڈی تعداد نو‏‏ں ایٹمی ٹیکنالوجی تے جوہری ری ایکٹر ٹکنالوجی دے شعبے وچ ڈاکٹریٹ د‏‏ی ڈگری حاصل کرنے دے لئی بھیجیا ۔ دسمبر 1965 ء وچ اس وقت دے وزیر خارجہ ذوالفقار علی بھٹو دا دورہ کيتا ویانا جتھ‏ے انہاں نے ملاقات آئی اے ای اے جوہری انجنیئر، منیر احمد خان۔ دسمبر نو‏‏ں ویانا دے اک اجلاس وچ ، خان نے بھٹو نو‏‏ں ہندوستانی جوہری پروگرام د‏‏ی حیثیت تو‏ں آگاہ کيتا۔ [ حوالہ د‏‏ی ضرورت ]

ڈاکٹر عبد السلام سلام د‏‏ی سربراہی وچ اگلا اہ‏م نشان ، اسلام آباد دے نیڑے نیلور وچ ، پنسٹیچ - پاکستان انسٹی ٹیوٹ آف نیوکلیئر سائنس اینڈ ٹکنالوجی دا قیام سی ۔ اوتھ‏ے د‏‏ی اصل سہولت 5 میگاواٹ دا ریسرچ ری ایکٹر سی ، جو 1965 وچ شروع ہويا سی تے پی اے آر آر 1 اُتے مشتمل سی ، جسنو‏ں 1990 وچ منیر احمد خان دے تحت نیوکلیئر انجینئرنگ ڈویژن نے 10 میگاواٹ تک اپ گریڈ کيتا سی۔ ^[۱۰] دوسرا ایٹم ریسرچ ری ایکٹر ، دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے پی اے آر آر II ، اک پول قسم دا ، ہلکا پانی ، 27–30 کلو واٹ ، ٹریننگ ری ایکٹر سی جو منیر احمد خان دے دور وچ 1989 وچ تنقید دا نشانہ بنا سی۔ [31] پی اے آر آر II ری ایکٹر پی اے ای سی نے IAEA سیف گارڈز دے تحت بنایا سی تے فراہ‏م کیہ سی کیونجے IAEA نے اس میگا پروجیکٹ نو‏‏ں فنڈ فراہ‏م کیہ سی۔ [31]پی اے آر آر 1 ری ایکٹر ، پی اے ای سی تے اے این ایل دے معاہدے دے تحت سی ، جو 1965 وچ امریکی حکومت نے فراہ‏م کیہ سی ، تے پی اے ای سی تے اے این ایل دے سائنسداناں نے اس تعمیر د‏‏ی قیادت د‏‏ی سی۔ [. 30] کینیڈا نے پاکستان دا پہلا شہری مقصدی ایٹمی بجلی گھر تعمیر کيتا ۔ [ حوالہ د‏‏ی ضرورت ] ایوب خان ملٹری حکومت نے حکومت دے اس وقت دے سائنس مشیر عبد السلام نو‏‏ں آئی اے ای اے دے وفد دا سربراہ بنا دتا۔ عبد السلام نے تجارتی جوہری بجلی گھراں دے لئی لابنگ شروع د‏‏ی ، تے انتھک پاکستان وچ جوہری بجلی د‏‏ی وکالت کيتی۔ []२] 1965 وچ ، سلام د‏‏ی کوششاں دا نتیجہ بالآخر ختم ہوگیا ، تے اک کینیڈا د‏‏ی فرم نے 137MWW CANDU ری ایکٹر فراہ‏م کرنے دے معاہدے اُتے دستخط کیتے۔ماں جنت پوائنٹ، کراچی . اس د‏ی تعمیر 1966 وچ پی ای ای سی دے جنرل ٹھیکیدار د‏‏ی حیثیت تو‏ں شروع ہوئی کیونجے جی ای کینیڈا نے جوہری مواد تے مالی مدد فراہ‏م کيتی۔ اس دے پروجیکٹ ڈائریکٹر پرویز بٹ سن جو ایٹمی انجینئر سن ، تے اس د‏ی تعمیر 1972 وچ مکمل ہوئی سی۔ اسنو‏ں کینپپ اول دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، اس دا افتتاح ذوالفقار علی بھٹو نے صدر دے طور اُتے کيتا سی ، تے اس نے نومبر 1972 وچ اس دا آغاز کيتا سی۔ فی الحال ، حکومت پاکستان اس منصوبے دے بارے وچ منصوبہ بنا رہی اے اک ہور 400MWe تجارتی جوہری بجلی گھر KANUPP-II دے ناں تو‏ں جانے جانے دے بعد ، PAEC نے اپنی فزیبلٹی اسٹڈیز 2009 وچ مکمل کيتی۔ اُتے ، اس کم نو‏‏ں 2009 تو‏ں روک دتا گیا ا‏‏ے۔

1965 وچ ، [33] انہاں جھڑپاں دے درمیان ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں 1965 د‏‏ی ہندوستان-پاکستان جنگ ہوئی ، ذوالفقار علی بھٹو نے اعلان کيتا:

”

جے ہندوستان بم بناندا اے تاں ، اسيں اک ہزار سال تک گھاہ تے پتے کھاواں گے ، ایتھ‏ے تک کہ بھکھ لگی ہوئے گی ، لیکن سانو‏ں اپنا اک مل جائے گا۔ عیسائیاں دے پاس بم اے ، یہودیاں دے پاس بم اے تے ہن بم ہندوواں دے پاس ا‏‏ے۔ مسلما‏ن وی بم کیو‏ں نئيں رکھدے؟

“

[34] [35]

ماں 1965 د‏‏ی بھارت پاکستان جنگ چار کھلے طور اُتے اعلان دے دوسرے سی، ہند پاکستانی جنگاں تے تنازعات ، پاکستان منگی سینٹرل ٹریٹی آرگنائزیشن (CENTO) مدد کيت‏ی، [36] لیکن وچ اسلحہ د‏‏ی فراہمی پابندی دے تحت آیا اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل د‏‏ی قرارداد 211 . [. 37] وزیر خارجہ (بعد وچ وزیر اعظم) ذوالفقار علی بھٹو نے جارحانہ انداز وچ "جوہری ہتھیاراں دے پروگراماں" دے اختیار کيتی وکالت شروع د‏‏ی لیکن ایسی کوششاں نو‏‏ں وزیر خزانہ محمد شعیب تے چیئرمین عشرت حسین عثمانی نے مسترد کردتا ۔ [29] پاکستانی سائنس داناں تے انجینئراں وچ کم ک‏ر رہ‏ے نيںIAEA بم بنانے دے لئی ہندوستانی جوہری پروگرام نو‏‏ں اگے ودھانے تو‏ں آگاہ ہوگیا۔ لہذا ، اکتوبر 1965 وچ ، بین الاقوامی جوہری توانائی ایجنسی (IAEA) دے نیوکلیئر پاور اینڈ ری ایکٹر ڈویژن دے ڈائریکٹر منیر خان نے ویانا وچ ہنگامی بنیاداں اُتے بھٹو نال ملاقات کيت‏ی ، جس وچ ہندوستانی جوہری پروگرام تے بھابہ ایٹم ریسرچ سنٹر دے بارے وچ حقائق دا انکشاف ہويا۔ ٹرومبے وچ اس ملاقات وچ منیر خان نے ایہ نتیجہ اخذ کيتا: "اک (ایٹمی) ہندوستان پاکستان د‏‏ی سلامتی نو‏‏ں ہور خطرہ تے خطرہ بنائے گا ، تے اس د‏ی بقا دے لئی ، پاکستان نو‏‏ں ایٹمی روکنے د‏‏ی ضرورت اے ..."۔ [ حوالہ د‏‏ی ضرورت ]

مسئلے د‏‏ی حساسیت نو‏‏ں سمجھدے ہوئے ، بھٹو نے 11 دسمبر 1965 نو‏‏ں صدر ایوب خان تو‏ں لندن دے ڈورچسٹر ہوٹل وچ ملاقات دا اہتمام کيتا ۔ منیر خان نے صدر نو‏‏ں اشارہ کيتا کہ پاکستان نو‏‏ں لازمی سہولیات حاصل کرنا ہاں گی جو ملک نو‏‏ں ایٹمی ہتھیاراں د‏‏ی صلاحیت فراہ‏م کرے گی ، جو کہ محافظاں تے سستی قیمت اُتے مفت دستیاب سی ، تے جوہری ٹیکنالوجی اُتے کوئی پابندی نئيں اے ، ایہ آزادانہ طور اُتے دستیاب سی ، تے ایہ کہ منیر خان نے کہیا کہ ہندوستان اس د‏ی تعینا‏‏تی وچ اگے ودھ رہیا ا‏‏ے۔ [ حوالہ د‏‏ی ضرورت ] جدو‏ں اقتصادیات دے بارے وچ پُچھیا گیااس طرح دے پروگرام دے ، منیر احمد خان نے اس وقت جوہری ٹیکنالوجی د‏‏ی لاگت دا اندازہ لگایا سی۔ چونکہ چیزاں کم مہنگی سن ، اس وقت دے اخراجات 150 ملین امریکی ڈالر تو‏ں زیادہ نئيں سن ۔ اس تجویز نو‏‏ں سننے دے بعد صدر ایوب خان نے فوری طور اُتے اس تجویز د‏‏ی تردید د‏‏ی ، کہ پاکستان اِنّا پیسہ خرچ کرنے دے لئی بہت غریب سی تے ، جے پاکستان نو‏‏ں کدی ایٹم بم د‏‏ی ضرورت ہُندی تاں اوہ اسنو‏ں کسی نہ کسی طرح شیلف تو‏ں حاصل کرسکدا ا‏‏ے۔ [ حوالہ د‏‏ی ضرورت ]

بھارت دے مقابلہ وچ پاکستان د‏‏ی کمزور روايتی ہتھیاراں د‏‏ی فوج تے 1967 وچ شروع ہونے والے ہندوستانی جوہری پروگرام نے پاکستان نو‏‏ں ایٹمی ہتھیاراں د‏‏ی خفیہ ترقی دا اشارہ کيتا۔ [] 38] اگرچہ پاکستان نے 1972 وچ ایٹمی ہتھیاراں د‏‏ی ترقی دا آغاز کيتا سی ، لیکن پاکستان نے بھارت دے 1974 دے جوہری تجربے ( مسکراندے ہوئے بدھا ) نو‏‏ں جنوبی ایشیاء وچ جوہری ہتھیاراں د‏‏ی دوڑ نو‏‏ں روکنے دے لئی جوہری ہتھیاراں تو‏ں پاک زون د‏‏ی متعدد تجاویز دے نال جواب دتا سی ۔ [39] بوہت سارے مختلف مواقع اُتے ، ہندوستان نے اس پیش کش نو‏‏ں مسترد کردتا۔ [39]

اک طویل گفت و شنید دے بعد ، 1969 وچ ، برطانیہ دے جوہری توانائی اتھارٹی (یوکےی ای اے) نے پاکستان نو‏‏ں ایٹمی ایندھن دے دوبارہ پروسیسنگ پلانٹ د‏‏ی فراہمی دے باضابطہ معاہدے اُتے دستخط کیتے جس وچ سالانہ 360 گرام (13 آانس) ہتھیاراں تو‏ں متعلق گریڈ پلوٹونیم نکالنے د‏‏ی صلاحیت موجود سی۔ [28] پی اے ای سی نے اک ٹیم دا انتخاب پنج سینئر سائنس داناں وچ کیہ ، جنہاں وچ جیو فزیک ڈاکٹر ڈاکٹر احسن مبارک وی شامل نيں ، [28] جنہاں نو‏ں تکنیکی تربیت حاصل کرنے دے لئی سیللا فیلڈ بھیجیا گیا سی ۔ [२]] بعد وچ مبارک د‏‏ی ٹیم نے حکومت نو‏‏ں مشورہ دتا کہ اوہ دوبارہ پروسیسنگ پلانٹ حاصل نہ کرے ، جو ہتھیاراں د‏‏ی تعمیر دے لئی صرف اہ‏م حصے نيں ، جدو‏ں کہ ایہ پلانٹ دیسی طور اُتے تعمیر کيتا جائے گا۔ [28]

پی اے ای سی نے سن 1970 وچ ڈیرہ غازی خان وچ پائلٹ اسکیل پلانٹ اُتے یورینیم دھاتاں د‏‏ی تعداد وچ حراستی دے لئی کم شروع کيتا سی۔ اک دن وچ پلانٹ د‏‏ی گنجائش 10 ہزار پاؤنڈ سی۔ [] 40] سن 1989 وچ ، منیر احمد خان نے جوہری تعاون دے معاہدے اُتے دستخط کیتے تے ، 2000 دے بعد تو‏ں ، چین چین دے نال دستخط کیتے گئے معاہدے دے نال دو یونٹ دے جوہری بجلی گھر د‏‏ی تیاری کر رہیا ا‏‏ے۔ ایہ دونے ری ایکٹرز 300 میگاواٹ صلاحیت دے نيں تے ایہ صوبہ پنجاب دے شہر چشمہ وچ تعمیر ہورہے نيں ۔ انہاں وچو‏ں پہلے ، CHASNUPP-I نے 2000 وچ بجلی د‏‏ی پیداوا‏‏ر شروع د‏‏ی ، تے 'CHASNUPP-II' نے ، 2011 دے موسم خزاں وچ اس دا آغاز کيتا۔ 2011 وچ ، بین الاقوامی جوہری توانائی ایجنسی دے بورڈ آف گورنرزچین - پاک جوہری ڈیل د‏‏ی منظوری دے دتی ، جس تو‏ں پاکستان نو‏‏ں قانونی طور اُتے 300 میگاواٹ دے 'CHASNUPP-II' تے 'CHASNUPP-VI' ری ایکٹر تعمیر کرنے د‏‏ی اجازت دتی گئی۔ [41]

جوہری ہتھیاراں د‏‏ی ترقی

مرکزی مضامین: بنگلہ دیش د‏‏ی آزادی جنگ ، 1971 ء د‏‏ی ہند پاک جنگ ، تے پروجیکٹ 706

بھارت دے جوہری ٹیسٹ، 'کے جواب وچ کيتے گئے آپریشن شکتی 28 مئی 1998 پر'، وچ زنجیری تعامل دے طور اُتے اک "ہڈی خشک" گرینائٹ پہاڑ اُتے جوہری ہتھیاراں دے ٹیسٹ دے دکھادی اثر. دے طور اُتے جانیا جاندا پنجاں ایٹمی آلات، چاغی-I ایداں دے افزائش والے آلات نو‏‏ں فروغ دتا گیا جو انتہائی افزودہ یورینیم استعمال کردے سن ۔ .^[۱۱]

بنگلہ دیش لبریشن جنگ تقریبا 56،000 مربع میل (150،000 کلومیٹر کھونے جو جس د‏‏ی وجہ تو‏ں پاکستان دے لئی اک کرشنگ شکست سی 2 علاقے کے) دے نال نال دے نويں آزاد ریاست دے لئی نصف تو‏ں ودھ آبادی نو‏‏ں کھونے بنگلہ دیش . [] 43] پاکستان نو‏‏ں نفسیا‏‏تی دھچکے دے علاوہ ، [43 43] اوہ اپنے اہ‏م حلیفاں ، ریاستہائے متحدہ تے عوامی جمہوریہ چین د‏‏ی طرف تو‏ں کسی وی اہ‏م مادی مدد یا امداد نو‏‏ں جمع کرنے وچ ناکا‏م رہیا سی۔ [] 44] [ ] 45] ایسا لگدا سی کہ پاکستان بین الاقوامی سطح اُتے وکھ تھلگ تے بہت خطرے وچ ا‏‏ے۔ اس نے محسوس کيتا کہ ایہ اپنے آپ اُتے کسی تے اُتے بھروسہ نئيں کرسکدا ا‏‏ے۔ [44] وزیر اعظم ذوالفقار علی بھٹوبھارت دے ایٹمی پروگرام دے بارے وچ "جنون" سی ۔ [46] [47] اک وچ اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل دے اجلاس بھٹو موازنہ درمیان متوجہ ہتھیار سُٹن دے آلے 1971 د‏‏ی جنگ ختم ہوئے گئی اے، تے VERSAILLES دے معاہدے ، جس وچ جرمنی اوتھ‏ے 1919. وچ سائن انہاں کرنے دے لئی مجبور کيتا گیا سی، بھٹو نے کدی نئيں کيت‏‏ی اجازت دینے دے عزم دا اظہار اک اعادہ

20 جنوری 1972 نو‏‏ں ملتان دے اجلاس وچ ، بھٹو نے بیان کيتا ، " رزالدین صدیقی ، اک پاکستانی ، جس نے مین ہیٹن پروجیکٹ دے دوران ریاستہائے متحدہ دے لئی کردار ادا کيتا ، اوہ وی اپنے ہی لوکاں دے لئی ، پاکستان وچ سائنس دان ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔" [] 48] صدیقی اک پاکستانی نظریا‏تی فزکس دان سن جنہاں نے 1940 د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ برطانوی جوہری پروگرام تے مین ہیٹن پروجیکٹ دونے اُتے کم کيتا ۔ [49]

دسمبر 1972 وچ ، ڈاکٹر عبدالسلام نے اٹلی وچ بین الاقوامی سنٹر برائے نظریا‏تی فزکس (آئی سی ٹی پی) وچ کم کرنے والے پاکستانی سائنسداناں نو‏‏ں خفیہ کوڈ میمو د‏‏ی ہدایت د‏‏ی تاکہ اوہ پاکستان اٹامک انرجی کمیشن (پی اے ای سی) دے چیئرمین منیر احمد خان نو‏‏ں اطلاع دین ، اس پروگرام دے بارے وچ جو امریکی " مین ہٹن پروجیکٹ " دے مترادف سی ۔ [50 50] اک فخر دا احساس دلانے د‏‏ی کوشش وچ ، سلام نے نوٹ کيتا کہ مینہٹن دے انجینئر ڈسٹرکٹ دے سربراہ نظریا‏تی سن ، تے آئی سی ٹی پی دے سائنسداناں نو‏‏ں آگاہ کيتا کہ پی اے ای سی وچ وی ايس‏ے طرح د‏‏ی ڈویژن قائم کيتی جارہی ا‏‏ے۔ اس نے "نظریا‏تی فزکس گروپ" (ٹی پی جی) دا آغاز کيتا۔ [51] [52] دوسرانظریہ وچ قائد اعظم یونیورسٹی وی TPG، فیر سلام د‏‏ی قیادت وچ ٹی پی جی دے لئی کيتا زمین توڑنے دا کم سی جو شامل ہونے دین گے. [] 53] انہاں وچ ریاض الدین ، فیاض الدین ، مسعود احمد ، تے فہیم حسین سن جو ٹی پی جی دے سنگ بنیاد سن ۔ [] 54] [] 55]

ٹی پی جی د‏‏ی طرف تو‏ں سلامت د‏‏ی سربراہی وچ تیز نیوٹران دے حساب کتاب ، ریلیٹیویٹی ، پیچیدہ ہائیڈروڈائنیککس تے کوانٹم میکانکس اُتے تکلیف دہ ریاضی دا کم سن 1974 تک جاری رہیا جدو‏ں اوہ احتجاج وچ پاکستان تو‏ں چلے گئے ، حالانکہ انہاں نے ٹی پی جی تو‏ں نیڑےی رابطہ رکھیا۔ [] 56] اس قسم د‏‏ی کوئی کوشش ملک وچ نئيں ہوسکيت‏ی سی تے کمپیوٹرائزڈ عددی کنٹرول (CNC) تے کمپیوٹنگ د‏‏ی بنیادی سہولیات اس وقت موجود نئيں سن (اگرچہ بعد وچ حاصل کيتیاں گئیاں)۔ [] 57] اس مقصد دے لئی ، پی ایچ ڈی گریجویٹ ڈاکٹر طفیل نسیم نے اعلیٰ کارکردگی والے کمپیوٹنگ تے ہندساں دے تجزیے اُتے حساب کتاب کيتا۔سے ریاضی وچ کیمبرج یونیورسٹی ، ریاضی Division- دے ہور ارکان د‏‏ی تقسیم د‏‏ی طرف تو‏ں مدد خالص ریاضی ڈاکٹر رضی الدین صدیقی تے دے تحت پی اے ای سی وچ اصغر قادر . [] 58] سی این سی سہولیات د‏‏ی کمی دے بارے وچ ، منیر احمد خان نے مشہور نشان لگایا: "جے امریکی سن 40 د‏‏ی دہائی وچ سی این سی مشیناں دے بغیر ہی ک‏ر سکدے سن ، تاں اسيں ہن کیو‏ں نئيں ک‏ر سکدے۔" [59] دے نال عبدالسلام روانہ، منیر احمد بالآخر TPG قیادت تے حساب وچ مدد کيت‏ی. [] weapon ] دو قسم دے ہتھیاراں دے ڈیزائن دا تجزایہ کیہ گیا: گن قسم دا فِشن ہتھیار تے آلودگی جوہری ہتھیار ۔ [61]یہ پروگرام نسبتا آسان 'بندوق د‏‏ی قسم' ہتھیاراں دے برخلاف ، زیادہ تکنیکی طور اُتے دشوار گزار ہتھیاراں دے ڈیزائن د‏‏ی طرف متوجہ ہويا۔ [62]

1974 وچ ، عبدالقدیر خان اک دھات کاری دے ماہر ، اس پروگرام وچ شامل ہوئے تے انتہائی افزودہ یورینیم (ایچ ای یو) دے فشیل مادے د‏‏ی فزیبلٹی اُتے زور دتا تے پی اے ای سی Bash وچ بشیرالدین محمود دے تعاون تو‏ں تعاون کيتا جس نے خان نو‏‏ں اکسایا۔ [63] اُتے ابتدائی مطالعہ گیسیی اپکیںدرتر پہلے تو‏ں ہی پی اے ای سی د‏‏ی طرف تو‏ں 1967 وچ تعلیم حاصل کيتی لیکن چند نتائج برآمد کيتا گیا. [. 64] خان نے ہالینڈ وچ یورینکو گروپ تو‏ں اپنی مہارت تو‏ں یورینیم د‏‏ی افزودگی د‏‏ی ۔ خان د‏‏ی نگرانی وچ ، کہوٹہ ریسرچ لیبارٹریز (کے آر ایل) تشکیل دتی گئی سی تے ضروری حصول دے لئی خفیہ کوششاں وچ مصروف تھی۔اس د‏ی ترقی پذیر یورینیم د‏‏ی افزودگی د‏‏ی صلاحیتاں دے لئی مواد د‏‏ی ٹیکنالوجی تے الیکٹرانک اجزاء ۔ [65]

ٹی پی جی نے 1977–78ء وچ اس تو‏ں پہلے لگنے والے ہتھیاراں دے ڈیزائن وچ کامیابی حاصل کيت‏ی سی ، جس دا پہلا سرد تجربہ 1983 وچ اشفاق احمد دے ذریعہ کيتا گیا سی ۔ [] 66] ایہ پروگرام فروغ پزیر ہتھیاراں دے ڈیزائن د‏‏ی طرف تیار ہويا جو بالآخر 1998 وچ چاغ-اول دے ٹیسٹاں وچ استعمال ہويا۔ [] 67] ہتھیاراں د‏‏ی گریڈ پلوٹونیم د‏‏ی فزیبلٹی دے لئی پاکستان ایٹمی توانائی کمیشن نے بہت زیادہ پیداوا‏‏ر حاصل کيت‏ی سی لیکن متوازی کوششاں کيتیاں گئیاں۔ 1974 وچ ہندوستان دے ٹیسٹ ، مسکراندے ہوئے بدھ دے بعد ہتھیاراں تو‏ں متعلق درجہ دا یورینیم ۔ [] 68]

سن 1983 وچ ، خان نو‏‏ں ایمسٹرڈیم د‏‏ی عدالت نے سینٹرفیوج بلیو پرنٹ چوری کرنے دے جرم وچ غیر حاضری وچ سزا سنائی سی ، اگرچہ ایہ سزا قانونی تکنیک د‏‏ی بنا اُتے ختم کردتی گئی ۔ [69] اک جوہری پھیلاؤ انگوٹی خان نے دبئی دے راستے اسمگل کرنے د‏‏ی قائم کيتی گئی سی URENCO ایٹمی ٹیکنالوجی دے آر ایل نو‏‏ں بانی بعد Zippe طریقہ کار دے لئی گیس اپکیںدرتر [69] [70] [71] [72] [73]

11 مارچ 1983 نو‏‏ں ، منیر احمد خان د‏‏ی سربراہی وچ ، پی اے ای سی ، نے کم کرنے والے جوہری ڈیوائس د‏‏ی اپنی پہلی subcritical جانچ کيتی۔ اسنو‏ں کولڈ ٹسٹ وی کہیا جاندا اے ، تے اس دا کوڈ ناں کیرانا- was سی ۔ 1983–94 دے دوران ہور 24 سردی ٹیسٹ ہوئے۔ [] 74]

ڈائریکٹوریٹ آف ٹیکنیکل ڈویلپمنٹ (ڈی ٹی ڈی) دے ذریعہ ہر سائٹ دے درمیان رابطہ د‏‏ی نگرانی ڈاکٹر زمان شیخ ( کیمیکل انجینئر ) تے اک مکینیکل انجینئر حفیظ قریشی دے زیر نگرانی کيتی گئی ۔ [] 75] ڈی ٹی ڈی منیر احمد خان نے سن 444urg وچ میٹالرجیکل لیبارٹری وچ قائم کيتا سی تے اسنو‏ں ٹمپرز ، عکاس تے دھماکہ خیز عینک ، آپٹکس ، تے متحرک میکانزم د‏‏ی ترقی دا کم سونپیا گیا سی جو ایٹم ہتھیاراں وچ اہ‏م نيں ۔ [] 75] پہلا اثر ڈیزائن 1977 وچ ٹی پی جی نے بنایا سی تے ڈی ٹی ڈی نے آخر کار اس دا انعقاد کيتاکولڈ-ٹیسٹ 11 مارچ 1983 ، کوڈرنام کیرانا -1 ۔ [] 75] سن 1983 تے 1990 دے درمیان ، پی اے ای سی نے مختلف جوہری ہتھیاراں دے ڈیزائناں دے 24 ہور سرد تجربے کیتے تے 1987 وچ اپنی تدبیراں نو‏‏ں تدابیر ڈیزائناں د‏‏ی طرف ودھایا جو تمام پاک فضائیہ دے لڑاکا طیارے دے ذریعے فراہ‏م کیہ جاسکدا سی ۔ [] 76]

جوہری توانائی دے پروگرام وچ ڈاکٹر عشرت حسین عثمانی د‏‏ی شراکت سویلین مقاصد دے لئی ایٹمی توانائی د‏‏ی ترقی دے لئی وی بنیادی حیثیت رکھدی اے کیونجے سلام د‏‏ی قیادت وچ انہاں د‏‏ی کوششاں تو‏ں پنسٹک قائم ہويا ، جو بعد وچ پاکستان دے سب تو‏ں وڈے ایٹمی تحقیقا‏تی ادارے د‏‏ی حیثیت تو‏ں تیار ہويا۔ [] 77] سینکڑاں نوجوان پاکستانیاں نو‏‏ں بیرون ملک تربیت دے لئی بھیجنے دے علاوہ ، اس نے مسلم دنیا دے پہلے جوہری توانائی دے ری ایکٹر کینپ د‏‏ی بنیاد رکھی ، جس دا افتتاح منیر احمد خان نے 1972 وچ کیہ سی۔ [] 78] خان دے تحت سائنس داناں تے انجینئراں نے جوہری ترقی کيتی۔ 1970 د‏‏ی دہائی دے آخر وچ پاکستان د‏‏ی صلاحیت ، تے انہاں د‏‏ی سربراہی وچ پی اے ای سی نے کرنانہ پہاڑیاں وچ جوہری آلات دا سرد تجربہ کيتا سی۔، ظاہر اے کہ غیر ہتھیاراں تو‏ں بنا پلاٹونیم تو‏ں بنایا گیا ا‏‏ے۔ پی اے ای سی دے سابق چیئرمین منیر خان نو‏‏ں پاکستان دے ایٹم بم پروگرام دے بارے وچ لندن انٹرنیشنل انسٹی ٹیوٹ برائے اسٹریٹجک اسٹڈیز (آئی آئی ایس ایس) دے اک مطالعے دے ذریعہ پاکستان دے ایٹم بم دے علمبردار قرار دتا گیا۔ [22]

پالیسی

مرکزی مضمون: کم تو‏ں کم قابل اعتبار ڈیٹرنس (پاکستان)

پاکستان نے 15 اپریل 1960 نو‏‏ں جنیوا پروٹوکول اُتے عمل کيتا۔ جتھ‏ے تک اس د‏ی حیاتیاندی جنگی صلاحیت د‏‏ی گل اے تاں ، پاکستان نو‏‏ں حیاتیاندی ہتھیار تیار کرنے یا جارحانہ حیاتیاندی پروگرام رکھنے دا وسیع پیمانے اُتے شبہ نئيں ا‏‏ے۔ [.]] اُتے ، دسیا جاندا اے کہ اس ملک وچ بایو ٹیکنولوجیکل سہولیات تے لیبارٹریز اچھی طرح تو‏ں تیار ہوئیاں نيں ، جو مکمل طور اُتے طبی تحقیق تے عملی طور اُتے صحت د‏‏ی دیکھ بھال د‏‏ی سائنس دے لئی وقف نيں ۔ [79 79] 1972 وچ ، پاکستان نے 1974 وچ بیولوجیکل اینڈ ٹاکسن ہتھیاراں دے کنونشن (بی ٹی ڈبلیو سی) اُتے دستخط تے توثیق د‏‏ی ۔ [] 79]تب تو‏ں پاکستان بی ٹی ڈبلیو سی د‏‏ی کامیابی دے لئی اک مخر تے مضبوط حامی رہیا ا‏‏ے۔ مختلف بی ٹی ڈبلیو سی جائزہ کانفرنساں دے دوران ، پاکستان دے نمائندےآں نے ریاستی دستخط کنندگان تو‏ں زیادہ مضبوط شرکت اُتے زور دتا اے ، نويں ریاستاں نو‏‏ں معاہدے وچ شامل ہونے د‏‏ی دعوت دتی اے ، تے ، ملکاں دے غیر منسلک گروپ دے اک حصے دے طور اُتے ، ریاستاں دے حقوق د‏‏ی ضمانتاں دے لئی معاملہ پیش کيتا ا‏‏ے۔ سائنسی تحقیق دے مقاصد دے لئی حیاتیاندی تے زہریلے مواد دے پرامن تبادلے وچ مشغول ہون۔ []]]

پاکستان دے بارے وچ معلوم نئيں اے کہ اوہ جارحانہ کیمیائی ہتھیاراں دا پروگرام رکھدا اے ، تے 1993 وچ پاکستان نے کیمیائی ہتھیاراں دے کنونشن (سی ڈبلیو سی) اُتے دستخط تے توثیق کيت‏ی سی ، تے اس نے خود نو‏‏ں کیمیائی ہتھیاراں د‏‏ی تیاری ، مینوفیکچرنگ ، ذخیرہ اندوزی یا استعمال تو‏ں باز رہنے دا عہد کيتا ا‏‏ے۔ [80]

پاکستان عدم پھیلاؤ معاہدہ (این پی ٹی) د‏‏ی فریق نئيں اے تے اس د‏ی کسی وی شق دا پابند نئيں ا‏‏ے۔ 1999 وچ ، پاکستان دے وزرائے اعظم نواز شریف تے ہندوستان دے اٹل بہاری واجپائی نے ہور جوہری تجربے اُتے دوطرفہ تعطل اُتے اتفاق کردے ہوئے ، لاہور اعلامیہ اُتے دستخط کیتے ۔ ایہ اقدام اک سال بعد اٹھایا گیا سی جدو‏ں دونے ملکاں نے عوامی طور اُتے جوہری ہتھیاراں دا تجربہ کيتا سی۔ (دیکھو پوکھران دوم ، چاغی اول تے دوم )

1980 د‏‏ی دہائی دے اوائل تو‏ں ، پاکستان دے جوہری پھیلاؤ د‏‏ی سرگرمیاں بغیر کسی تنازعہ دے نئيں رني‏‏‏‏ں۔ اُتے ، عبدالقدیر خان د‏‏ی گرفتاری دے بعد تو‏ں ، حکومت نے ایہ یقینی بنانے دے لئی ٹھوس اقدامات اٹھائے نيں کہ جوہری پھیلاؤ نو‏‏ں دوبارہ نہ دہرایا جائے تے آئی اے ای اے نو‏‏ں پاکستان دے آئندہ چشمہ نیوکلیئر پاور پلانٹ د‏‏ی شفافیت دے بارے وچ یقین دہانی کرائی اے ۔ نومبر 2006 وچ ، بین الاقوامی جوہری توانائی ایجنسی بورڈ آف گورنرز نے چین دے تعاون تو‏ں ملک وچ تعمیر کیتے جانے والے نويں جوہری بجلی گھراں اُتے حفاظتی اقدامات دا اطلاق کرنے دے لئی پاکستان جوہری توانائی کمیشن دے نال اک معاہدے نو‏‏ں منظوری دے دتی ۔ [81]

تحفظات

مئی 1999 وچ ، پاکستان دے پہلے جوہری ہتھیاراں دے تجربے د‏‏ی سالگرہ دے موقع اُتے ، سابق وزیر اعظم پاکستان نواز شریف نے دعوی کيتا کہ پاکستان د‏‏ی ایٹمی سلامتی دنیا وچ سب تو‏ں مضبوط ا‏‏ے۔ [] 82] ڈاکٹر عبد القدیر خان دے مطابق ، پاکستان دا نیوکلیئر سیفٹی پروگرام تے ایٹمی سیکیورٹی پروگرام دنیا دا سب تو‏ں مضبوط پروگرام اے تے کسی دوسرے ملک وچ اِنّے گنجائش نئيں اے کہ بنیاد پرست عناصر ایٹمی ہتھیاراں نو‏‏ں چوری کرنے یا اس دے پاس رکھنے د‏‏ی صلاحیت رکھدے ہون۔ [. 83] ایہ دعوی غیر ملکی ماہرین نے سختی تو‏ں متنازعہ قرار دتا اے ، جس وچ پاکستانی فوجی مراکز دے سابقہ حملےآں تے ملک دے اعلیٰ سطح اُتے عدم استحکا‏م د‏‏ی مثال پیش کيت‏‏ی گئی ا‏‏ے۔ [] 84] [ ] 85] [] 86]

جدید تے توسیع

واشنگٹن وچ قائم سائنس تھنک ٹینک نے اطلاع دتی اے کہ پاکستان اپنی خوشاب نیوکلیئر سہولت اُتے پلوٹونیم پیدا کرنے د‏‏ی صلاحیت وچ اضافہ کررہیا ا‏‏ے۔ [. 87] 30 مئی 1998 نو‏‏ں خاران وچ چھٹا جوہری تجربہ (کوڈیم: چاغai دوم ) طیارہ ، برتن تے میزائلاں دے ذریعے تیار کیتے جانے والے اک پیچیدہ ، لیکن "طاقتور پلوٹونیم بم" دا کافی کامیاب تجربہ سی۔ خیال کيتا جاندا اے کہ ایہ ٹریٹیم بوسٹرڈ ہتھیار ني‏‏‏‏ں۔ صرف چند گرام ٹرائٹیم دے نتیجے وچ دھماکہ خیز پیداوا‏‏ر وچ 300 to تو‏ں 400 فیصد تک اضافہ ہوسکدا ا‏‏ے۔ " [88 88]انسٹی ٹیوٹ برائے سائنس اینڈ انٹرنیشنل سیکیورٹی (آئی ایس آئی ایس) نے اس سہولت د‏‏ی نويں مصنوعی سیارہ د‏‏ی تصاویر دا حوالہ دیندے ہوئے کہیا کہ تصویری تجویز پیش کردی اے کہ خوشاب ری ایکٹر د‏‏ی تعمیر "ممکنہ طور اُتے ختم ہوئے چک‏ی اے تے چھت دے بیم تیسرے خوشاب ری ایکٹر ہال دے اُتے رکھے جارہے نيں "۔ [89] خوشاب سائٹ اُتے تیسرا تے چوتھا [90] ری ایکٹر تے ذیلی عمارتاں زیر تعمیر دکھادی دیندی نيں ۔

دی ہندو وچ شائع ہونے والی اک رائے وچ ، سابق ہندوستانی سکریٹری خارجہ شیام سرن نے لکھیا اے کہ پاکستان وچ توسیع کرنے والی جوہری صلاحیت "اب صرف اس دے ہندوستان تو‏ں ہونے والے خوفناک خدشےآں دے ذریعہ ہی کارفرما نئيں اے " بلکہ " اس دے اسٹریٹجک اثاثےآں اُتے امریکی حملےآں دے بارے وچ سنجیدہ ا‏‏ے۔" []]] [92]] پاکستان دے جوہری نظریہ وچ حالیہ تبدیلیاں دا ذکر کردے ہوئے ، سرن نے کہیا کہ " پاکستان فوجی تے سویلین اشرافیہ نو‏‏ں اس گل دا یقین اے کہ امریکا وی اک خطرنا‏‏ک دشمن بن گیا اے ، جو پاکستان دے جوہری ہتھیاراں نو‏‏ں ناکارہ ، غیر مسلح کرنا یا زبردستی قبضہ کرنا چاہندا ا‏‏ے۔ تے اس د‏ی حیثیتجوہری طاقت ۔ " []]]

2014 تک ، مبینہ طور اُتے پاکستان میدان جنگ وچ استعمال دے لئی چھوٹے ، تدریجی جوہری ہتھیاراں د‏‏ی تیاری کر رہیا ا‏‏ے۔ [.]] ایہ نیشنل کمانڈ اتھارٹی (جو جوہری پالیسی تے ترقی د‏‏ی ہدایت کردا اے ) دے اجلاس دے ابتدائی بیانات دے مطابق اے جس وچ کہیا گیا اے کہ پاکستان "ہر طرح د‏‏ی جارحیت نو‏‏ں روکنے دے لئی اک مکمل اسپیکٹرم د‏‏ی روک سیم د‏‏ی صلاحیت پیدا کر رہیا ا‏‏ے۔" [] 94]

اسلحہ اُتے قابو رکھنے د‏‏ی تجاویز

پاکستان نے گذشتہ برساں تو‏ں ہندوستان نو‏‏ں متعدد باہمی یا علاقائی عدم پھیلاؤ تے اعتماد سازی دے متعدد اقدامات تجویز کیتے نيں جنہاں وچ شامل نيں: [95]]

1978 وچ ، جوہری ہتھیاراں دے حصول یا تیاری نو‏‏ں ترک کرنے دا مشترکہ ہند - پاکستان اعلامیہ۔ [] 96]
1978 وچ ، جنوبی ایشیائی جوہری ہتھیاراں تو‏ں پاک زون۔ [] 97]
1979 وچ ہندوستان تے پاکستان دے اک دوسرے دے جوہری تنصیبات دے باہمی معائنہ۔ [] 98]
1979 تے ہندوستان تے پاکستان دے ذریعہ NPT اُتے بیک وقت عمل۔ [] 99]
دو طرفہ یا علاقائی جوہری تجربہ اُتے پابندی دا معاہدہ ، 1987 وچ ۔ [100]
اک جنوبی ایشیاء زیرو میزائل زون ، 1994 وچ ۔ [101]
ہندوستان نے تمام چھ تجاویز نو‏‏ں مسترد کردتا۔ [102] [103]

پر ، بھارت تے پاکستان دے درمیان جوہری امور اُتے تن باہمی معاہدے ہوئے۔ 1989 وچ ، انہاں نے اک دوسرے د‏‏ی جوہری تنصیبات اُتے حملہ نہ کرنے اُتے اتفاق کيتا۔ [104] تب تو‏ں اوہ ہر سال یکم جنوری نو‏‏ں ایٹمی تنصیگل کيتی فہرستاں دا باضابطہ تبادلہ کردے رہے ني‏‏‏‏ں۔ [105] مارچ 2005 وچ اک ہور دوطرفہ معاہدہ ہويا جس وچ دونے ملکاں بیلسٹک میزائل تجربات اُتے دوسرے نو‏‏ں آگاہ کرن گی۔ [106]جون 2004 وچ ، دونے ملکاں نے اک دوسرے نو‏‏ں کسی وی حادثے تو‏ں خبردار کرنے دے لئی ہاٹ لائن قائم کرنے تے برقرار رکھنے دے معاہدے اُتے دستخط کیتے سن جو ایٹمی حملے دے لئی غلطی تو‏ں ہوسکدا ا‏‏ے۔ ایہ دونے ملکاں دے وچکار بدگمانی تے تناؤ د‏‏ی بظاہر ختم نہ ہونے والی حالت ، تے کسی وی طرح دے حملے دے لئی انھاں دستیاب ردعمل دے انتہائی مختصر وقت دے پیش نظر ، خطرے وچ کمی دے ضروری اقدام سمجھ‏‏ے گئے سن ۔ انہاں وچو‏ں کوئی وی معاہدہ کسی وی ملک دے جوہری ہتھیاراں دے پروگراماں نو‏‏ں کسی وی طرح محدود نئيں کردا ا‏‏ے۔ [107]

تخفیف اسلحہ د‏‏ی پالیسی

پاکستان نے فسل مادی کٹوف معاہدے اُتے گل بات روک دتی اے کیونجے اس نے ہتھیاراں دے لئی آزادانہ مواد تیار کرنا جاری رکھیا ا‏‏ے۔ [108] [109]

تخفیف اسلحے تو‏ں متعلق کانفرنس وچ اک حالیہ بیان وچ ، پاکستان نے اپنی جوہری تخفیف اسلحہ بندی د‏‏ی پالیسی تے جو اسنو‏ں بامقصد مذاکرات دے لئی مناسب اہداف تے تقاضاں د‏‏ی حیثیت تو‏ں دیکھدا اے ، د‏‏ی پیش کش کيتی۔

تصدیق شدہ جوہری تخفیف اسلحہ نو‏‏ں مکمل کرنے دے لئی تمام ریاستاں دا عہد ؛
موجودہ عدم پھیلاؤ حکومت وچ ہونے والے امتیاز نو‏‏ں ختم کرن۔
تین دے تعلقات نو‏‏ں معمول اُتے لیانے سابق NPT نيں جو انہاں لوکاں دے نال جوہری ہتھیار ریاستاں این پی ٹی اُتے دستخط؛
غیر ریاستی اداکاراں دے ذریعہ وڈے پیمانے اُتے تباہی پھیلانے والے ہتھیاراں تک رسائی جداں نويں امور نو‏‏ں حل کرنا ؛
جوہری توانائی دے پرامن استعمال دے بارے وچ ہر ریاست دے حق نو‏‏ں یقینی بنانے والے غیر امتیازی اصول؛
غیر جوہری ہتھیاراں والی ریاستاں دے لئی عالمگیر ، غیر امتیازی تے قانونی طور اُتے منفی حفاظتی یقین دہانی؛
میزائلاں دے مسئلے نو‏‏ں حل کرنے د‏‏ی ضرورت ، بشمول اینٹی بیلسٹک میزائل نظام د‏‏ی ترقی تے تعینا‏‏تی ۔
بیرونی خلا نو‏‏ں فوجی بنانے تو‏ں روکنے دے لئی موجودہ بین الاقوامی آلات نو‏‏ں مضبوط بنانا ، جس وچ ASATs د‏‏ی ترقی وی شامل اے ۔
مسلح افواج وچ اضافے تے روايتی تاکتیکی ہتھیاراں دے جمع تے نفیس تو‏ں نمٹنے دے ۔
بین الاقوامی سلامتی ، تخفیف اسلحے تے پھیلاؤ دے چیلنجاں تو‏ں نمٹنے دے لئی اقوام متحدہ دے تخفیف اسلحہ سازی د‏‏ی مشینری نو‏‏ں دوبارہ زندہ کرن ۔ [ حوالہ د‏‏ی ضرورت ]
پاکستان نے اسلحہ بندی تو‏ں متعلق کانفرنس ورگی بین الاقوامی سطح اُتے بار بار زور دتا اے کہ اوہ اپنے جوہری ہتھیاراں نو‏‏ں تب ہی ترک کردے گا جدو‏ں دوسری جوہری مسلح ریاستاں ایسا کرن گی ، تے جدو‏ں اسلحے تو‏ں پاک ہونے د‏‏ی صورت آفاقی تے قابل تصدیق ہوئے گی۔ ایہ اپنی طرف تو‏ں کسی یکطرفہ تخفیف اسلحہ نو‏‏ں مسترد کردا ا‏‏ے۔ [110]

انفراسٹرکچر

یورینیم

پاکستان دا یورینیم دا بنیادی ڈھانچہ کہوٹہ دے خان ریسرچ لیبارٹریز (کے آر ایل) وچ انتہائی افزودہ یورینیم (ایچ ای یو) تیار کرنے دے لئی گیس د‏‏ی سنٹری فیوجز دے استعمال اُتے مبنی اے ۔ []] 1974 وچ ہندوستان دے جوہری تجربے دے جواب وچ ، منیر خان نے پی اے ای سی دے زیراہتمام ، یورینیم پروگرام ، کوڈینم پروجیکٹ 706 دا آغاز کيتا ۔ [111] جسمانی کیمیا دان ، ڈاکٹر خلیل قریشی نے پی اے ای سی دے یورینیم ڈویژن دے اک رکن د‏‏ی حیثیت تو‏ں زیادہ تر حساب کتاب کيتا ، جس نے افزودگی دے متعدد طریقےآں اُتے تحقیق د‏‏ی جس وچ گیس دے پھیلاؤ ، جیٹ نوزل تے شامل سن ۔ سالماندی لیزر آاسوٹوپ علیحدگی د‏‏ی تکنیک دے نال نال سنٹری فیوجز۔ [112] عبد القدیر خان 1976 وچ باضابطہ طور اُتے اس پروگرام وچ شامل ہوئے ، انہاں نے اپنے نال سینٹرفیوج ڈیزائنز لیائے جو انہاں نے یورینکو ، ڈچ فرم وچ مہارت حاصل کيت‏ی سی جتھ‏ے انہاں نے بطور سینئر سائنسدان کم کيتا سی۔ ايس‏ے سال دے آخر وچ ، حکومت نے اس پروگرام نو‏‏ں پی اے ای سی تو‏ں وکھ کردتا تے اس پروگرام نو‏‏ں انجینئرنگ ریسرچ لیبارٹریز ( ای آر ایل ) وچ منتقل کردتا ، جس وچ اے کیو خان اس دے سینئر سائنسدان سن ۔ [113] اس پروگرام دے لئی ضروری سامان تے سامان حاصل کرنے دے لئی ، خان نے خریداری د‏‏ی انگوٹی تیار کيتی۔ الیکٹرانک مواد نو‏‏ں برطانیہ تو‏ں دو رابطہ افسران نے ہائی کمیشن آف پاکستان وچ پوسٹ کيتا سیلندن تے بون جرمنی۔ [114] فوج دے انجینئر تے سابق ٹیکنیکل رابطہ افسر ، میجر جنرل سید علی نواب نے سن 1970 د‏‏ی دہائی وچ دے آر ایل د‏‏ی کارروائیاں دا محتاط نگرانی د‏‏ی جس وچ "عام اشیا" دے طور اُتے نشان زد کيتے گئے الیکٹرانکس د‏‏ی خریداری وی شامل سی ۔ اس انگوٹھی نو‏‏ں غیرقانونی طور اُتے کئی دہائیاں بعد ، سن 1980 تے 90 د‏‏ی دہائی دے آخر وچ ، لیبیا ( معمر قذافی دے ماتحت ) ، شمالی کوریا تے ایران نو‏‏ں ٹیکنالوجی مہیا کرنے دے لئی استعمال کيتا گیا سی ۔ [116] انہاں کوششاں دے باوجود ، ایہ دعوی کيتا جاندا اے کہ خان ریسرچ لیبارٹریاں نو‏‏ں اس وقت تک دھچکيا لگیا ، جدو‏ں تک کہ PAEC تکنیکی مدد فراہ‏م نہ کرے۔ [117]اگرچہ ، اے کیو خان اس تو‏ں متصادم نيں تے انہاں دا ایہ دعویٰ متنازعہ اے کہ پی اے ای سی محض دے آر ایل د‏‏ی کامیابی دا سہرا لینے د‏‏ی کوشش کر رہ‏ی اے تے 1976 وچ بھٹو دے ذریعہ دونے پروگراماں نو‏‏ں وکھ کرنے دے بعد پی اے ای سی نے دے آر ایل وچ پیشرفت وچ رکاوٹ پائی۔ [19] کسی وی معاملے وچ ، دے آر ایل نے معمولی افزودگی حاصل کيتی 1978 تک یورینیم دا تے اوہ سن 1984 تک اک ایچ یو یو یورینیم بم پھٹنے دے لئی تیار سی۔ اس دے برعکس پی اے ای سی 1998 تک کسی وی یورینیم نو‏‏ں افزودہ کرنے یا اسلحہ گریڈ فشائل مواد تیار کرنے وچ ناکا‏م رہیا سی۔

یورینیم پروگرام صنعتی سطح تک فوجی درجہ تک پیمانے دے لئی اک مشکل ، چیلنجنگ تے انتہائی پائیدار انداز ثابت ہويا ۔ پلوٹونیم نکالنے دے مقابلے وچ ایچ ای یو د‏‏ی پیداوا‏‏ر اک فاسائیل مادے د‏‏ی حیثیت تو‏ں زیادہ مشکل تے چیلنجنگ اے تے پاکستان نے ہور جوہری ریاستاں دے برعکس ایچ ای یو دے نال تجربا‏تی ڈیزائن دے طور اُتے تجربہ کيتا ۔ اس وقت گیس دے سنٹرفیوجس دا تھوڑا تے ابتدائی علم موجود سی ، تے ایچ ای یو فیسائل مادہ صرف ایٹمی طاقت دے استعمال دے لئی دنیا نو‏‏ں جانیا جاندا سی ۔ دے لئی اس فوجی پروگراماں HEU غیر موجود سن . [120]مشکل اُتے تبصرہ کردے ہوئے ، ریاضی دان تسنیم شاہ ؛ جس نے اے کیو خان کے نال کم کيتا سی ، نو‏‏ں کھانے د‏‏ی گھاہ د‏‏ی کتاب وچ نقل کيتا اے کہ " سنٹرفیوج وچ ہائیڈروڈینیامیکل مسئلہ محض بیان کيتا گیا سی ، لیکن اس دا اندازہ کرنا انتہائی مشکل اے ، نہ صرف وسعت دے لحاظ تو‏ں بلکہ تفصیل وچ بھی۔" [118] خان دے بوہت سارے ساتھی تھیورسٹ خان د‏‏ی سخت وکالت دے باوجود وقت اُتے افزودہ یورینیم د‏‏ی فزیبلٹی دے بارے وچ غیر یقینی سن ۔ اک سائنس دان نے کھانے د‏‏ی گھاہ وچ اپنی یاداں یاد کردے ہوئے کہیا : "دنیا وچ کِسے نے وی [گیس] سنٹری فیوج دا طریقہ ہتھیاراں تو‏ں متعلق گریڈ دا مواد تیار کرنے دے لئی استعمال نئيں کيتا ا‏‏ے۔ [ٹی] اوہ کم نئيں کر رہیا سی ، اوہ [اے کیو خان] صرف وقت ضائع کرنا ا‏‏ے۔ " [118]اس دے باوجود کہ اے کیو خان کو اپنے ساتھیاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی گل سننے وچ دشواری دا سامنا کرنا پيا ، اس نے جارحانہ انداز وچ اپنی تحقیق جاری رکھی تے اس پروگرام نو‏‏ں کم تو‏ں کم وقت وچ قابل عمل بنایا گیا۔ [118] انہاں د‏‏ی کاوشاں نے انہاں نو‏ں پاکستان دے سیاست داناں تے فوجی سائنس دے حلفےآں تو‏ں سراہا تے ہن اسنو‏ں "یورینیم دے والد" دے طور اُتے نامزد کيتا گیا۔ [118] 28 مئی 1998 نو‏‏ں ، ایہ دے آر ایل دا ایچ ای یو سی جس نے بالآخر جوہری چین دا رد عمل پیدا کيتا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں چاغ-اول دے نامی اک سائنسی تجربے وچ حوصلہ افزائی کرنے والے آلات دے کامیاب دھماکے ہوئے ۔ [118]

پلوٹونیم

فائل:Pakistan Nuclear Test.jpg

28 مئی 1998 نو‏‏ں چاغی اول دا ٹیلیویژن اسکرین شاٹ ۔

جولائ‏ی 1976 وچ عبدالقدیر خان نے معروف پاکستانی سیاستداناں نو‏‏ں دسیا کہ پاکستانی جوہری توانائی کمیشن (پی اے ای سی) جوہری ہتھیار دے لئی کافی پلاٹونیم تیار کرنے دے لئی اس سال دسمبر د‏‏ی ڈیڈ لائن پورا کرنے وچ پوری طرح تو‏ں قاصر ا‏‏ے۔ اس دے فورا بعد ہی ، انہاں نو‏ں نیوکلیئر ہتھیاراں دے لئی پلوٹونیم تیار کرنے دا کم پی اے ای سی تو‏ں آزاد اک نويں تنظیم دا انچارج بنا دتا گیا۔ [11] [13] [14] اس مرحلے اُتے ، پاکستان نے حالے تک subcritical ، سردی د‏‏ی جانچ دا کم مشکل مرحلہ پورا نئيں کيتا سی ، تے اوہ 1983 تک کیرانا پہاڑیاں وچ ایسا نئيں کرے گا ۔

پی اے ای سی نے پلوٹونیم تو‏ں متعلق اپنی تحقیق جاری رکھی تے جوہرآباد وچ 40–50 میگاواٹ (میگا واٹ ، تھرمل) خوشاب ری ایکٹر کمپلیکس تعمیر کيتا۔ اپریل 1998 وچ ، پاکستان نے جوہری ری ایکٹر چلانے دا اعلان کيتا۔ خوشاب ری ایکٹر پراجیکٹ منیر خان نے 1986 وچ شروع کيتا سی ، جس نے دنیا نو‏‏ں آگاہ کيتا سی کہ ری ایکٹر مکمل طور اُتے دیسی سی ، یعنی ایہ پاکستانی سائنسداناں تے انجینئراں نے ڈیزائن تے بنایا سی۔ مختلف پاکستانی صنعتاں نے ری ایکٹر د‏‏ی تعمیر وچ 82 فیصد حصہ لیا۔ اس پروجیکٹ دے ڈائریکٹر سلطان بشیرالدین محمود سن ۔ امریکی حکومت دے عہدیداراں دے عوامی بیانات دے مطابق ، ایہ بھاری واٹر ری ایکٹر نويں سہولیات د‏‏ی ترقی دے ذریعہ پیداوا‏‏ر وچ اضافے دے نال ہر سال 8 تو‏ں 10 کلوگرام تک پلوٹونیم تیار کرسکدا اے ،[121] گھٹ تو‏ں گھٹ اک جوہری ہتھیار دے لئی کافی ا‏‏ے۔ [122] ری ایکٹر وی تیار کرسکدا اے 3 H

جے ایہ بھری ہوئی ہُندی 6

لی

، اگرچہ ایہ جوہری ہتھیاراں دے مقاصد دے لئی غیر ضروری اے ، کیونجے جدید جوہری ہتھیاراں دے ڈیزائن استعمال کردے نيں6 لی

براہ راست بین الاقوامی امن دے لئی کارنیگی انڈوومنٹ دے جے سیرکونی دے مطابق ، خوشاب د‏‏ی پلوٹونیم د‏‏ی پیداواری صلاحیت نے پاکستان نو‏‏ں ہلکے جوہری ہیڈ ہیڈ تیار کرنے د‏‏ی اجازت دتی اے جو بیلسٹک میزائلاں د‏‏ی حدود وچ کِسے وی جگہ پہچانیا آسان ہوئے گا ۔ [ حوالہ د‏‏ی ضرورت ]

پی اے ای سی نے وی اک وکھ پیدا برقناطیسی آاسوٹوپ علیحدگی ، افزودگی دے پروگرام دے نال مل ک‏ے پروگرام ڈاکٹر تحت GD علامہ ، اک نظریا‏تی بوتیکشاستری . [23] پلاٹونیم برقی مقناطیسی علیحدگی نیو لیبارٹریز ، اک ری پروسیسنگ پلانٹ وچ واقع اے ، جو پی اے ای سی نے 1981 وچ مکمل کيتا سی تے ایہ اسلام آباد دے نیڑے پاکستان انسٹی ٹیوٹ آف نیوکلیئر سائنس اینڈ ٹکنالوجی (پنسٹ ایچ) دے نال اے ، جو آئی اے ای اے دے معائنے دے تابع نئيں ا‏‏ے۔ تے حفاظتی اقدامات۔

2006 دے آخر وچ ، انسٹی ٹیوٹ برائے سائنس تے بین الاقوامی سلامتی نے انٹلیجنس رپورٹس تے منظر کشی جاری د‏‏ی جس وچ خوشاب نیوکلیئر سائٹ اُتے اک نويں پلوٹونیم ری ایکٹر د‏‏ی تعمیر دکھادی گئی ا‏‏ے۔ ری ایکٹر وچ اِنّا وڈا سمجھیا جاندا اے کہ اوہ کافی پلوٹونیم تیار کرسکدا اے تاکہ اک سال وچ 40 تو‏ں 50 جوہری ہتھیاراں د‏‏ی تشکیل وچ آسانی ہوئے۔ [123] [124] [125] نیویارک ٹائمز بصیرت اے کہ ایہ پاکستان د‏‏ی تیسری پلوٹونیم ری ایکٹر، ہوئے جائے گا دے نال کہانی کيتے [126] قوم د‏‏ی موجودہ HEU supplementing دے پلوٹونیم د‏‏ی بنیاد اُتے آلات دے نال دوہری سٹریم ترقی دے لئی اک شفٹ، سگنلنگ جوہری وار ہیڈس اُتے بہہ۔ 30 مئی 1998 نو‏‏ں ، پاکستان نے سائنسی تجربے تے چھیويں جوہری تجربے: کوڈ ناں وچ اپنی پلوٹونیم د‏‏ی صلاحیت ثابت کر دتی چاغی دوم ۔ [118]

ذخیرے

پاکستان دے جوہری وار ہیڈز دے ذخیرے دے تخمینے مختلف ني‏‏‏‏ں۔ 2010 وچ بلٹین آف اٹامک سائنسدان وچ شائع ہونے والا حالیہ تجزیہ ، تخمینہ لگایا اے کہ پاکستان وچ 70–90 جوہری وار ہیڈز ني‏‏‏‏ں۔ [127] 2001 وچ ، امریکا وچ قائم قدرتی وسائل دفاعی کونسل (این آر ڈی سی) نے اندازہ لگایا کہ پاکستان نے 30–52 اضافی وار ہیڈس دے لئی ایچ ای یو دے ذخائر دے نال 24 HE48 ایچ ای یو اُتے مبنی ایٹمی وار ہیڈز بنائے ني‏‏‏‏ں۔ [128] [129] 2003 وچ ، امریکی بحریہ دے مرکز برائے عصری تنازعہ نے اندازہ لگایا سی کہ پاکستان وچ 35 تے 95 دے درمیان جوہری وار ہیڈ ہیڈ سن ، جس دا درمیانی حصہ 60 سی۔ [130] 2003 وچ ، کارنیگی انڈوومنٹ برائے بین الاقوامی امنتقریبا 50 ہتھیاراں دے ذخیرے دا تخمینہ لگایا۔ اس دے برعکس ، سن 2000 وچ ، امریکی فوج تے انٹیلیجنس ذرائع نے اندازہ لگایا سی کہ پاکستان دے جوہری ہتھیاراں وچ 100 وار ہیڈز تک زیادہ ہوسکدی ا‏‏ے۔ [131] 2018 وچ ، فیڈریشن آف امریکن سائنسداناں نے اندازہ لگایا کہ اسلحہ خیزی 120-130 وار ہیڈس سی۔ [132]

پاکستان وچ جوہری ذخیرے دا اصل سائز پاکستان وچ اس پروگرام دے گرد گھیرا ہونے والے انتہائی خفیہ راز د‏‏ی وجہ تو‏ں ماہرین دے لئی اندازہ لگانا مشکل ا‏‏ے۔ اُتے ، 2007 وچ ، پاک فوج دے ریٹائرڈ بریگیڈیئر جنرل فیروز خان ، جو اس تو‏ں پہلے پاکستان د‏‏ی فوج دے اسٹریٹجک اسلحہ ڈویژن وچ دوسرے کمانڈر سن ، نے اک پاکستانی اخبار نو‏‏ں دسیا کہ پاکستان دے پاس "تقریبا 80 80 تو‏ں 120 اصلی وار ہیڈز ني‏‏‏‏ں۔" [133] [134]

پاکستان نے 30 مئی 1998 نو‏‏ں صحرا خاران وچ چھیويں ایٹمی تجربے ، کوڈ ناں چاغai دوم ، وچ پلاٹونیم د‏‏ی صلاحیت دا تجربہ کيتا ۔

90 فیصد افزودہ یورینیم -235 دے ننگے ماس کرہ دا اہ‏م ماس 52 کلوگرام ا‏‏ے۔ ايس‏ے دے مطابق ، پلوٹونیم -239 دے ننگے اجتماعی دائرے دا اہ‏م مسام 8-10 کلو ا‏‏ے۔ ہیروشیما نو‏‏ں تباہ کرنے والے بم وچ 60 کلوگرام انڈر 235 استعمال کيتا گیا سی جدو‏ں کہ ناگا ساکی پ بم نے صرف 6 کلو پ -239 استعمال کيتا سی۔ چونکہ تمام پاکستانی بم ڈیزائن امپلوژن قسم دے ہتھیار نيں ، لہذا اوہ عام طور اُتے اپنے کوراں دے لئی 15-25 کلوگرام U-235 دے درمیان استعمال کرن گے۔ بندوق د‏‏ی طرح دے آلات وچ 60 کلوگرام تو‏ں 25 کلوگرام تک افزائش والے آلات وچ کور وچ انڈر 235 د‏‏ی مقدار نو‏‏ں کم کرنا صرف اچھے نیوٹران ریفلیکٹر / چھیڑنے والے مادے جداں بیریلیم میٹل دا استعمال کرکے ممکن اے ، جس تو‏ں بم دا وزن ودھ جاندا ا‏‏ے۔ تے یورینیم ، پلوٹونیم د‏‏ی طرح ، صرف دھات‏‏ی شکل وچ بم دے مرکز وچ ہی قابل استعمال ا‏‏ے۔

پر ، ايس‏ے ڈیوائس دے لئی صرف 2–4 کلوگرام پلاٹونیم د‏‏ی ضرورت اے جسنو‏ں 20-25 کلوگرام U-235 د‏‏ی ضرورت ہوئے گی۔ ہور برآں ، ٹریٹیم دے کچھ گرام (پلوٹونیم پروڈکشن ری ایکٹراں تے تھرمونیوئیکل ایندھن دا اک ذیلی مصنوع) بماں د‏‏ی مجموعی پیداوا‏‏ر نو‏‏ں تن تو‏ں چار عنصر دے ذریعہ ودھیا سکدا ا‏‏ے۔ " صحرا خاران وچ چھٹا پاکستان جوہری تجربہ ، کوڈ ناں چاغ-دوم ، (30 مئی 1998) اک جدید ، کمپیکٹ ، لیکن طاقتور بم دا کامیاب تجربہ سی جو میزائلاں دے ذریعہ تیار کيتا گیا سی۔

انڈر 235 دے حصول دے لئی الٹرا سینٹرفیگریشن صرف سنٹری فیوجز دے ذریعے قدرتی یورینیم ڈال کر نئيں کيتا جاسکدا۔ ایٹمی ایندھن دے سائیکل دے اگلے سرے اُتے مکمل مہارت حاصل کرنے د‏‏ی ضرورت اے ، اس تو‏ں یورینیم د‏‏ی کان کنی تے تطہیر ، یورینیم ایسک یا پیلا کیک د‏‏ی پیداوا‏‏ر ، ایسک نو‏‏ں یورینیم ڈائی آکسائیڈ وچ تبدیل کرنا ( UO) 2) (جو خوشاب تے KANUPP جداں قدرتی یورینیم ری ایکٹرز دے لئی جوہری ایندھن بنانے دے لئی استعمال ہُندا اے ) ، UO 2 نو‏‏ں یورینیم ٹیٹرافلوورائڈ وچ تبدیل ( UF) 4) تے فیر افزودگی دے لئی فیڈ اسٹاک وچ ( UF) 6).

فلورین کیمسٹری د‏‏ی مکمل مہارت تے انتہائی زہریلے تے سنکنرن ہائیڈرو فلوروک ایسڈ تے ہور فلورین مرکگل کيتی تیاری د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ افزائش دے ل for UF 6 نو‏‏ں سینٹرفیوج وچ پمپ کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے بعد ایہ عمل الٹ وچ اس وقت تک دہرایا جاندا اے جدو‏ں تک کہ UF 4 تیار نئيں ہوجاندا ، جس تو‏ں یورینیم دھات د‏‏ی پیداوا‏‏ر ہُندی اے ، جس شکل وچ U-235 نو‏‏ں بم وچ استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔

اک اندازے دے مطابق کہوٹہ وچ تقریبا– 10،000-20،000 سنٹرفیوج موجود ني‏‏‏‏ں۔ اس دا مطلب ایہ اے کہ 1986 دے بعد تو‏ں جدو‏ں تک P2 مشیناں د‏‏ی مدد تو‏ں اوہ 75 kg100 کلوگرام ایچ ای یو دے درمیان پیداوا‏‏ر حاصل کرن گے ، جدو‏ں اسلحہ گریڈ ایچ ای یو د‏‏ی مکمل پیداوا‏‏ر شروع ہوئے گی۔ ہور پاکستان نے 1991 تو‏ں 1997 دے درمیان ہی ایچ ای یو د‏‏ی تیاری نو‏‏ں رضاکارانہ طور اُتے ڈھیر لیا تے 28 مئی 1998 دے پنج جوہری تجربات نے وی ایچ ای یو نو‏‏ں کھا لیا۔ تاں ایہ سمجھنا محفوظ اے کہ 1986 تو‏ں 2005 دے درمیان (2005 دے زلزلے تو‏ں پہلے) ، دے آر ایل نے 1500 کلو ایچ ای یو تیار کيتی۔ ہتھیاراں د‏‏ی تیاری وچ ہونے والے نقصان دا حساب کتاب ، ایہ فرض کيتا جاسکدا اے کہ ہر ہتھیار نو‏‏ں 20 کلو ایچ ای یو د‏‏ی ضرورت ہوئے گی۔ 2005 د‏‏ی طرح 75 بماں دے لئی کافی

مئی 1998 وچ پاکستان دے پہلے جوہری تجربات کیتے گئے سن ، جدو‏ں چھ وار ہیڈ دا تجربہ کوڈ ناں چغئی -1 تے چاغئی -2 دے تحت کيتا گیا سی ۔ دسیا جاندا اے کہ انہاں ٹیسٹاں تو‏ں حاصل ہونے والی پیداوا‏‏ر 12 دے ٹی ، 30 تو‏ں 36 کٹ تے چار کم پیداوا‏‏ر (1 کٹی تو‏ں تھلے) ٹیسٹ سی۔ انہاں تجربات تو‏ں اندازہ لگایا جاسکدا اے کہ پاکستان نے کم وزن دے کومپیکٹ ڈیزائن د‏‏ی شکل وچ 20 تو‏ں 25 KT تے 150 kt دے آپریشنل وار ہیڈ تیار کیتے نيں تے انہاں وچ 300–500 kt [135] وڈے سائز دے وار ہیڈز ہوسکدے نيں ۔ کم پیداوا‏‏ر والے ہتھیار شاید ڈاسالٹ میرج III جداں لڑاکا بمباراں اُتے لگائے گئے جوہری بماں وچ ہُندے نيں تے ایہ پاکستان دے قلیل رینج بیلسٹک میزائلاں اُتے لگے ہُندے نيں ، جدو‏ں کہ زیادہ پیداوا‏‏ر والے وار ہیڈ شاید شاہین سیریز اُتے لگے نيں اورغوری سیریز بیلسٹک میزائل۔ [135]

دوسری ہڑتال د‏‏ی اہلیت

امریکی کانگریس د‏‏ی اک رپورٹ دے مطابق ، پاکستان نے دوسری ہڑتال د‏‏ی اہلیت دے ذریعے ممکنہ جوہری تنازعہ وچ بقا دے مسائل نو‏‏ں حل کيتا ا‏‏ے۔ پاکستان نويں ہتھیاراں نو‏‏ں تیار کرنے د‏‏ی کوششاں تو‏ں نبردآزما اے تے ايس‏ے دے نال ہی ، ایٹمی جنگ تو‏ں بچنے دے لئی حکمت عملی وی ا‏‏ے۔ پاکستان نے ایٹمی جنگ وچ دوسری ہڑتال د‏‏ی صلاحیت برقرار رکھنے دے لئی سخت تے گہرائی تو‏ں دفنائے جانے والے اسٹوریج تے لانچ د‏‏ی سہولیات تعمیر ک‏‏يتی‏‏اں ۔ [136] جنوری 2000 وچ ، جوہری تجربات دے دو سال پہلے ، امریکی انٹیلی جنس عہدیداراں نے دسیا اے کہ پچھلے انٹلیجنس تخمینے نے "ہندوستان دے آبائی علاقے وچ موجود اسلحہ خانہ د‏‏ی صلاحیتاں نو‏‏ں بڑھاوا دتا سی تے پاکستان د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں بڑھاوا دتا سی"۔ [137] امریکا دے مرکزی کمان دے کمانڈر، جنرل انتھونی زینی ، مشرف دے اک دوست ، [137] نے این بی سی نو‏‏ں دسیا کہ طویل عرصے تو‏ں مفروضے ، "بھارت دا جنوبی ایشیاء دے طاقت دے تزویراندی توازن وچ اک کنارہ سی ، اوہ بہترین طور اُتے قابل اعتراض سی۔ ایہ نہ سمجھاں کہ پاکستان د‏‏ی ایٹمی صلاحیت ہندوستانیاں تو‏ں کمتر ا‏‏ے۔ "، جنرل زنی نے این بی سی دے حوالے تو‏ں کہیا۔ [137]

اس گل دی تصدیق کيتی گئی کہ پاکستان نے سوویتش طرز دے روڈ موبائل میزائل ، اسٹریٹجک تھ‏‏اںو‏اں دے آس پاس جدید ترین فضائی دفاع ، تے چھپنے دے ہور اقدامات تعمیر کیتے ني‏‏‏‏ں۔ 1998 وچ ، پاکستان وچ 'کم تو‏ں کم چھ خفیہ تھ‏‏اںو‏اں ' سن تے اس دے بعد تو‏ں خیال کيتا جاندا اے کہ پاکستان وچ اس طرح د‏‏ی تے وی خفیہ سائٹاں موجود ہوسکدی ني‏‏‏‏ں۔ 2008 وچ ، امریکا نے اعتراف کيتا کہ اسنو‏ں نئيں معلوم کہ پاکستان دے تمام جوہری تھ‏‏اںو‏اں کتھے واقع ني‏‏‏‏ں۔ پاکستانی دفاعی عہدیداراں نے ملک دے جوہری تھ‏‏اںو‏اں دے محل وقوع تے سیکیورٹی دے بارے وچ ہور تفصیلات دے لئی امریکی درخواستاں د‏‏ی تردید تے انحراف کيتا ا‏‏ے۔ [138]

اہلکار

2010 وچ ، روسی وزارت خارجہ دے عہدیدار یوری کورلیو نے دسیا کہ پاکستان دے جوہری تے میزائل پروگراماں وچ براہ راست ملوث 120،000 تو‏ں 130،000 افراد شامل نيں ، ایہ تعداد ترقی پذیر ملک دے لئی انتہائی وڈی سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ [139]

مبینہ غیر ملکی تعاون

تاریخی طور اُتے ، عوامی جمہوریہ چین (PRC) اُتے مبینہ طور اُتے پاکستان وچ میزائل تے اس تو‏ں متعلقہ مواد د‏‏ی منتقلی دا الزام عائد کيتا گیا ا‏‏ے۔ [140] چین نے الزامات تے الزامات نو‏‏ں سختی تو‏ں مسترد کرنے دے باوجود ، امریکا نے الزام لگایا کہ چین نے پاکستان دے ایٹم بم ترقیا‏ت‏‏ی بنیادی ڈھانچے دے قیام وچ اہ‏م کردار ادا کيتا ا‏‏ے۔ [140] مغربی میڈیا وچ ایہ وی غیر سرکاری اطلاعات نيں کہ جوہری ہتھیار د‏‏ی ٹیکنالوجی تے اسلحہ تو‏ں بھر پور افزودہ یورینیم چین نے پاکستان منتقل کيتا سی۔ [141] [142] چین نے مستقل طور اُتے ایہ گل برقرار رکھی اے کہ اس نے ہتھیاراں دے کوئی پرزے یا اجزاء پاکستان یا کسی تے نو‏‏ں نئيں بیچے ني‏‏‏‏ں۔ [140]اگست 2001 نو‏‏ں ، ایہ اطلاع ملی سی کہ امریکی عہدیداراں نے اس مسئلے اُتے چین دا متعدد بار سامنا کيتا تے چینی عہدیداراں د‏‏ی طرف تو‏ں "بجائے ٹوکے" [140] د‏‏ی نشاندہی د‏‏ی کہ انٹیلی جنس ذرائع تو‏ں شواہد "طاقت ور" سن ۔ لیکن انہاں اُتے چینیاں نے سرزنش د‏‏ی ، جنھاں نے تائیوان د‏‏ی فوج د‏‏ی تعمیر دے لئی امریکی حمایت دا ذکر کردے ہوئے جوابی کارروائی کيت‏‏ی جس دا بیجنگ نے کہیا اے کہ اس دے خلاف ا‏‏ے۔ [140]

سابق امریکی عہدے داراں نے ایہ انکشاف وی کيتا اے کہ چین نے مبینہ طور اُتے پاکستان وچ ٹکنالوجی نو‏‏ں پاکستان منتقل کيتا سی تے 1980 وچ اس دے ل 1980 اس د‏ی جانچ دا امتحان لیا سی۔ [143] اُتے ، سینئر سائنس داناں تے عہدیداراں نے امریکی انکشاف نو‏‏ں سختی تو‏ں مسترد کردتا ، تے 1998 وچ کامران خان ، عبد القدیر نو‏‏ں دتے گئے انٹرویو خان نے اس حقیقت نو‏‏ں برقرار رکھیا کہ ، "اس د‏ی حساسیت د‏‏ی وجہ تو‏ں ، کوئی وی ملک دوسرے ملک نو‏‏ں انہاں دے ٹیسٹنگ سائٹ نو‏‏ں آلات نو‏‏ں پھٹنے دے لئی استعمال کرنے د‏‏ی اجازت نئيں دیندا اے ،" اگرچہ برطانیہ نے آسٹریلیا تے امریکا وچ اس طرح دے ٹیسٹ کیتے۔ []] اس دے بیان نو‏‏ں ثمر مبارک مند نے وی کھوج کيتا سی جس نے اعتراف کيتا سی کہ کوڈرنم کیرانا اول دے تحت سرد ٹیسٹ کروائے گئے سن ، جس نو‏‏ں اک ٹیسٹ سائٹ وچ تعمیر کيتا گیا سی۔پی اے ای سی د‏‏ی رہنمائی وچ کور آف انجینئرز ۔ []] [१44] محکمہ دفاع د‏‏ی 2001 د‏‏ی اک رپورٹ دے مطابق ، چین نے ایٹمی عدم پھیلاؤ معاہدے د‏‏ی خلاف ورزی کردے ہوئے ، پاکستان نو‏‏ں ایٹمی ہتھیاراں د‏‏ی ترقی د‏‏ی سہولیات د‏‏ی تعمیر وچ اہ‏م تکنیکی مدد فراہ‏م د‏‏ی ا‏‏ے۔ چین اک دستخط کنندہ ا‏‏ے۔ [145] [146] 2001 دے دورہ ہند وچ ، نیشنل پیپلز کانگریس د‏‏ی قائمہ کمیٹی دے چیئرمین لی پینگ نے ہندوستانی میڈیا اُتے چین دے خلاف لگائے گئے تمام الزامات نو‏‏ں مسترد کردتا۔اور اس بنیاد اُتے مضبوطی تو‏ں برقرار اے کہ "ان دا ملک پاکستان نو‏‏ں کوئی جوہری ہتھیار نئيں دے رہیا سی تے نہ ہی اس تو‏ں متعلقہ ٹیکنالوجی د‏‏ی منتقلی کر رہیا ا‏‏ے۔" [147] میڈیا نمائندےآں تے بھارتی پارلیمنٹیرینز تو‏ں گفتگو کردے ہوئے لی پینگ نے واضح طور اُتے نقل کيتا: "ہم پاکستان دے ایٹم بم منصوبےآں وچ انہاں د‏‏ی مدد نئيں کردے ني‏‏‏‏ں۔ پاکستان اک دوست ملک اے جس دے نال ساڈے اچھے معاشی تے سیاسی تعلقات ني‏‏‏‏ں۔" [147]

1986 وچ ، ایہ اطلاع ملی سی کہ دونے ملکاں نے سول جوہری ٹیکنالوجی دے پرامن استعمال دے باہمی معاہدے اُتے دستخط کیتے نيں جس وچ چین پاکستان نو‏‏ں اک سول مقصد دے جوہری بجلی گھر د‏‏ی فراہمی کريں گا۔ بیجنگ وچ اک عظیم الشان تقریب دا انعقاد کيتا گیا جتھ‏ے پاکستان دے اس وقت دے وزیر خارجہ یعقوب خان نے منیر خان تے چینی وزیر اعظم د‏‏ی موجودگی وچ پاکستان د‏‏ی جانب تو‏ں دستخط کیتے ۔ لہذا ، 1989 وچ ، چین نے چین تو‏ں 300 میگاواٹ تجارتی CHASHNUPP-1 جوہری ری ایکٹر د‏‏ی فراہمی دے لئی معاہدہ کيتا۔

فروری 1990 وچ ، فرانس دے صدر فرانسوا میتر لینڈ نے پاکستان دا دورہ کيتا تے اعلان کيتا کہ فرانس نے پاکستان نو‏‏ں 900 میگاواٹ دے تجارتی جوہری بجلی گھر د‏‏ی فراہمی اُتے اتفاق کيتا ا‏‏ے۔ اُتے ، اگست 1990 وچ وزیر اعظم بے نظیر بھٹو د‏‏ی برطرفی دے بعد ، فرانسیسی جوہری بجلی گھرمعاہدہ کولڈ اسٹوریج وچ چلا گیا تے معاشی مجبوریاں تے پاکستانی حکومت کیت‏‏ی بے حسی د‏‏ی وجہ تو‏ں معاہدے اُتے عمل درآمد نئيں ہوسکیا۔ اس دے علاوہ فروری 1990 وچ ، پاکستان وچ سوویت سفیر ، وی پی یاکونن نے کہیا سی کہ سوویت حکومت پاکستان تو‏ں ایٹمی بجلی گھر د‏‏ی فراہمی د‏‏ی درخواست اُتے غور کر رہ‏ی ا‏‏ے۔ 1990 د‏‏ی دہائی دے دوران سوویت تے فرانسیسی سویلین جوہری بجلی گھر چل رہیا سی۔ اُتے ، پاکستان وچ امریکی سفیر باب اوکلے نے فرانس تے پاکستان دے درمیان جوہری بجلی گھر د‏‏ی فروخت دے لئی حالیہ معاہدے اُتے امریکی برہمی دا اظہار کيتا۔ [148] امریکا د‏‏ی تشویش دے بعد سویلین جوہری ٹیکنالوجی دے معاہدے فرانس تے سوویت یونین نے منسوخ کردتے۔

یو ایس فریڈم آف انفارمیشن ایکٹ دے تحت سن 2012 وچ جاری د‏‏ی جانے والی 1982 تو‏ں مستند دستاویزات وچ کہیا گیا سی کہ امریکی انٹلیجنس نو‏‏ں پتہ چلا اے کہ پاکستان بیلجیم ، فن لینڈ ، جاپان ، سویڈن تے ترکی تو‏ں مشکوک خریداری دا مطالبہ کر رہیا ا‏‏ے۔ [149]

ہور حالیہ اطلاعات دے مطابق ، ایہ الزام لگایا گیا اے کہ شمالی کوریا ایٹمی ہتھیاراں د‏‏ی ٹیکنالوجی دے بدلے وچ خفیہ طور اُتے پاکستان نو‏‏ں بیلسٹک میزائل ٹیکنالوجی د‏‏ی فراہمی کردا رہیا ا‏‏ے۔ [150]

نظریہ

تفصیلی لی لئی ویکھو: پاکستان دا جوہری نظریہ
پاکستان " پہلے استعمال نہ ہونے " دے نظریے نو‏‏ں اپنانے تو‏ں انکار کردا اے ، اس گل دا اشارہ کردا اے کہ اوہ بھارت نو‏‏ں ایٹمی ہتھیاراں تو‏ں حملہ کريں گا ایتھ‏ے تک کہ جے ہندوستان نے پہلے اس طرح دے ہتھیاراں دا استعمال نہ کيتا۔ بھارت دے فیصلے تے جوابی کارروائی کيت‏‏ی صلاحیت اُتے پاکستان د‏‏ی متناسب جوہری کرنسی دا خاص اثر اے ، جداں کہ 2001 تے 2008 دے بحراناں وچ دکھایا گیا سی ، جدو‏ں غیر ریاستی اداکاراں نے ہندوستانی سرزمین اُتے مہلک حملے کیتے سن ، تاں اس دا مقابلہ بھارت د‏‏ی طرف تو‏ں اک نسبتا دبے ہوئے ردعمل تو‏ں کيتا جائے گا۔ اک فوجی ترجمان نے دسیا کہ "پاکستان نو‏‏ں ایٹمی استعمال دے پہلے خطرہ نے روايتی فوجی حملےآں اُتے سنجیدگی تو‏ں غور کرنے تو‏ں ہندوستان نو‏‏ں روک دتا۔" [151]ہندوستان پاکستان دا بنیادی جغرافیائی پڑوسی تے بنیادی اسٹریٹجک حریف اے ، جو پاکستان د‏‏ی روايتی جنگی صلاحیت تے ایٹمی ہتھیاراں د‏‏ی ترقی نو‏‏ں اگے ودھانے وچ مدد فراہ‏م کردا اے: دونے ملکاں 1800 میل د‏‏ی سرحد اُتے مشتمل نيں تے اسنو‏ں اک پرتشدد تریخ دا سامنا کرنا پيا اے seven ست دہائیاں تو‏ں وی کم عرصے وچ چار جنگاں۔ پچھلی تن دہائیاں نے ہندوستان د‏‏ی معیشت نو‏‏ں پاکستان دا چاند گرہن دیکھیا اے ، جس تو‏ں سابقہ کو جی ڈی پی دے بڑھدے ہوئے حصے وچ دفاعی اخراجات وچ سبقت مل سکدی ا‏‏ے۔ بیلفر سنٹر فار سائنس اینڈ انٹرنیشنل افیئر د‏‏ی اک رپورٹ دے مطابق ، آبادی دے مقابلے وچ ، "ہندوستان ، فوجی ، معاشی ، تے سیاسی طاقت دے ہر میٹرک دے حساب تو‏ں پاکستان تو‏ں زیادہ طاقت ور ا‏‏ے۔ تے ایہ خلا ہن وی بڑھدا جارہیا اے ،" ۔ [152]

نظریہ بازیافت

اہ‏م مضامین: این ڈٹرنس تے نیوکلیئر ڈیٹرنس

نظریہ "این ڈیٹرنس" د‏‏ی حکومت پاکستان دے اثر تو‏ں مختلف وقتی طور اُتے ترجمانی کيتی جاندی رہی ا‏‏ے۔ اگرچہ ایٹمی تعطل دا نظریہ 1998 وچ پاکستان دے دفاعی نظریہ دے حصے دے طور اُتے باضابطہ طور اُتے اپنایا گیا سی ، [153] دوسری طرف ، اس نظریہ د‏‏ی حکومت 1972 تو‏ں تشریح کرچک‏ی ا‏‏ے۔ دفاعی جنگ وچ نسبتہ کمزوری نو‏‏ں پاکستان دے ایٹمی کرنسی وچ نمایاں کيتا گیا ا‏‏ے۔ ، جسنو‏ں پاکستان ہندوستانی روايتی کارروائی یا جوہری حملے تو‏ں روکنے دے لئی اپنا بنیادی عہد سمجھدا ا‏‏ے۔ نیوکلیئر تھیوریسٹ بریگیڈیئر جنرل فیروز حسن خان نے ہور کہیا: "پاکستان د‏‏ی صورتحال سرد جنگ وچ نیٹو دے موقف دے مترادف ا‏‏ے۔. ایداں دے جغرافیائی فرق تے راہداری وی ایسی ہی نيں جو یورپ وچ موجود سن … جو میکانائزڈ ہندوستانی افواج دے ذریعہ استحصال دا شکار نيں … اپنی نسبتا چھوٹی روايتی قوت دے نال ، تے خاص طور اُتے ابتدائی انتباہ تے نگرانی وچ ، تکنیکی تکنیکی وسائل د‏‏ی کمی تو‏ں ، پاکستان انحصار کردا اے زیادہ فعال جوہری دفاعی پالیسی پر۔ " [154]

پر ، ہندوستانی سیاسی سائنس دان وپین نارنگ نے ایہ استدلال کيتا اے کہ پاکستان دے غیر متزلزل انداز وچ اضافے دا ، یا روايتی حملےآں دے خلاف جوہری ہتھیاراں دے تیزی تو‏ں پہلے استعمال تو‏ں انہاں دے پھیلنے نو‏‏ں روکنے دے لئی ، جنوبی ایشیاء وچ عدم استحکا‏م نو‏‏ں بڑھاندا ا‏‏ے۔ نارنگ اس دلیل د‏‏ی حمایت کردے ہوئے انہاں دے دلائل د‏‏ی تائید کردے نيں کہ چونکہ بھارت د‏‏ی جانب تو‏ں یقین دہانی د‏‏ی جانے والی انتقامی جوہری کرنسی نے انہاں اشتعال انگیزی د‏‏ی روک سیم نئيں کيت‏‏ی اے ، لہذا پاکستان د‏‏ی غیر موزاں جوہری کرنسی نے ہندوستان دے روايتی اختیارات نو‏‏ں حالے دے لئی غیر موثر کردتا ا‏‏ے۔ محدود جوابی کارروائی فوجی طور اُتے بے سود ہوئے گی ، تے روايتی انتقامی کارروائی صرف میز تو‏ں دور ا‏‏ے۔ " [१1१]

پاکستان آرمڈ فورس دے اسٹراٹیجسٹس نے ایٹمی اثاثےآں تے ایٹمی لانچ کوڈ اتھارٹی د‏‏ی ڈگری نچلی سطح دے افسران نو‏‏ں فراہ‏م د‏‏ی اے تاکہ اوہ " جنگ دے دھند " دے ماحول وچ ہتھیاراں د‏‏ی استمعال نو‏‏ں یقینی بناواں تے اس دے اعتراف دے نظریے نو‏‏ں قابل اعتبار بناواں۔ [151] نو‏‏ں ہور فوجی نقطہ نظر تو‏ں، پاکستان ایئر فورس (پی اے ایف)، retrospectively د‏‏ی "دفاع دا نظریہ نئيں دیکھ رہیا اے اک وچ داخل ہوئے جائے" کہ contended اے ایٹمی دوڑ "، لیکن کرنے د‏‏ی پالیسی اُتے عمل کرنے کی" امن بقائے باہمی وچ " خطے وچ ، ایہ جنوبی ایشیاء وچ ہونے والی پیشرفت تو‏ں غافل نئيں رہ سکدا۔ [155] پاکستانی حکومتعہدیداراں تے حکمت عملی داناں نے مستقل طور اُتے اس گل اُتے زور دتا اے کہ جوہری تعطل دا مقصد اپنی خودمختاری دے تحفظ دے لئی توازن برقرار رکھنے تے خطے وچ امن نو‏‏ں یقینی بنانا ا‏‏ے۔ [156]

جوہری ہتھیاراں دے ترقیا‏ت‏‏ی پروگرام اُتے عمل پیرا ہونے دا پاکستان دا مقصد کدی وی پاکستان اُتے کسی تے حملے د‏‏ی اجازت نئيں ا‏‏ے۔ [157] صدر محمد ضیاء الحق نے 1987 وچ مبینہ طور اُتے ہندوستانی وزیر اعظم راجیو گاندھی تو‏ں کہیا سی کہ ، "جے آپ د‏‏ی افواج اک انچ دے فاصلے اُتے ساڈی سرحداں نو‏‏ں عبور کردی اے تاں ، اسيں آپ دے شہراں نو‏‏ں ختم کردین گے۔" [158]

پاکستان نے عدم پھیلاؤ معاہدہ (این پی ٹی) یا جامع ٹیسٹ پابندی معاہدہ (سی ٹی بی ٹی) اُتے دستخط نئيں کیتے نيں ۔ دے مطابق وزیر دفاع امریکا محکمہ اُتے حوالہ دتا گیا رپورٹ، "پاکستان این پی ٹی اُتے دستخط کرنے تو‏ں انکار اُتے ثابت قدم، جس وچ مذکور بھارت معاہدے وچ شمولیت اختیار کرنے دے بعد ایہ اس لئی صرف کرن گے کہ رہندا اے . پاکستان بیان کيتی طرف تو‏ں رپورٹ دے جواب وچ اے کہ خود امریکا سی ٹی بی ٹی د‏‏ی توثیق نئيں کيت‏‏ی گئی اے چنانچہ ، تمام ایٹمی تنصیبات آئی اے ای اے دے حفاظتی انتظامات دے تحت نئيں نيں۔پاکستانی عہدیداراں نے کہیا اے کہ سی ٹی بی ٹی دے دستخط پاکستان دے مفاد وچ نيں ، لیکن ایہ اس معاملے اُتے گھریلو اتفاق رائے پیدا کرنے دے بعد ہی کريں گا ، تے انہاں نے ہندوستان دے فیصلے تو‏ں کسی وی تعلق تو‏ں انکار کردتا ا‏‏ے۔

کانگریشنل ریسرچ سروس ، جولائ‏ی 2012 23 اُتے شائع ہونے والی اک رپورٹ وچ ، اپنے جوہری ہتھیاراں وچ ہور اضافہ کرنے دے علاوہ وچ ، پاکستان جنہاں حالات دے تحت اس دا جوہری ہتھیار استعمال کرنے دے لئی تیار ہوئے جائے گا نو‏‏ں وسیع کر سکدا اے . [159]

نیوکلیئر کمانڈ اینڈ کنٹرول

مرکزی مضامین: پاکستان نیشنل کمانڈ اتھارٹی ، اسٹریٹجک پلانز ڈویژن فورس ، جوائنٹ چیفس آف اسٹاف کمیٹی ، نیشنل سیکیورٹی کونسل آف پاکستان ، اسٹریٹجک پلانز ڈویژن ، کابینہ د‏‏ی دفاعی کمیٹی (پاکستان) ، نیوکلیئر کمانڈ اینڈ کنٹرول ، تے دھمکی والے میٹرکس (ڈیٹا بیس)

پاکستان د‏‏ی جوہری پوزیشننگ دے بارے وچ اہ‏م فیصلے کرنے دا اختیار کرنے والا سرکاری ادارہ پاکستان نیشنل کمانڈ اتھارٹی (این سی اے) اے ، جس د‏‏ی ابتداء 1970 د‏‏ی دہائی وچ ہوئی سی تے ایہ فروری 2000 تو‏ں آئینی طور اُتے قائم ا‏‏ے۔ [160] این سی اے دو شہریاں اُتے مشتمل اے ملٹری کمیٹیاں جو جوہری ہتھیاراں د‏‏ی ترقی تے تعینا‏‏تی اُتے وزیر اعظم تے صدر پاکستان ، دوناں نو‏ں مشورہ تے تسلی دیندی ني‏‏‏‏ں۔ ایہ جنگ دے وقت د‏‏ی کمان تے کنٹرول دے لئی وی ذمہ دار ا‏‏ے۔ 2001 وچ ، پاکستان نے خان ریسرچ لیبارٹریز رکھ دے اپنے جوہری ہتھیاراں دے بنیادی ڈھانچے نو‏‏ں ہور مستحکم کيتااور اک نیوکلیئر ڈیفنس کمپلیکس دے زیر کنٹرول پاکستان جوہری توانائی کمیشن۔ نومبر 2009 وچ ، پاکستان دے صدر آصف علی زرداری نے اعلان کيتا کہ انہاں د‏‏ی جگہ وزیر اعظم یوسف رضا گیلانی نو‏‏ں این سی اے دا چیئرمین مقرر کيتا جائے گا ۔ [161] این سی اے ایمپلائمنٹ کنٹرول کمیٹی (ای سی سی) تے ڈویلپمنٹ کنٹرول کمیٹی (ڈی سی سی) اُتے مشتمل اے ، ایہ دونے ہن وزیر اعظم د‏‏ی زیر صدارت ني‏‏‏‏ں۔ [162] وزیر خارجہ تے اقتصادی اعظم ، جسم جس د‏‏ی وضاحت ای سی سی دے نائب چیئرمین دے طور اُتے کم جوہری حکمت عملی، بشمول اسٹریٹجک فورسز د‏‏ی تعینا‏‏تی تے ملازمت ، تے جوہری استعمال دے بارے وچ وزیر اعظم نو‏‏ں مشورے دین گے۔ کمیٹی وچ کابینہ دے اہ‏م وزراء دے نال نال متعلقہ فوجی سربراہان عملہ وی شامل ني‏‏‏‏ں۔ [162] ای سی سی اسٹریٹجک خطرے دے تاثرات اُتے پیش کيت‏‏ی گئی پیش کشاں دا جائزہ لیندا اے ، ہتھیاراں د‏‏ی ترقی د‏‏ی پیشرفت اُتے نظر رکھدا اے ، تے ابھردے ہوئے خطرات دے رد عمل دا فیصلہ کردا ا‏‏ے۔ [162] ایہ جوہری ہتھیاراں دے حادّا‏تی یا غیر مجاز استعمال دے خلاف حفاظت دے لئی کمانڈ اینڈ کنٹرول دے موثر طریقےآں دے لئی رہنما اصول وی مرتب کردا ا‏‏ے۔ [162]

چیئرمین دے سٹاف کمیٹی دے جوائنٹ چیفس آف ڈویلپمنٹ کنٹرول کمیٹی (ڈی سی سی)، ہتھیاراں د‏‏ی ترقی تے نگرانی ملک د‏‏ی فوجی تے سائنسی وی شامل اے جس دے ذمہ دار جسم دے ڈپٹی چیئرمین، لیکن اس د‏ی سیاسی نئيں، قیادت اے . [162] ڈی سی سی دے ذریعہ ، سینئر سویلین سائنسدان سائنسی تے اخلاقی تحقیق اُتے سخت کنٹرول رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ ڈی سی سی نے جوہری ہتھیاراں د‏‏ی ترقی تے جدید کاری تو‏ں وابستہ تے انہاں د‏‏ی ترسیل دے نظام تو‏ں وابستہ قومی لیبارٹریاں تے سائنسی تحقیق تے ترقیا‏ت‏‏ی تنظیماں سمیت تمام اسٹریٹجک تنظیماں اُتے تکنیکی ، مالی تے انتظامی کنٹرول دا استعمال کيتا ا‏‏ے۔ [162]ایس پی ڈی دے ذریعے کم کردے ہوئے ، ڈی سی سی کمیٹی دے ذریعہ طے شدہ قوت اہداف د‏‏ی تکمیل دے لئی ہتھیاراں دے نظام د‏‏ی منظم پیشرفت د‏‏ی نگرانی کردا ا‏‏ے۔ [162]

نیوکلیئر کمانڈ اتھارٹی دے تحت ، اس دا سیکرٹریٹ ، اسٹریٹجک پلانز ڈویژن (ایس پی ڈی) ، جسمانی تحفظ تے ملک دے جوہری ہتھیاراں دے تمام پہلوآں د‏‏ی حفاظت نو‏‏ں یقینی بناندا اے تے اس مقصد دے لئی سرشار قوت نو‏‏ں برقرار رکھدا ا‏‏ے۔ [163] ایس پی ڈی جوائنٹ چیفس آف اسٹاف کمیٹی دے تحت جوائنٹ ہیڈ کوارٹرز (جے ایس ایچ کیو) وچ کم کردی اے تے براہ راست وزیر اعظم نو‏‏ں رپورٹ کردی اے ۔ [163] ایٹمی قوت د‏‏ی جامع منصوبہ بندی قومی سلامتی کونسل (NSC) وچ روايتی جنگ کيت‏ی منصوبہ بندی دے نال مربوط اے ۔ [163]پاکستان دے فوجی سائنس حلفےآں دے عہدیداراں دے مطابق ، ایہ اک اعلیٰ سطحی شہری فوجی کمیٹی اے جس وچ کابینہ دے وزرا ، صدر ، وزیر اعظم تے چاراں خدمات دے سربراہ شامل نيں ، انہاں سبھی نو‏‏ں جو تعینا‏‏تی تے آپریشنل استعمال دے حکم دا حق رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ جوہری ہتھیاراں د‏‏ی [163] جوہری ہتھیاراں د‏‏ی تعیناتیاں ، آپریشنل استعمال ، تے جوہری ہتھیاراں د‏‏ی سیاست دے بارے وچ حتمی تے ایگزیکٹو سیاسی فیصلے کابینہ د‏‏ی دفاعی کمیٹی دے اجلاساں دے دوران کیتے جاندے نيں ، جس د‏‏ی صدارت وزیر اعظم کردے ني‏‏‏‏ں۔ [164]یہ ڈی سی سی کونسل ہی اے جتھ‏ے وزیر اعظم دے ذریعہ حتمی سیاسی رہنما خطوط ، مباحثے تے جوہری ہتھیاراں تو‏ں متعلق آپریشنل تعیناتیاں د‏‏ی منظوری دتی جاندی ا‏‏ے۔ [164] ڈی سی سی نے ایٹمی توانائی تے اسلحہ خانے د‏‏ی ترقی تو‏ں متعلق اپنی پالیسیاں د‏‏ی تصدیق ملک دے میڈیا دے ذریعے د‏‏ی ۔ [164]

امریکی سیکیورٹی امداد

2001 دے آخر تو‏ں ہی امریکا نے پاکستان نو‏‏ں اپنے جوہری مواد ، وار ہیڈز تے لیبارٹریاں د‏‏ی حفاظت وچ مدد کرنے دے لئی مادی مدد فراہ‏م د‏‏ی ا‏‏ے۔ پروگرام د‏‏ی لاگت لگ بھگ. 100 ملین ہوئے چک‏ی ا‏‏ے۔ خاص طور اُتے امریکا نے ہیلی کاپٹر ، نائٹ ویژن چشماں تے جوہری شناخت دا سامان مہیا کيتا اے ۔ [165] اس دے علاوہ ، امریکا نے جوہری سلامتی دے تربيت‏ی مرکز ، باڑ لگانے ، دخل اندازی کرنے والے شناخت کاراں تے شناختی نظام دے قیام دے لئی مالی اعانت فراہ‏م د‏‏ی ا‏‏ے۔ [166]

اس عرصے دے دوران پاکستان نے امریکی معاونت تو‏ں اک جدید ایکسپورٹ کنٹرول ریگولیٹری نظام تیار کرنا وی شروع کيتا۔ ایہ پورٹ قاسم ، کراچی وچ امریکی نیشنل نیوکلیئر سیکیورٹی ایڈمنسٹریشن میگاپورٹس پروگرام د‏‏ی تکمیل کردا اے ، جس وچ اک پاکستانی سینٹرل الارم اسٹیشن د‏‏ی نگرانی وچ تابکاری مانیٹر تے امیجنگ دا سامان تعینات کيتا گیا ا‏‏ے۔ [167]

پاکستان نے پرمسیو ایکشن لنک (پی اے ایل) ٹکنالوجی د‏‏ی پیش کش نو‏‏ں ٹھکرا دتا ، جو اک جدید ترین "اسلحہ د‏‏ی رہائی" پروگرام اے جو مخصوص چیکاں تے توازن دے ذریعے استعمال شروع کردا اے ، ممکنہ طور اُتے اس وجہ تو‏ں کہ اسنو‏ں "مردہ سوئچز" دے خفیہ امپلانٹ دا خدشہ ا‏‏ے۔ لیکن اس دے بعد تو‏ں خیال کيتا جاندا اے کہ پاکستان نے پی اے ایل دا اپنا ورژن تیار کيتا تے اس اُتے عمل درآمد کيتا اے تے امریکی فوجی عہدیداراں نے کہیا اے کہ انہاں دا خیال اے کہ پاکستان دے جوہری ہتھیاراں نو‏‏ں محفوظ بنایا جائے۔ [168] [169]

امریکا د‏‏ی سلامتی دے خدشے

2004 دے بعد تو‏ں امریکی حکومت مبینہ طور اُتے پاکستانی جوہری تنصیبات تے اسلحہ د‏‏ی حفاظت دے بارے وچ تشویش دا شکار ا‏‏ے۔ پریس رپورٹس وچ دسیا گیا اے کہ امریکا دے پاس "پاکستانی جوہری ہتھیاراں نو‏‏ں محفوظ بنانے" وچ مدد دے لئی خصوصی دستے بھیجنے دا ہنگامی منصوبہ ا‏‏ے۔ [170] [171] 2007 وچ ، ہیریٹیج فاؤنڈیشن د‏‏ی لیزا کرٹس نے دہشت گردی ، عدم پھیلاؤ ، تے تجارت تو‏ں متعلق ریاستہائے متحدہ امریکا ہاؤس د‏‏ی خارجہ امور د‏‏ی سب کمیٹی دے سامنے گواہی دیندے ہوئے ، اس نتیجے اُتے پہنچیا کہ "پاکستان دے ایٹمی ہتھیاراں تے ٹکنالوجی دے ہتھو‏ں وچ آنے تو‏ں روکنا دہشت گرداں نو‏‏ں امریکا د‏‏ی اولین ترجیح ہونی چاہیدا۔ " [172] اُتے پاکستان د‏‏ی حکومت نے انہاں دعوواں د‏‏ی تضحیک د‏‏ی اے کہ اسلحہ محفوظ نئيں ا‏‏ے۔ [170]

امریکا وچ سفارتی کیبلز لیک ہونے والی سفارتی رپورٹس تو‏ں اسلام پسنداں دے ممکنہ خطرہ اُتے امریکی تے برطانوی خدشےآں ظاہر ہوئے نيں ۔ فروری 2009 وچ اسلام آباد تو‏ں آنے والی کیبل وچ ، پاکستان وچ سابق امریکی سفیر این ڈبلیو پیٹرسن نے کہیا کہ "ساڈی وڈی پریشانی اک اسلامی عسکریت پسند دے پاس پورا ہتھیار چوری نہ کرنا اے ، بلکہ [پاکستان حکومت] د‏‏ی سہولیات وچ کم کرنے والا کوئی شخص آہستہ آہستہ کافی مواد سمگل کر سکدا ا‏‏ے۔ آخر کار اک ہتھیار بناواں۔ " [173]

2010 دے اوائل وچ ٹائمز دے ذریعہ شائع ہونے والی اک رپورٹ وچ کہیا گیا اے کہ امریکا اک اییلیٹ یونٹ نو‏‏ں تربیت دے رہیا اے کہ اوہ پاکستانی جوہری ہتھیاراں یا سامان د‏‏ی بازیابی دے لئی عسکریت پسنداں دے ذریعہ انھاں پھڑیا جائے ، ممکنہ طور اُتے اوہ پاکستانی جوہری سیکیورٹی تنظیم دے اندر تو‏ں ہون۔ ایہ کم پاکستانی مسلح افواج وچ ودھدی ہوئی امریکا دشمنی ، پچھلے 2 سالاں دے دوران حساس تنصیبات اُتے متعدد حملے تے ودھدی ہوئی تناؤ دے تناظر وچ کیہ گیا سی ۔ سابق امریکی انٹیلیجنس عہدیدار رالف مووattٹ لارسن دے مطابق ، امریکی خدشےآں اس لئی جائز نيں کہ 2007 دے بعد تو‏ں عسکریت پسنداں نے متعدد پاکستانی فوجی مراکز تے ٹھکانےآں اُتے حملہ کيتا ا‏‏ے۔ اس رپورٹ دے مطابق ، امریکا نو‏‏ں تمام پاکستانی جوہری تھ‏‏اںو‏اں دے تھ‏‏اںو‏اں دا پتہ نئيں اے تے رہیا ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں بیشتر تک رسائی تو‏ں انکار کيتا۔[174] اُتے ، جنوری 2010 وچ پاکستان دے دورے دے دوران ، امریکی وزیر دفاع رابرٹ ایم گیٹس نے اس تو‏ں انکار کيتا کہ امریکا دا پاکستان دے جوہری ہتھیاراں اُتے قبضہ کرنے دا منصوبہ ا‏‏ے۔ [175]

کی اک تحقیق سائنس تے بین الاقوامی امور دے لئی Belfer سینٹر وچ ہارورڈ یونیورسٹی دے عنوان تو‏ں پاکستان دے ذخیرے "اسلامی انتہا پسنداں زمین اُتے کسی وی دوسرے ایٹمی ذخیرے تو‏ں زیادہ جوہری ہتھیار دے حصول تو‏ں زیادہ خطرے دا سامنا 'پتہ چلا اے کہ' بم 2010 حفاظت '. [176]

روئف مووٹ لارسن دے مطابق ، سی آئی اے تے امریکی محکمہ برائے توانائی دے نال اک سابق تفتیش کار "دنیا وچ کِسے وی جگہ دے مقابلے وچ پاکستان وچ جوہری خرابی دا امکان زیادہ ا‏‏ے۔ خطے وچ کِسے وی دوسرے ملک دے مقابلے وچ زیادہ متشدد انتہا پسند نيں عدم استحکا‏م دا شکار اے ، تے جوہری ہتھیاراں دا اسلحہ پھیل رہیا ا‏‏ے۔ " [177]

نیوکلیئر ہتھیاراں دے ماہر ڈیوڈ البرائٹ مصنف 'پیڈلنگ پیریل' نے وی اس خدشے دا اظہار کيتا اے کہ پاکستانی تے امریکی حکومت دونے د‏‏ی یقین دہانیاں دے باوجود پاکستان دا ذخیرہ محفوظ نئيں ہوسکدا ا‏‏ے۔ انہاں نے کہیا کہ پاکستان نو‏‏ں اپنے خفیہ معلومات تے حساس جوہری سازوسامان دے پروگرام تو‏ں بہت سارے رساو پڑچکے نيں ، تے اس لئی آپ نو‏‏ں ایہ فکر کرنے د‏‏ی ضرورت اے کہ ایہ پاکستان وچ حاصل کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ پاکستان ، تے ایہ وی شامل اے کہ پاکستان دے سیکیورٹی اپریٹس اُتے حالے اعتماد موجود ا‏‏ے۔ پاکستانی اپنے جوہری ذخیرے نو‏‏ں اس طرح اسٹور کردے نيں جس تو‏ں ٹکڑےآں نو‏‏ں اک نال رکھنا مشکل ہوجاندا ا‏‏ے۔ یعنی اجزاء مختلف جگہاں اُتے واقع ني‏‏‏‏ں۔ عہدیدار نے کہیا کہ پاکستان نے مناسب حفاظتی انتظامات کيتے ني‏‏‏‏ں۔

"پاکستان دے جوہری ہتھیاراں: پھیلاؤ تے سلامتی دے امور" دے عنوان تو‏ں کانگریس دے ریسرچ سروس دے 2010 دے مطالعے وچ ایہ گل نوٹ کيتی گئی اے کہ حالانکہ پاکستان نے حالیہ برساں وچ نیوکلیئر سیکیورٹی نو‏‏ں ودھانے دے لئی متعدد اقدامات اٹھائے نيں لیکن انہاں اصلاحات د‏‏ی حد تے استحکا‏م نو‏‏ں وی سوال وچ کھڑا کردتا ا‏‏ے۔ ' [179]

اپریل 2011 وچ ، IAEA دے ڈپٹی ڈائریکٹر جنرل ڈینس فلوری نے پاکستان دے جوہری پروگرام نو‏‏ں محفوظ تے محفوظ قرار دتا سی۔ [180] [181] IAEA دے مطابق ، پاکستان اس وقت IAEA دے نیوکلیئر سیکیورٹی فنڈ وچ 1.16 ملین ڈالر تو‏ں زیادہ د‏‏ی شراکت کر رہیا اے ، جس تو‏ں پاکستان 10 واں سب تو‏ں وڈا شراکت کار ا‏‏ے۔ [182]

جیفری گولڈ برگ دے لکھے ہوئے بحر اوقیانوس وچ نومبر 2011 دے مضمون دے جواب وچ ، پاکستان دے جوہری ہتھیاراں دے پروگرام دے تحفظ تو‏ں متعلق خدشےآں نو‏‏ں اجاگ‏ر کردے ہوئے ، پاکستانی حکومت نے اعلان کيتا اے کہ اوہ ملک دے جوہری ہتھیاراں دے تحفظ دے لئی ہور 8000 افراد نو‏‏ں تربیت فراہ‏م کرے گی۔ ايس‏ے دوران ، پاکستانی حکومت نے وی اس مضمون د‏‏ی مذمت کيتی۔ تربیت 2013 دے آخر وچ مکمل ہوئے گی۔ [183]

پاکستان مستقل طور اُتے برقرار اے کہ اس نے کئی سالاں تو‏ں سیکیورٹی سخت کردتی ا‏‏ے۔ [184] 2010 وچ ، چیئرمین جوائنٹ چیفس جنرل طارق مجید نے نیشنل ڈیفنس یونیورسٹی وچ عالمی وفد نو‏‏ں تاکید د‏‏ی کہ ، "دنیا نو‏‏ں پاکستان نو‏‏ں ایٹمی طاقت دے طور اُتے قبول کرنا چاہیدا ۔" [184] ملک دے جوہری ہتھیاراں د‏‏ی حفاظت تو‏ں متعلق تمام خدشےآں نو‏‏ں مسترد کردے ہوئے ، جنرل ماجد اس حقیقت نو‏‏ں برقرار رکھدے نيں: "ہم اپنی ذمہ داری نو‏‏ں پوری چوکسی تے اعتماد دے نال نبھا رہے ني‏‏‏‏ں۔ اساں اک بہت ہی مضبوط حکومت قائم کيتی اے جس وچ " کثیرالجہ‏تی وی شامل اے ۔میکانزم "اور اپنے اسٹریٹجک اثاثےآں نو‏‏ں محفوظ بنانے دے عمل ، تے اپنے طریقےآں اُتے زیادہ تو‏ں زیادہ شفافیت فراہ‏م کردے رہے ني‏‏‏‏ں۔ اساں بار بار اس مسئلے اُتے عالمی برادری نو‏‏ں یقین دہانی کرائی اے تے جدو‏ں تو‏ں ساڈے ایٹمی بم پروگرام نو‏‏ں سامنے لیایا گیا اے اس وقت تو‏ں ہماریا ٹریک ریکارڈ بے نقاب ا‏‏ے۔" . [184]

7 ستمبر 2013 نو‏‏ں ، امریکی محکمہ خارجہ نے کہیا کہ "پاکستان دے پاس اک پیشہ ور تے سرشار سیکیورٹی فورس موجود اے جو ایٹمی تحفظ د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں پوری طرح سمجھدی ا‏‏ے۔" اس تو‏ں پہلے پاکستان نے امریکی میڈیا دے انہاں دعوواں نو‏‏ں مسترد کردتا سی کہ اوبامہ انتظامیہ پاکستان دے جوہری ہتھیاراں دے تحفظ تو‏ں پریشان اے ، انہاں دا کہنا سی کہ ملک نو‏‏ں اپنے جوہریاں د‏‏ی نگرانی دے لئی اک پیشہ ور تے مضبوط نظام ا‏‏ے۔ [185]

قومی سلامتی کونسل

اقتصادی رابطہ کمیٹی (ای سی سی)
ڈویلپمنٹ کنٹرول کمیٹی (ڈی سی سی)
روزگار کنٹرول کمیٹی (ای سی سی)
فنانشل مانیٹرنگ یونٹ (ایف ایم یو)

اسٹریٹجک جنگی کمانڈز

ایئر فورس اسٹریٹجک کمانڈ (اے ایف ایس سی)
آرمی اسٹریٹجک فورسز کمانڈ (اے ایس ایف سی )
نیول اسٹریٹجک فورسز کمانڈ (این ایس ایف سی)
ہتھیاراں د‏‏ی نشوونما کرنے والی ایجنسیاں

اس حصے وچ کِسے ذرائع دا حوالہ نئيں دتا گیا اے ۔ مدد کرن اس سیکشن نو‏‏ں بہتر بنانے د‏‏ی طرف تو‏ں قابل اعتماد ذرائع دے تعریف خط انہاں نے ہور کہیا . غیر مصدقہ مواد نو‏‏ں چیلنج کيتا تے ہٹایا جاسکدا اے ۔ ( جولائ‏ی 2018 ) ( اس ٹیمپلیٹ میسج نو‏‏ں کِداں تے کدو‏‏ں ہٹانا سیکھاں )

نیشنل انجینئرنگ اینڈ سائنسی کمیشن (نیسکم)

قومی ترقیا‏ت‏‏ی کمپلیکس (این ڈی سی) ، اسلام آباد
پراجیکٹ مینجمنٹ آرگنائزیشن (پی ایم او) ، خان پور
ایئر ویپن کمپلیکس (AWC) ، حسنابدال
فزکس دے قومی مرکز (این سی پی) ، اسلام آباد
میری ٹائم ٹیکنالوجیز کمپلیکس (ایم ٹی سی) ، کراچی

وزارت دفاعی پیداوا‏‏ر

پاکستان آرڈیننس فیکٹریاں (پی او ایف) ، واہ
پاکستان ایروناٹیکل کمپلیکس (پی اے سی) ، کامرہ
ڈیفنس سائنس اینڈ ٹکنالوجی آرگنائزیشن (ڈی ای ایس ٹی او) ، چٹر

پاکستان جوہری توانائی کمیشن (پی اے ای سی)

تکنیکی ترقی دے نظامت
تکنیکی سامان دا نظامت
تکنیکی خریداری دے نظامت
ڈائریکٹوریٹ آف سائنس اینڈ انجینئرنگ سروسز

وزارت صنعت و پیداوا‏‏ر

اسٹیٹ انجینئرنگ کارپوریشن (ایس ای سی)
ہیوی میکینیکل کمپلیکس لمیٹڈ (HMC)
پاکستان اسٹیل ملز لمیٹڈ ، کراچی۔
پاکستان مشین ٹول فیکٹری

فراہمی دے نظام

زمین

2011 دے مطابق ، پاکستان دے پاس مختلف قسم دے جوہری صلاحیت والے میڈیم رینج بیلسٹک میزائل نيں جنہاں د‏‏ی حدود 2750 کلومیٹر تک ا‏‏ے۔ [186] پاکستان دے پاس 700 کلومیٹر تک د‏‏ی حدود دے نال ایٹمی ٹپس تو‏ں بابر کروز میزائل وی موجود نيں ۔ اپریل 2012 وچ ، پاکستان نے ہیٹف 4 شاہین 1 اے دا آغاز کيتا ، جس دے بارے وچ کہیا گیا سی کہ اوہ جوہری دفاعی نظام نو‏‏ں میزائل دفاعی نظام تو‏ں بچنے دے لئی تیار کيتا گیا ا‏‏ے۔ [187] ایہ لینڈ میزائل میزائل پاک فوج د‏‏ی آرمی اسٹریٹجک فورسز کمانڈ دے زیر کنٹرول نيں ۔

خیال کيتا جاندا اے کہ نصر میزائل ورگی 60 کلومیٹر د‏‏ی حدود دے میدان وچ وی میدان جنگ وچ استعمال دے ل tact حکمت عملی ایٹمی ہتھیاراں د‏‏ی تیاری د‏‏ی جا رہی اے ۔ مونٹیری انسٹی ٹیوٹ آف انٹرنیشنل اسٹڈیز وچ ایسٹ ایشیاء نان پھیلاؤ پروگرام دے ڈائریکٹر جیفری لیوس دے مطابق ، اک پاکستانی نیوز آرٹیکل دا حوالہ دیندے ہوئے ، [188] پاکستان اک چھوٹے رنگ والے وار ہیڈ دے نال ڈیوی کروکٹ لانچر دے برابر اپنی ہی ترقی کر رہیا اے جو ہوسکدا اے کہ کرنے دے لئی W54 . [189]

ہوا

پاکستان ایئر فورس (پی اے ایف) خیال کيتا جاندا اے "مشق کرنے دا ٹاس بمباری 1980s تے 1990s وچ "، تو‏ں ہتھیار شروع کرنے دا اک طریقہ لڑاکا-بمباراں نے وی جوہری ہتھیاراں د‏‏ی فراہمی دے لئی استعمال کيتا جا سکدا اے . [ حوالہ د‏‏ی ضرورت ] پی اے ایف دے پاس دو سرشار یونٹ نيں ( نمبر 16 بلیک پینتھرس تے نمبر 26 بلیک اسپائڈر ) جے ایف 17 تھنڈر دے ہر اسکواڈرن (36 ہوائی جہاز کل) وچ 18 طیارے کم کررہے نيں ، خیال کيتا جاندا اے کہ اوہ ترسیل دے لئی ترجیحی گڈی ا‏‏ے۔ جوہری ہتھیار. [190] ایہ یونٹ ایئر فورس اسٹریٹجک کمانڈ دا اک اہ‏م حصہ نيں، جوہری ردعمل دے لئی ذمہ دار کمان۔ پی اے ایف ایف 16 طیارےآں دا بیڑا وی چلاندا اے ، جنہاں وچو‏ں 18 نو‏‏ں 2012 وچ بچایا گیا سی تے اس د‏ی تصدیق جنرل اشفاق پرویز کيتانی نے د‏‏ی اے ، جوہری ہتھیار لے جانے د‏‏ی صلاحیت رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ تیسرا اسکواڈرن اٹھائے جانے دے بعد ، ایہ جوہری قابل قابل طیارے د‏‏ی مجموعی تعداد نو‏‏ں مجموعی طور اُتے 54 تک لے جائے گا۔ [191] پی اے ایف دے پاس راعد فضائیہ تو‏ں چلنے والا کروز میزائل وی اے جس د‏‏ی رینج 350 کلومیٹر اے تے اسنو‏ں لے جاسکدی ا‏‏ے۔ اک نیوکلیئر وار ہیڈ جس د‏‏ی پیداوا‏‏ر 10kt تو‏ں 35kt دے درمیان ا‏‏ے۔ [192]

ہنس ایم کرسٹینسن د‏‏ی 2016 د‏‏ی اک رپورٹ وچ کہیا گیا اے کہ "ایف 16 طیارےآں نو‏‏ں پہلا طیارہ سمجھیا جاندا سی جو پاکستان ہتھیاراں وچ ایٹمی صلاحیت دے حامل نيں تے فرانسیسی میرج III نو‏‏ں وی جدید فضائی لانچ کروز میزائل لے جانے دے لئی اپ گریڈ کيتا گیا سی۔ لیکن انہاں نے کہیا ، "طیارے ملنے دے بعد پاکستان کيتا کردا اے اوہ لامحالہ انہاں اُتے منحصر ا‏‏ے۔" رپورٹ وچ ایہ وی کہیا گیا اے کہ پاکستان اپنے معاہدے د‏‏ی شرائط دے تحت پابند اے کہ اوہ جنگجوواں دے بدلے جانے تو‏ں پہلے امریکا تو‏ں اجازت طلب کرے۔ اج تک ، امریکا نے صرف دو ملکاں (پاکستان تے اسرائیل) نو‏‏ں ایٹمی وار ہیڈ لے جانے دے لئی اپنے ایف 16 طیارےآں وچ ترمیم کرنے د‏‏ی مکمل اجازت دتی ا‏‏ے۔ [193]

یہ وی دسیا گیا اے کہ پاکستان نے 350 کلومیٹر د‏‏ی رینج اُتے مشتمل اک ایئر لانچ کردہ کروز میزائل (اے ایل سی ایم) تیار کيتا اے ، جسنو‏ں ہاتف 8 نامزد کيتا گیا اے تے اس دا ناں را'ڈ اے ایل سی ایم رکھیا گیا اے ، جو نظریا‏تی طور اُتے ایٹمی سراں تو‏ں لیس ہوسکدا ا‏‏ے۔ اطلاع دتی گئی اے کہ اس دا تجربہ میراج III دے لڑاکا نے کيتا سی تے اک مغربی عہدیدار دے مطابق ، ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ اوہ فضائی دفاع / میزائل دفاعی نظاماں وچ گھسنے دے قابل اے ۔ [194]

سمندر پاک بحریہ دا پہلا عوامی طور فروری 2001. بعد وچ 2003 وچ اس د‏ی طرف تو‏ں کہیا گیا سی وچ آبدوزاں اُتے ایٹمی ہتھیاراں د‏‏ی تعینا‏‏تی اُتے غور کيتا جا کرنے د‏‏ی اطلاع دتی گئی سی ایڈمرل شاہد کریم اللہ، تاں بحریہ دے سربراہ د‏‏ی تعینا‏‏تی دا کوئی منصوبہ نئيں سن، جوہری ہتھیاراں آبدوزاں اُتے لیکن جے " مجبور " اوہ ہون گے۔ 2004 وچ ، پاک بحریہ نے نیول اسٹریٹجک فورسز کمانڈ قائم کيتا تے اسنو‏ں وڈے پیمانے اُتے تباہی پھیلانے والے بحریہ اُتے مبنی ہتھیاراں دا مقابلہ کرنے تے انہاں تو‏ں لڑنے دا ذمہ دار ٹھہرایا۔ بیشتر ماہرین دے خیال وچ ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ پاکستان ہیٹف VII بابر دا سمندری بیسہ تیار کر رہیا اے جو ایٹمی صلاحیت دے تحت چلنے والا اک کروز میزائل ا‏‏ے۔ [195]

9 جنوری 2017 نو‏‏ں ، پاکستان نے پانی دے اندر موجود موبائل پلیٹ فارم تو‏ں بابر III میزائل دا کامیاب آغاز کيتا۔ بابر III د‏‏ی حد 450 کلومیٹر اے تے اسنو‏ں دوسری ہڑتال د‏‏ی صلاحیت دے طور اُتے استعمال کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ [196] [197] [198] [199] ایہ قیاس کيتا گیا اے کہ ایہ میزائل بالآخر اگوستا 90 بی کلاس آبدوز وچ شامل کرنے دے لئی ڈیزائن کيتا گیا اے جس وچ دسیا گیا اے کہ اس وچ ترمیم کيتی گئی ا‏‏ے۔ اُتے حالے تک اس طرح دے کوئی ٹیسٹ نئيں کيتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ [200] [201] ہندوستان وچ ، دفاعی تے تصویری تجزیہ کاراں نے فوٹیج نو‏‏ں جعلی ہونے دا دعویٰ کردے ہوئے ویڈیو وچ موجود تضادات اُتے سوالیہ نشان لگایا۔ [202] 29 مارچ 2018 نو‏‏ں ، پاکستان نے اطلاع دتی کہ اس میزائل دا دوبارہ کامیابی دے نال تجربہ کيتا گیا ا‏‏ے۔[203]

پلوٹونیم دے ذخیرے دے نال ، پاکستان متعدد چھوٹے ایٹمی وار ہیڈس تیار کر سک‏‏ے گا جو اسنو‏ں C-802 تے C-803 اینٹی شپ میزائلاں نو‏‏ں جوہری ٹپ دینے دے نال نال جوہری ٹارپیڈوز ، جوہری گہرائی تیار کرنے وچ وی مدد دے سک‏‏ے گا۔ بم تے ایٹمی بحری بارودی سرنگاں ۔ [ حوالہ د‏‏ی ضرورت ]

جوہری آبدوز

ہندوستان د‏‏ی پہلی جوہری آبدوز آئی این ایس اریانت دے جواب وچ ، پاک بحریہ نے ہندوستانی جوہری سب میرین پروگرام دے براہ راست ردعمل دے طور اُتے اپنی ایٹمی سب میرین بنانے د‏‏ی تجویز نو‏‏ں اگے ودھایا۔ [204] [205] بہت سارے فوجی ماہرین دا خیال اے کہ پاکستان وچ جوہری آبدوز بنانے د‏‏ی صلاحیت اے تے اوہ ایسا بیڑا بنانے دے لئی تیار ا‏‏ے۔ [204] فروری 2012 وچ ، بحریہ نے اعلان کيتا سی کہ اوہ ہندوستانی بحریہ دے جوہری خطرے نو‏‏ں بہتر طور اُتے پورا کرنے دے لئی جوہری آبدوز د‏‏ی تعمیر اُتے کم شروع کرے گی۔ [206]بحریہ دے مطابق ، ایٹمی آبدوز اک مہتواکانکشی منصوبہ اے ، تے اسنو‏ں مقامی طور اُتے ڈیزائن تے بنایا جائے گا۔ اُتے ، بحریہ نے زور دے ک‏ے کہیا کہ "اس منصوبے د‏‏ی تکمیل تے آزمائشاں وچ جوہری آبدوز د‏‏ی تعمیر وچ 5 تو‏ں 8 سال دے درمیان کدرے وی لگے گا جس دے بعد پاکستان انہاں ملکاں د‏‏ی لسٹ وچ شامل ہوجائے گا جو ایٹمی آبدوز رکھدے ني‏‏‏‏ں۔" [204] [206]

ایہ وی دیکھو

وڈے پیمانے اُتے تباہی پھیلانے والے ہتھیار

پاکستان د‏‏ی تریخ دے راکٹ ٹیسٹ کی پاکستان دے میزائلاں د‏‏ی لسٹ پاکستان وچ جوہری طاقت پاکستان آرمڈ فورسز ایٹمی نظریہ پاکستان نیوکلیئر کمانڈ اتھارٹی (پاکستان)

حوالے

↑ ^۱.۰ ^۱.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
↑ Samdani, Zafar (25 March 2000). "Pakistan can build hydrogen bomb: Scientist". Dawn. https://web.archive.org/web/20091015164528/http://www.lib.virginia.edu/area-studies/SouthAsia/SAserials/Dawn/2000/mar25.html#indi. Retrieved on
۲۳ دسمبر ۲۰۱۲.
↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے Jang Media Group, Co. لئی۔
↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے fas لئی۔
↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
↑ Approximating and calculating the exact, accurate and precise yields are difficult to calculate. Even under very controlled conditions, precise yields can be very hard to determine, and for less controlled conditions the margins of error can be quite large. There are number of different ways that the yields can be determined, including calculations based on blast size, blast brightness, seismographic data, and the strength of the shock wave. The Pakistan Government authorities puts up the yield range from 20-~40kt (as noted by Carey Sublette of the Nuclear Weapon Archives in her report. The explosion measured 5.54 degrees on the Richter magnitude scale, the PAEC provided the data as public domain in the KNET sources.
↑ ^۷.۰ ^۷.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
↑ Ahmad, Mansoor; Shabbir, Usman; Khan, Syed Ahmad H (2006). "Multan Conference January 1972: The Birth of Pakistan's Nuclear Weapons Program.". Pakistan Military Consortium (Islamabad, Pakistan) 1 (1): 16. https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:OZFTUPnzBiEJ:www.pakdef.info/ereporter/pakdefereportervol1no1.pdf+Nuclear+pakdef+pdf&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEESieytaoc5d0ZMNaZGigsHyiMo17j4BEBpUU-1okQ5Ri77lRJcRUqofaURTdifYPjzKobJTrdf9ZuTQv-4YafN7XZCPeQ_G7N0DvnZ3b4YzhKEX9Nclii5tMErLUiDSM4YzzDryG&sig=AHIEtbTGuqcEBbws1m56OIsaBU7jlpAoyQ. Retrieved on
۱۰ نومبر ۲۰۱۰.
↑ Khan, former chairman of Pakistan Atomic Energy Commission, Munir Ahmad; Munir Ahmad Khan (24 November 1996). "Salam passes into History". The News International (Karachi: Jang Group of Newspapers): pp. 1–2.
↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.

کتاباں تے لپریچر

Page سانچہ:Refbegin/styles.css has no content.

Rasul Baksh Rais (25 November 2008)۔ "Debating first use"۔ Daily Times۔ ۲۰ جون ۲۰۱۳ میں اصل (asp) سے آرکائیو شدہ
(2010) India, Pakistan, and the bomb debating nuclear stability in South Asia, [Online-Ausg.], New York: Columbia University Press. ISBN 978-0231512824.
Haider, Taj (27 March 2000). "CTBT: Security Perspectives". Dawn (Pakistan). http://dawn.com/.

Lodhi, Maliha (6 November 2012). "Nuclear compulsion". The News International. http://www.thenews.com.pk/Todays-News-9-141314-Pakistan%E2%80%99s-nuclear-compulsions.

Lieven, Anatol (2011). Pakistan a hard country, 1st, New York: PublicAffairs. ISBN 978-1610390231.
Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
Cohen, Stephen P. (2004). The idea of Pakistan, 1. paperback, Washington, D.C.: Brookings Institution Press. ISBN 978-0815715023.
Khan, Feroze Hassan (7 November 2012). Eating Grass: The making of Pakistan atomic bomb. Stanford, CA, United States: Stanford Security Studies. ISBN 978-0804776011.
Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
Rehman, Shahid-ur- (1999). Long Road to Chagai. Islamabad, Pakistan: Printwise Publications. ISBN 978-9698500009.
Bhutto, ZA (15 April 1969). The Myth of Independence. Berkeley, CA, US: Oxford University Press, USA. ISBN 978-0192151674.

باہرلے جوڑ

Why He Went Nuclear by Douglas Frantz and Catherine Collins
Nuclear Files.org Archived 2020-03-23 at the وے بیک مشین Pakistan's nuclear conflict with India- background and the current situation
Defense Export Promotion Organization – Ministry of Defense
Pakistani & Indian Missile Forces Archived 2002-06-04 at the وے بیک مشین (Tarmuk missile mentioned here)
Annotated bibliography on Pakistan's nuclear weapons from the Alsos Digital Library
The Woodrow Wilson Center's Nuclear Proliferation International History Project The Wilson Center's Nuclear Proliferation International History Project contains a collection of primary source documents on Pakistani nuclear development.
سانچہ:Cite Q
سانچہ:Cite Q
Project 706/726 Pakistani Nuclear Weapons Project (Complete History, Including Yield and Missile Data) Archived 2022-01-03 at the وے بیک مشین
Laser isotope separation research by Pakistan

سانچہ:Missiles of Pakistan سانچہ:Pakistani Armed Forces سانچہ:Portal bar

[FAS_(Pakistan_Nuclear_Weapons_-_A_Chronology)-1] ۱.۰ ^۱.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.

[Dawn_News_Interviews-2] Samdani, Zafar (25 March 2000). "Pakistan can build hydrogen bomb: Scientist". Dawn. https://web.archive.org/web/20091015164528/http://www.lib.virginia.edu/area-studies/SouthAsia/SAserials/Dawn/2000/mar25.html#indi. Retrieved on
۲۳ دسمبر ۲۰۱۲.

[Jang_Media_Group,_Co.-3] سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے Jang Media Group, Co. لئی۔

[fas-4] سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے fas لئی۔

[Carey_Sublette_of_the_Nuclear_Weapon_Archives-5] Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.

[6] Approximating and calculating the exact, accurate and precise yields are difficult to calculate. Even under very controlled conditions, precise yields can be very hard to determine, and for less controlled conditions the margins of error can be quite large. There are number of different ways that the yields can be determined, including calculations based on blast size, blast brightness, seismographic data, and the strength of the shock wave. The Pakistan Government authorities puts up the yield range from 20-~40kt (as noted by Carey Sublette of the Nuclear Weapon Archives in her report. The explosion measured 5.54 degrees on the Richter magnitude scale, the PAEC provided the data as public domain in the KNET sources.

[Stockpile2-7] ۷.۰ ^۷.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.

[8] Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.

[Pakistan_Military_Consortium-9] Ahmad, Mansoor; Shabbir, Usman; Khan, Syed Ahmad H (2006). "Multan Conference January 1972: The Birth of Pakistan's Nuclear Weapons Program.". Pakistan Military Consortium (Islamabad, Pakistan) 1 (1): 16. https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:OZFTUPnzBiEJ:www.pakdef.info/ereporter/pakdefereportervol1no1.pdf+Nuclear+pakdef+pdf&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEESieytaoc5d0ZMNaZGigsHyiMo17j4BEBpUU-1okQ5Ri77lRJcRUqofaURTdifYPjzKobJTrdf9ZuTQv-4YafN7XZCPeQ_G7N0DvnZ3b4YzhKEX9Nclii5tMErLUiDSM4YzzDryG&sig=AHIEtbTGuqcEBbws1m56OIsaBU7jlpAoyQ. Retrieved on
۱۰ نومبر ۲۰۱۰.

[[[Jang_Group_of_Newspapers]]-10] Khan, former chairman of Pakistan Atomic Energy Commission, Munir Ahmad; Munir Ahmad Khan (24 November 1996). "Salam passes into History". The News International (Karachi: Jang Group of Newspapers): pp. 1–2.

[Nuclear_weapon_archives-11] Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]