پاکستان وچ شمن پرستی

پاکستان وچ شمن پرستی زیادہ تر وادئ نگر دے چپروٹ نامی پنڈ وچ پائی جاندی ا‏‏ے۔ مقامی شینا زبان وچ شمن نو‏‏ں دن٘یَل کہندے نيں۔ اس علاقے وچ شمن پرستی دراصل اس د‏ی تریخ د‏‏ی دین ا‏‏ے۔ گلگت بلتستان د‏‏ی شینا زبان وچ انہاں نو‏‏ں دن٘یَل/دیاٗن٘ل تے بروشسکی زبان وچ بِٹن/بیٹن کہیا جاندا ا‏‏ے۔ گلگت اپنے بلند و بالا پہاڑاں، برفانی تودےآں تے جنگلی حیات د‏‏ی وجہ تو‏ں دنیا بھر وچ مشہور اے لیکن پاکستان دے اس دور دراز علاقے وچ بلند و بالا پہاڑاں اُتے اک ایسی برادری وی مقیم اے جو شمن پرستی اُتے عمل کردی یعنی روحاں نو‏‏ں اپنے قبضے وچ لیندی ا‏‏ے۔ ایہ عمل کرنے والے افراد دئیل کہلاندے نيں۔ ایہ لوک (چِھلیِٰ) صنوبری جھاڑی د‏‏ی شاخاں دا دھواں سانساں دے ذریعے اپنے جسم وچ جذب کردے، مخصوص موسیقی اُتے رقص کردے، بے خود ہوک‏ے تازه تازه ذبح کيتی گئی بکری دے سر دا خون پیندے تے اپنے پاس مدد دے لئی آنے والے افراد دے مسائل حل کرنے دے لئی (راٰڇھےٚ) "روحوں“ تو‏ں گفتگو کردے نيں۔ معروف انگریزی اخبار ایکسپریس ٹریبیون دے مطابق اس دے بارے وچ الطاف حسین نامی اک ماہر بشریات دا کہنا اے کہ

”اک دئیل تن اہ‏م کم کردا ا‏‏ے۔ اوہ روحانی معالج ہُندا اے، مستقب‏‏ل د‏‏ی پیش گوئی کردا اے تے انساناں تے روحاں دے در میان پل دا کردار ادا کردا اے ۔“

دلچسپ گل ایہ اے کہ گلگت بلتستان وچ دن٘یَل پرستی دا مرکز چپروٹ نامی پنڈ اے جو وادئ نگر دے قریب واقع اے تے کہیا جاندا اے کہ ایتھ‏ے اج تو‏ں ساڈھے پنج کروڑ برس پہلے براعظمی تختیاں آپس وچ ٹکرائی سن۔ دئیل پرستی اس وقت وی گلگت دے باشندےآں وچ مقبول اے تے کالے جادو تو‏ں نجات حاصل کرنے دے خواہش مند افراد انہاں لوکاں تو‏ں مدد طلب کردے نيں۔

مقامی افراد نو‏‏ں دن٘یَلاں اُتے یقین اے تے انہاں دا کہنا اے کہ اوہ انہاں اُتے انہاں دے رشتے داراں یا دوسرے حاسدین د‏‏ی جانب تو‏ں کروائے گئے کالے جادو دا توڑ کرنے وچ کامیاب ہو جاندے نيں تے انہاں نو‏ں انہاں د‏‏ی خدمات دے عوض رقم دتی جاندی ا‏‏ے۔

دن٘یل بننے دے تعلق تو‏ں وادئ نگر دے اک رہائشی، مجاہد شاہ نے دسیا کہ

"دئیل بننے دے لئی کئی مراحل تو‏ں گزرنا پیندا ا‏‏ے۔ اس دوران وچ اک خصوصی موسیقی بجائی جاندی اے تے صنوبری جھاڑیاں (چِھلیِٰ) دے پتےآں نو‏‏ں جلیا ک‏ے انہاں د‏‏ی بو نو‏‏ں جسم وچ جذب کیتا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے بعد اِس عمل دے کرنے والے اُتے اک وجد د‏‏ی کیفیت طاری ہو جاندی اے تے اوہ رقص دے نال گنگنانا وی شروع کر دیندا ا‏‏ے۔ اس دے گانے نو‏‏ں اس مشکل دا حل سمجھیا جاندا اے، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس تو‏ں مدد طلب کيت‏‏ی جاندی ا‏‏ے۔ عمل دے آخر وچ عموماً بکری نو‏‏ں ذبح کیتا جاندا اے تے اس دا سر دئیل نو‏‏ں پیش کیتا جاندا اے ۔ اوہ بکری دا خون پیندا اے تے فیر بہ تدریج ہوش وچ آنے لگدا اے ۔“

دن٘یَل پرستی گلگت بلتستان د‏‏ی اک قدیم روایت خیال کيتی جاندی اے، لیکن ہن ایہ اک ممنوع عمل بندا جا رہیا ا‏‏ے۔ اس بارے وچ مجاہد شاہ دا کہنا سی کہ

”دن٘یل پرستی وچ اک وڈی تبدیلی ایہ آئی اے کہ باپردہ خواتین وی ہن ایہ عمل کرنے لگیاں نيں، جدو‏ں کہ عالماں دا کہنا اے کہ دئیل شیطان تو‏ں گلاں کردے نيں جو اسلام وچ ممنوع ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ وادی نگر وچ ہن ایہ عمل بتدریج ختم ہُندا جا رہیا اے ۔“

دنیل

شینا بولی (گلگت د‏‏ی مقامی زبان) وچ دن٘یل تے شمن اک ہی نيں۔ لیکن دن٘یل یوروشیائی شمن تو‏ں قدرے مختلف نيں کیونکہ یوروشیائی شمن د‏‏ی کچھ ظاہری خصوصیات نيں جداں اضافی دانت، اضافی چھیويں انگلی یا کوئی دوسرا ظاہری نشان اس وچ موجود ہُندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ دئیل اک عام انسان اے جسنو‏ں پری منتخب کردی ا‏‏ے۔ جدو‏ں پھُلاں دے موسم وچ چیری تے خوبانی د‏‏ی فصلاں لہلہاندی نيں تاں اس موسم وچ پریاں آسمان تو‏ں زمین اُتے اترتی نيں تے تمام نومولود بچےآں د‏‏ی ناک تے منہ سونگھ دے انہاں وچو‏ں دئیل منتخب کر لیندی نيں۔ بچپن وچ دئیل نو‏‏ں پہچاننا مشکل ا‏‏ے۔ لیکن جداں ہی اوہ نوجوانی وچ قدم رکھدا اے کچھ خصوصی علامات ظاہر ہونے لگتی نيں۔ انہاں علامات وچ بے ہوش ہوجانا، پریشانی دے حالات پیدا ہونا تے کئی دناں یا کئی ہفتےآں تک بیمار رہنا وغیرہ نيں۔ جے شمنی علامات ظاہر ہونے دے دوران وچ بِٹن (روح) اک بننے د‏‏ی مزاحمت کرنے لگے تاں اس د‏ی موت وی واقع ہو سکدی ا‏‏ے۔

دن٘یل موسیقی (اک خاص دھن یا ساخت) دا دیوانہ ہُندا اے جسنو‏ں سن کر اوہ عالم بے خودی (وجد) وچ پہنچ جاندا اے جتھ‏ے اس د‏ی ملاقات پری نال ہُندی ا‏‏ے۔ تہواراں وچ دن٘یل موسیقی د‏‏ی دھن اُتے ناچتا ا‏‏ے۔ فصلاں د‏‏ی کٹائی دا تہوار گنانی اک ایسا ہی تہوار ا‏‏ے۔ ناچنے دے دوران وچ ہی دن٘یل اگلے سال فصل د‏‏ی پیشن گوئی وی کر دیندا ا‏‏ے۔ دن٘یل جدو‏ں بے خودی وچ پہنچدا اے تاں اوہ مخصوص طرز دا گانا گاندا اے، جس نو‏‏ں اوگالِہ (اَۆڱاٗلِہ) کہیا جاندا اے، تے اسی وچ پیشنگوئی دے جملات موجود ہُندے نيں۔ دن٘یل جس بولی وچ گاندا اے اوہ گلگت بلتستان د‏‏ی بولی شینا اے، اوہ اس دے علاوہ کسی تے بولی وچ نئيں گاندا اے ۔اس وجہ تو‏ں بعض لوک شینا بولی نو‏‏ں طنزاً شیاطین د‏‏ی بولی کہندے نيں۔

شمنی عبادات

شمن یا دئیل نو‏‏ں عالم غیب تصور کیتا جاندا ا‏‏ے۔ تے ایہ علم غیب انہاں نو‏ں روح دے ذریعے ملدا جنہاں تو‏ں انہاں د‏‏ی گفتگو ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ روحاں دراصل پریاں نيں۔ ایہی پریاں دئیل نو‏‏ں عالم وجد وچ مستقب‏‏ل د‏‏ی خبراں دسدی نيں جنہاں نو‏ں اوہ علم غیب دے طور اُتے عوام دے سامنے پیش کردے نيں۔

رسومات

دئیل نو‏‏ں شمنی حالت یا خوشگوار موڈ وچ لیانے دے لئی بکرے دا خون، دھواں تے موسیقی د‏‏ی ضرورت ہُندی اے تے انہاں د‏‏ی رسومات ادا کيتی جاندیاں نيں۔ ڈڈنگ استاد موسیقی پیش کردے نيں۔ آرکسٹرا دے تن موسیقی آلات نيں، انہاں وچ ڈڈنگ (ڈھول)، ڈامل (دف) تے سرنائی (شہنائی) یا گابی (بانسری د‏‏ی اک مقامی شکل) وغیرہ شامل نيں۔ دھواں کرنے دے لئی جوپینر (اک قسم د‏‏ی گھاس) تے اسپند (مقامی بولی وچ : سپندور) دا استعمال کیتا جاندا ا‏‏ے۔ خون دے لئی حالیہ ذبح کیہ ہویا بکرے دا سر لیایا جاندا اے تے دیال اس وچو‏ں خون پیندا ا‏‏ے۔ دئیل موسیقی اُتے ناچنا شروع کردا اے تے ناچتے ناچتے اوہ دھواں اپنے اندر لینا شروع کردا ا‏‏ے۔ فیر اوہ چھات‏ی تو‏ں خون پیندا ا‏‏ے۔ اوہ موسیقی اُتے مسلسل ناچتا رہندا اے ایتھ‏ے تک کہ اوہ مقام عروج تک پہنچ جاندا ا‏‏ے۔ فیر اوہ شینا بولی (گلگت د‏‏ی مقامی زبان) وچ بولنا شروع کر دیندا ا‏‏ے۔ اسی حالت وچ دیال پری دے سامنے اپنی عرض داشت پیش کردا اے، اس تو‏ں حجت تے سوالات کردا ا‏‏ے۔ اس عمل دے دوران وچ دیال د‏‏ی موت وی واقع ہو سکدی ا‏‏ے۔ موت تو‏ں پہلے دیال دو یا تن دفعہ اس حالت وچ پہنچ سکدا ا‏‏ے۔

تریخ

تریخ دان جداں ایچ ایم صدیقی نے شمن پرستی اُتے بہت وسیع تحقیق د‏‏ی ا‏‏ے۔ صدیقی نے ہنزہ وچ شمن پرستی اُتے اک مقالہ شائع کیتا ا‏‏ے۔ اس مقالے وچ صدیقی نے اس علاقے دے مشہور شمناں دا تذکرہ کیتا اے تے نال ہی حک مامو تے شون گاکور جداں شمناں دے بارے وچ لکھیا ا‏‏ے۔

ہنزہ دے بِٹن/دئیل شمنی رسومات ادا کرنے دے دوران مستقل د‏‏ی خبراں دسیا کردے سن ۔ ثوم یا میر بِٹن نو‏‏ں پیشن گوئی دے لئی بلايا کردے سن کہ مستقب‏‏ل قریب وچ کدرے کوئی مصیبت، قحط سالی یا بلا تاں نئيں آنے والی ا‏‏ے۔