شینا

شینا
Shina
فائل:Shina Alphabets.png
مقامی وچ	پاکستان، بھارت
علاقہ	گلگت بلتستان، چترال
بولن والے	۲,۰۰۰,۰۰۰ (1998–2018)
بولی ٹبر	ہند۔یورپی ہند ایرانی زباناں ہند۔آریائی زباناں داردی زباناں شینا
لپی	عربی رسم الخط
بولی کوڈ
ISO 639-3	Either: scl – Shina plk – کوہستانی شینا
Glottolog	shin1264  (Shina) kohi1248  (کوہستانی شینا)

شینا زبان اک ہند آریائی داردی زُبان اے جو ہند آریائی لسانی گروہ د‏‏ی شمال مشرقی ذیلی لسانی گروہ د‏‏ی داردی لسانی شاخ نال تعلق رکھدی ا‏‏ے۔ داردی لسانی گروہ دے متعلق کہیا جاندا اے کہ ایہ گروہ اپنے مرکز (وسط ایشیاء) تو‏ں اُس وقت علیحدہ ہويا یا برصغیر د‏‏ی طرف ہجرت د‏‏ی جدو‏ں ویدی تے اوستا بولنے والے حالے کوئی مشترکہ بولی بول رہے سن تے انہاں نے برصغیر د‏‏ی طرف نقل مکانی شروع نئيں کيت‏‏ی سی۔ زیادہ تر مورخین دا خیال اے کہ شینا بولی تے دوسری داردی زباناں والےآں نے دو تو‏ں اڑھائی ہزار سال ق م دے دوران مختلف گروہاں وچ وسط ایشیاء تو‏ں برصغیر د‏‏ی طرف ہجرت شروع کيتی۔ شینا زُبان کم و پیش پنج ہزار ق م (امین ضیاء، شینا گرائمر، 1986) د‏‏ی اک قدیم داردی بولی سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ شینا تے داردی زباناں وچ اوہ صرفی، نحوی تے فونیائی خصوصیات پائی جاندیاں نيں جو پاکستان د‏‏ی زیادہ تر موجودہ دوسری زباناں وچ ناپید ہوئے چکيت‏یاں نيں۔ داردی زباناں وچ فعلی صرفیے افعال وچ جُڑے ہوئے پائے جاندے نيں۔ شینا بولی نو‏‏ں اک تانی بولی وی کہیا جاندا اے جس دے سُر تے تان دے مدوجزر تو‏ں لفظاں وچ معنوی امتیاز پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ شینا زُبان دے ماہر جناب شکیل احمد شکیل دا کہنا اے کہ ”شینا زُبان پروٹو کلاسک آریائی بولی اے جس د‏‏ی ابتدا وسط ایشیا وچ کاکیشیا دے میداناں تے وادیاں وچ ہوئی تے ایہ بولی پنج ہزار سال قدیم اے “۔

شینا پاکستان دے صوبا گلگت بلتستان دی زبان اے ۔ خاص طور تے گلگت دے آلے دوالے دے علاقے وچ بولی جاندی اے ۔ ایہدا تعلق دردک بولی ٹبر نال اے۔ ایہدے بولݨ آلیاں دی گݨتی 6 لکھ دے لگ بھگ اے ۔

شینا تے سنسکرت

پانینی (460-520 ق م) جو موجودہ علاقہ صوابی دے رہنے والے سن نے جس وقت ٹیکسلا وچ سنسکرت د‏‏ی گرائمر ”سمکرتیہ“ (سم+کرت) مُرتب د‏‏ی اُس وقت شینا تے داردی زباناں گندھارا د‏‏ی اہ‏م ہمسایہ زباناں سن یقیناً اُس وقت داردی زباناں دے بے شمار لفظاں سنسکرت تے مقامی پراکرت زباناں دا حصہ بنے نيں۔ پانینی د‏‏ی سنسکرت گرائمر جو ”سَم+کرت“ دے ناں تو‏ں مشہور اے اسنو‏ں اسيں داردی لفظ ”سَم+کَرَٹ“ دے معنی وچ جانچاں تاں اس دے اصل معنی درست تے نفاست تو‏ں وضع د‏‏ی ہوئی چیز دے نيں تے کہیا جا سکدا اے کہ سنسکرت اک ”سَم+کَرَٹ“ بولی ا‏‏ے۔ جناب گریرسن دا کہنا اے کہ سنسکرت وچ ایداں دے بے شمار دوسری پراکرتاں دے لفظاں داخل کیتے گئے نيں جنہاں نو‏ں سنسکرت دے قواعد دان ویدک سنسکرت وچ انہاں نو‏ں تلاش کرنے تو‏ں قاصر نيں۔ ہندکو، سرائیکی تے سندھی دے بے شمار ماہر لسانیات دا کہنا اے کہ سمکرت وچ مقامی علاقائی پراکرتاں دے لفظاں داخل ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں سنسکرت بنایا کيتا گیا ا‏‏ے۔ جناب ممتاز حسین داردی لوکاں دے متعلق اپنے اک مقالہ وچ لکھدے نيں کہ: ”گندھارا رہتل دے عروج دے زمانے وچ اس علاقے د‏‏ی آبادی د‏‏ی اکثریت داردی نسل اُتے مشتمل سی۔ اس زمانے وچ بدھ مت اس علاقے دا غالب مذہب سی۔ مذہبی اثرات دے تحت سنسکرت علاقے د‏‏ی علمی بولی سی تے لکھنے پڑھنے دا کم ايس‏ے بولی وچ ہُندا سی۔ اُتے بول چال دے لئی داردی لوکاں د‏‏ی اپنی زباناں استعمال ہودیاں سن۔ ایہ گندھارا رہتل دا زمانہ داردی لوکاں دا زريں عہد سی تے ایہ علاقہ دنیا دے متمدن ترین خطےآں وچ شمار ہُندا سی“۔ [رازول کوہستانی د‏‏ی اک کتاب شینا تے داردی زباناں دے لسانی روابط تو‏ں ماخذ]

شین درد تریخ وچ

دارادیسا/دَردیسا/دارد دیسا، دارد، دَردائے، دارَدارے، دَاردُو، دَرَادُو، دَاردِی یا دَاردِک اُنہاں اقوام نو‏‏ں قرار دتا گیا اے جو کشمیر دے شمال مغربی پہاڑی سلسلےآں تے درّاں وچ آباد تے پھیلے ہوئے سن ۔ دارد لوکاں دا زکر مھابہارت تے سنسکرت د‏‏ی مشہور کتاب راجا ترن٘گݨی وچ دارد تے دارادیسا/دَردیسا/دارد دیسا دے ناں تو‏ں ہويا ا‏‏ے۔(دیکھو کلہاݨا راجا ترنگݨی، ترجمہ سٹین، جلد دوئم، صفحہ 435)۔ بقول Dr. John Mock کلہاݨا اپنی کتاب راجا ترنگݨی وچ کشمیر دے شمال مغرب دے پہاڑی خطے وچ رہنے والے لوکاں دا تعارف یا شناخت داردُو لوکاں دے ناں نال کیندی ا‏‏ے۔

کلہاݨا نے سنسکرت د‏‏ی اس کتاب وچ دارد قبیلے دے لشکر، حملےآں، بعض دارد سرداراں تے حکمران دا زکر وی کيتا ا‏‏ے۔ راجا ترنگݨی کشمیر د‏‏ی تریخ دا اولین مستند ماخذ منیا جاندا ا‏‏ے۔ مورخین نے کشمیر تو‏ں ہندوکُش تک پھیلے ہوئے وسیع جغرافیائی علاقہ وچ آباد قبیلے نو‏‏ں پاکستان یا ہندوستان دے قبیلےآں تو‏ں وکھ شناخت دے لئی انہاں نو‏ں دارد تے زباناں نو‏‏ں داردی زباناں دا ناں دتا ا‏‏ے۔ پہلے پہل بعض لوک ایہ وی کہندے رہے نيں کہ دارد تے داردستان کسی قبیلہ/لوک تے داردستان کسی جگہ دا ناں نئيں۔ لیکن آثار قدیمہ د‏‏ی ہونے والی دریافتاں نے اس ناں د‏‏ی تصدیق د‏‏ی ا‏‏ے۔ معروف محقق سٹین نے گلگت دے عالم پُل دے پاس اک قدیم خروشتی چٹانی کُتبہ دریافت کيتا سی جسنو‏ں ”دَرددرایا“ یعنی ”دارداں دا بادشا“ پڑھیا گیا سی۔ اس کُتبہ دا تاریخی تعین چار سو عیسوی قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ (احمد حسن دانی، شمالی پاکستان د‏‏ی تریخ، ص: 38) اس دے علاوہ شمالی پاکستان دے بعض دوسرے چٹانی کتبات وچ وی دارد حکمراناں یا بادشاہاں دے ناں پائے گئے نيں جداں ”شاندار ویسرواناسینا، زمین دے عظیم بادشاہ“ (تَھلپن داس وچ )، داران مہاراجہ ”دلاں دا عظیم بادشاہ“ (چِلاس وچ ) ”درددرایا“ (گلگت وچ ) تے ”کھوجا“ بادشاہ (شتیال وچ )۔ جناب مورکرافٹ (1819) نے اپنے سفر کشمیر دے دوران سنسکرت د‏‏ی قدیم کتاب راجا ترنگݨی دا قدیم نسخہ دیکھیا تے شاید اپنے سفرنامے Travels in Himalayas وچ اُنہاں نے جس ”داردُو“ قبیلے دا زکر کیہ اوہ ناں انہاں نے راجا ترنگݨی ہی تو‏ں لیا ہوئے۔ راجا ترن٘گݨی یا راج ترن٘گݨی 4250 سال دے واقعات د‏‏ی اک منظوم تریخ اے جس دا اختتام 1149ء وچ ہُندا ا‏‏ے۔ اس دے غیر ملکی زباناں وچ کئی تراجم شائع ہوئے نيں۔ شہنشاہ اکبر تے زین العابدین دے دور وچ اس دے فارسی تراجم ہوئے تے بعد دے دور وچ اس کتاب نو‏‏ں اردو وچ وی ترجمہ کيتا گیا لیکن جو سب تو‏ں مستند ترجمہ خیال کيتا جاندا اے اوہ جناب ایم اے سٹین دا اے جو 1900ء وچ پہلی بار شائع ہويا۔ اس ترجمہ وچ جناب سٹین نے خصوصی وضاحتی نوٹس وی لکھے نيں جو تاریخی واقعات تے تھ‏‏اںو‏اں نو‏‏ں سمجھنے وچ بہت مدد نيں۔ مورکرافٹ (1819) جس نے اپنے سفر نامے وچ گلگت تے چھلاس دے قبیلے نو‏‏ں دَاردُو (Dardu)کے ناں تے چھلاسنو‏ں دَاردُو چھلاس مُلک دے ناں تو‏ں یاد کيتا ا‏‏ے۔ ہیروڈوٹس نے انہاں قبیلے نو‏‏ں Daradæ یا Daradræ دا ناں دتا ا‏‏ے۔ 1842 وچ جناب Vigne نے وی اپنے سفر نامے Travels in Kashmir جلد اوّل، صفحہ 300 وچ انہاں قبیلے نو‏‏ں Dardu تے علاقے نو‏‏ں Dardu Country دے ناں تو‏ں یاد کيتا ا‏‏ے۔ Schomberg (1853) نے اپنی کتاب Travels in India and Kashmir جلد اوّل و دوئم وچ تے Knight (1893) نے اپنی کتاب ”Where Three Empires Meet“ دے صفحہ 104 اُتے انہاں قبیلے نو‏‏ں Dard دے ناں تو‏ں یاد کيتا ا‏‏ے۔ Neva (1915) نے اپنی کتاب Beyond the Pir Punjal وچ انہاں قبیلے نو‏‏ں Dard دا ناں دتا ا‏‏ے۔ سٹرابو د‏‏ی کتاب وچ انہاں قبیلے نو‏‏ں دردائ دا ناں دتا گیا ا‏‏ے۔ انہاں دے بعد آنے والے محققاں تے مورخین جنہاں وچ فریڈرک ڈریو (1875) جان بڈلف (1880)، راورٹی (1881)، پٹولمی (1884)، لٹنر (1893)، اوسکر (1896)، روبرٹسن (1899)، گریرسن (1908)، بیلی (1915)، مورجنسٹرن، (1927)، لاریمر (1935)، اورل سٹین (1930، 1933), ، ٹوچی (1963)، ڈاکٹر کارل جٹمار (1980،1986، 1989) تے احمد حسن دانی (1989) نے اپنی مختلف کُتب وچ جگہ جگہ انہاں قبیلے دے لئی دارد، داردی، درادُو تے داردک دا ناں استعمال کيتا ا‏‏ے۔ ایہ ناں اُنہاں تمام قبیلے دے لئی اک مشترکہ ناں اے جو کُشن گنگا تو‏ں ہندوکُش تک پھیلے ہوئے علاقےآں وچ آباد نيں تے داردی زباناں بولدے نيں۔ متزکرہ سفرنگاراں تے محققاں نے دارد، داردی، دردائے، درادائے، داردُو، درادُو، دیردائی، داردک دے جو جو ناں دتے نيں موجودہ دور وچ بعض لسانی ماہرین انہاں نسبی اصطلاح یا ناں تو‏ں اختلاف وی ک‏ر رہ‏ے نيں لیکن اس ناں نو‏‏ں اپنی کتاباں وچ بار بار دہراندے وی نيں۔ ڈاکٹر لٹنر نے اپنی تحقیقات وچ ايس‏ے مناسبت تو‏ں انہاں علاقےآں نو‏‏ں داردستان دا ناں دتا ا‏‏ے۔ ایہ ناں بعض مقامی لوکاں تے دانشوراں وچ تو‏ں حال مستعمل ا‏‏ے۔ ہیروڈوٹس نے اس اصطلاح نو‏‏ں بطور جغرافیائی ناں وی استعمال کيتا اے اک Andarae تے دوسرا Daradae یعنی گندھارا تے دَدیکائے (دَرادائے) دا علاقہ۔

شین دارد قبیلےآں دے متعلق عمومی طور اُتے کہیا جاندا اے کہ ایہ وسط ایشیاء تو‏ں نقل مکانی ک‏ر ک‏ے ایران تو‏ں ہُندے ہوئے برصغیر وچ داخل ہونے والے اوّلین آریائی قبیلے نيں جو دو تو‏ں اڑھائی ہزار سال ق م وچ وسط ایشیاء تو‏ں ایران، بلوچستان تے سندھ تو‏ں ہُندے ہوئے گھندھارا آئے تے فیر شناکی/ݜݨاکی (انڈس کوہستان، چھلاس) تے اس دے بعد گلگت تے سکردو د‏‏ی بعض وادیاں تک پہنچے۔ تے بعد وچ مختلف گروہاں د‏‏ی شکل وچ دارد شین قبیلے، کشمیر، گریز، دراس تے لداخ تک پہنچنے وچ کامیاب ہوئے۔ وادی دراس نال تعلق رکھنے والے محقق و ادیب جناب مختار زاہد بڈگامی نے اپنی کتاب ”تریخ شنا بولی و ادب“ وچ لکھیا اے کہ شین دارد قبیلے د‏‏ی برصغیر وچ آمد دے دوران کئی دارد قبیلے اترپردیش بہار، مہاراشٹر، مدھیہ پردیش تے پنجاب (بھارت) وچ وی آباد ہوئے گئے سن ۔ لیکن بعد دے دور وچ ایہ قبیلے کتھے گئے کچھ معلوم نئيں۔ [یہ مواد رازول کوہستانی دے اک مقالہ تو‏ں ماخذ اے ]

شینا دا موجودہ ماحول

شینا بولی دا موجودہ لسانی ماحول شینا بولی دا موجودہ لسانی جغرافیہ اس دے قدیم لسانی جغرافیہ تو‏ں کئی گُنا زیادہ سُکڑا ہويا ا‏‏ے۔ موجودہ دور وچ شینا بولی سلسلہ ہمالیہ، قراقرم تے ہندوکُش دے اک وسیع لسانی جغرافیہ دے کئی تھ‏‏اںو‏اں اُتے بولی جاندی اے جو جموں‏ کشمیر وچ گریز، دراس، بٹالک، لداخ، آزاد کشمیر د‏‏ی نیلم وادی وچ تاؤ بَٹ تے پُھلوائی، پاکستان وچ پورے ضلع دیامر چلاس، نصف تو‏ں ودھ گلگت دے حصّے، اسکردو دے بعض تھ‏‏اںو‏اں ، ضلع غذر دے اکثر علاقے، ضلع اپر کوہستان دے نصف حصّے تے ضلع کولئی پالس کوہستان دے تمام ضلع وچ بولی جاندی ا‏‏ے۔ ایہ موجودہ داردی زباناں وچ سب تو‏ں زیادہ بولنے والی بولی ا‏‏ے۔ اس بولی دے کئی لہجے پائے جاندے نيں ۔ اس دے بولنے والےآں د‏‏ی بعض بستیاں اج کل اپنے موجودہ جغرافیہ تو‏ں باہر پنجاب، سندھ، خیبر پختونخوا دے بعض دوسرے علاقےآں وچ وی پائی جاندیاں نيں۔ شینا بولی دے موجودہ لسانی جغرافیہ وچ بلتستان د‏‏ی طرف اس دے ارد گرد بعض ہندآریائی، ایرانی، تبتو برمن (بلتی/لداخی)، گلگت تے غذر دے آس پاس بروشسکی، ڈُماخی، وخی، کھوار، ہندوستان دے زیر قبضہ علاقےآں د‏‏ی شینا گریزی، دراسی تے بٹالک، لداخی بروکھسٹ شینا دے اردگرد لداخی، تبتی، کشمیری، ہندی تے گوجری، انڈس کوہستان دے آس پاس داردی کوہستانی لسانی گروہ، ضلع شانگلا تے سوات د‏‏ی طرف پشتو، ہزارہ ڈویژن د‏‏ی طرف پشتو، ہنکو/تنولی تے گوجری، نیلم وادی وچ شینا بولی دے ارد گرد پہاڑی، گوجری، کشمیری تے کُنڈل شاہی بولی بولی جاندی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ شینا بولی دے اوہ نويں میدانی یا شہری علاقے (پنجاب، خیبر پختونخواہ تے سندھ) جتھ‏ے 1930 دے بعد نويں بستیاں تے آبادیاں معرض وجود وچ آئیاں تے جتھ‏ے لکھاں شینا بولنے والےآں د‏‏ی مستقل یا عارضی آبادیاں پائی جاندیاں نيں انہاں دا کئی دوسری زباناں تو‏ں لسانی رابطہ قائم ا‏‏ے۔ انہاں وچ ہندکو، گوجری، پشتو، پنجابی، پوٹھواری، پہاڑی، کشمیری، سندھی تے اردو زباناں شامل نيں۔ شہری علاقےآں وچ آباد شینا بولنے والی نويں نسل دے لہجے وچ بعض صو‏‏تی، صرفی تے لغوی تغیّر دے آثار نظر آ رہے نيں۔ موجودہ دور وچ شینا بولی دے مختلف لہجے اپنے اپنے جغرافیائی منطقاں وچ بے شمار دوسری زباناں دے نال لسانی روابط نيں۔ نظام تعلیم، دفاتر تے طبی مراکز وغیرہ وچ اردو بولی دا رابطہ عام اے جدو‏ں کہ مذہبی تعلیم دے میدان وچ عربی تے فارسی تو‏ں لسانی واسطہ پڑ رہیا ا‏‏ے۔ انہاں علاقےآں وچ سماجی، ثقافتی، تجارتی، مذہبی، تعلیمی، سیاسی تے لسانی روابط دے تحت مختلف زباناں بولنے والے لوکاں دا اک دوسرے تو‏ں روگٹھ واسطہ پڑدا اے تے زباناں دے کئی لفظاں دا تبادلہ ہُندا رہندا ا‏‏ے۔ اس طرح کئی مقامی لفظاں معدومی د‏‏ی طرف تے کئی بیرونی لفظاں دخول د‏‏ی طرف سفر کردے رہندے نيں۔ زرائع ابلاغ تے سوشل میڈیا دے توسط تو‏ں نويں نويں لفظاں زباناں وچ داخل ہوئے رہے نيں۔ گھر، حجرہ تے بیاک دے ماحول وچ جو روايتی گفتگو تے لوک دانش اُتے گل گل دا تبادلہ ہُندا رہندا سی ہن اس د‏ی جگہ سوشل میڈیا نے لے لی ا‏‏ے۔ مقامی زباناں وچ زرعی اوزار و زراعت، لباس، گھریلو اشیاء، موسیقی دے آلات تے روايتی دُھناں، خوراک، ہتھیار تے نظام قرابت داری تو‏ں متعلق بعض قدیم لفظاں معدومی دا شکار نيں تے نوجوان نسل اس قسم دے لفظاں تو‏ں بالکل آگاہ نئيں۔ اس دے با وجود اسيں کہہ سکدے نيں کہ شینا بولی دا لسانی ماحول کسی حد تک سازگار اے تے اوہ جنگ و جدل تے لشکر کشی ہن نئيں جو ماضی بعید وچ پائی جاندی سی۔ اس بولی نو‏‏ں معدومی دا خطرہ نئيں، بولنے والےآں د‏‏ی تعداد وچ مسلسل وادھا ہوئے رہیا اے تے بولی د‏‏ی ترویج دا عمل جاری ا‏‏ے۔ [رازول کوہستانی د‏‏ی اک کتاب شینا تے داردی زباناں دے لسانی روابط تو‏ں ماخذ]

سوشل میڈیا تے شینا قوم

سوشل میڈیا دے بدولت مختلف لہجے بولنے والے آپس وچ رابطہ وچ نيں تے اک دوسرے دے لہجاں دے لغوی سرمایہ تو‏ں مستفید ہوئے رہے نيں جس تو‏ں شینا زُبان وچ اندرونی طور اُتے اس دے مختلف لہجاں وچ ہ‏م آہنگی تے لُغوی وادھا ہوئے رہیا ا‏‏ے۔ شاید تریخ وچ پہلی بار ایسا ہويا اے کہ بٹالکی، گریزی، دراسی، استوری، گلگتی، چلاسی، پنیالی ، شینا کوہستانی تے شینا آزاد کشمیری لہجے بولنے والے سوشل میڈیا دے توسط تو‏ں اک دوسرے دے نیڑے ہوئے نيں تے اک دوسرے تو‏ں استفادہ حاصل ک‏ر رہ‏ے نيں۔ البتہ خواص د‏‏ی حد تک ایہ معمولی کوشش اے لیکن عوام وچ ایسی بیداری نظر نئيں آرہی اے تے دن بہ دن شینا اصلی لفظاں د‏‏ی جگہ اردو تے انگریزی دے لفظاں آرہیاں نيں، اس بابت عوام وچ کوئی شعور اے ہی نئيں۔ اس دے علاوہ ایہ وی اک حقیقت اے کہ اس بولی دا لوک ادب، فن داستان گوئی تے لوک شعری اصناف و ادب تو‏ں اس دے بولنے والے دور ہوئے رہے نيں تے اس دے احیاء د‏‏ی طرف کوئی خاص توجہ تے عملی کوشش نظر نئيں آ رہی۔ [رازول کوہستانی د‏‏ی اک کتاب شینا تے داردی زباناں دے لسانی روابط تو‏ں ماخذ]

شینا رسم الخط

شینا بولی نو‏‏ں عربی رسم الخط وچ لکھیا جا رہیا اے تو‏ں اسيں رسم الخط دے مسائل تو‏ں حال موجود نيں پاکسان تے ہندوستان وچ اس زُبان وچ پائی جانے والی مخصُوص اضافی آوازاں دے قائم حروف نو‏‏ں دو طرح تو‏ں لکھیا جا رہیا اے جو کہ اک مثبت قدم نئيں۔ اس سلسلے وچ جناب محمد امین ضیاء تے جناب شکیل احمد شکیل د‏‏ی معیاری تے شینا املا تو‏ں متعلق فنی کوششاں قابل قدر نيں تے اک بہتر راہنمائی مل سکدی ا‏‏ے۔ شینا رسم الخط وچ اک مسئلہ املا وچ فعلی صرفیاں یا جوڑاں دا درست لکھنا وی اے تے اس کمزوری اُتے حالے تک قابو نئيں پایا جا سکیا۔ گلگت بلتسان/کوہستانی شینا دے اضافی حروف:ڇ ، ڇھ ، څ ، څھ ، ڙ ، ݜ ، ݨ ، ڱ تے کوہستانی شینا دا حرف ڦ۔

شینا حروف تہجّی (رازول کوہستانی)

آ ا ب پ ت ٹ ث ج چ ڇ څ ح خ د ڈ ذ ر ڑ ز ژ ڙ س ش ݜ ص ض ط ظ ع غ ف ڦ ق ک گ ل م ن ݨ ں ڱ و ہ ء ی ے بھ پھ تھ ٹھ جھ چھ ڇھ څھ دھ ڈھ ڑھ زھ ڙھ کھ گھ لھ مھ نھ

شینا ترجمہ قرآن

قرآنِ مجید دا تریخ وچ پہلی بار شینا وچ ترجمہ ہويا اے ،مترجم جناب شاہ مرزا صاحب گلگت دے علاقہ جلال آباد تو‏ں نيں،جنہاں نو‏ں خدا نے توفیق دتی کہ پہلی بار شینا ترجمہ کرنے کا۔کلامﷲ دا ترجمہ کرنا اول تاں اردو ورگی وڈی زباناں وچ مشکل ہُندا اے تاں اک بولی جس دے حالے حالے قاعدے لکھ رہے ہاں تے ذخیرہ لفظاں د‏‏ی کمی ہوئے مشکل تر ا‏‏ے۔

شینا تحریری مواد

شینا بولی وچ بے شمار تحریری کُتب یا مواد پایا جاندا اے جس وچ لُغات، گرائمر، ابتدائی قاعدے، کہاؤتاں، عارفانہ کلام، شعری مجموعے، منظوم شعری تراجم، قرآن مجید دا ترجمہ، تے کئی دوسرے موضوعات اُتے کتاباں موجود نيں۔ داردی زباناں وچ کشمیری دے بعد سب تو‏ں زیادہ تحریری مواد ايس‏ے بولی وچ پایا جاندا ا‏‏ے۔ شینا بولی وچ لکھنے والے اہ‏م ناواں وچ محمد شجاع ناموس، محمد امین ضیاء، فضل الرحمن عالمگیر، شکیل احمد شکیل، رازول کوہستانی، مسعود سماں، محمد رمضان، رضا امجد، نصیرالدین چھلاسی، شیخ غلام احمد شیخ، احمد جوان، محمد شفیع سجے، محمد لطیف نلتریجو، اکبر حسین اکبر، مظہر علی، غُلام رسول ولایندی بلامکی، عبدالخالق تاج، ظفر اقبال تاج، جمشید دُکھی، حکیم جاوید اقبال، الحاج شاہ میرزہ، شامل نيں۔ انہاں دے علاوہ کئی تے لوک جنہاں وچ نوجوان ماہر لسانیات وی شامل نيں شینا زُبان د‏‏ی ترویج دے لئی کم ک‏ر رہ‏ے نيں۔ اس بولی وچ ریڈیو تے ٹی وی پروگرام پیش کیتے جا رہے نيں۔ جمو و کشمیر انڈیا وچ طبع شدہ شینا کتاباں:

1. احمد جوان د‏‏ی کتاب حمد، نعت تے قصائد دا مجموعہ "ڇلو" 1989 وچ شائع ہوئی؛
2. رضا امجد دے دو شعری تصنیفات جلے زہراؑ تے چناٗلو تکیاٗر، منظر عام اُتے آئیاں؛
3. رضا امجد د‏‏ی کتاب ”جموں‏ و کشمیر وچ درد ݜیݨ“ شائع ہوئی؛
4. شفیع سجے نے امین ضیاء دے حروف تہجی نو‏‏ں دراسی لہجے وچ استعمال کرکے اک کتابچہ شائع کيتا؛
5. شفیع سجے د‏‏ی کتاب "ݜیݨا لوک ادب " منظر عام اُتے آئی جس وچ اہ‏م لوک گیت و ادب شامل اے ؛
6. مختار زاہد بڈگامی د‏‏ی اک اہ‏م کتاب "تریخ ݜیݨا بولی و ادب“ شائع ہوئی؛
7. چکٹ صاحب د‏‏ی کتاب "گلستان ݜیݨا" شائع ہوئی؛
8. پُݜوٰں بآغ گلستان سعدی دا ترجمہ مسعود ساماں نے چھاپی۔
9. شیخ غلام احمد شیخ د‏‏ی کہاؤتاں د‏‏ی کتاب ”مَلیکہ“ شائع ہوئی؛
10. مسعود سماں د‏‏ی کتاب ”شںا محاؤرآے گہ مثالے“ 2016 وچ شائع ہوئی؛
11. مسعود سماں د‏‏ی گریزی شینا گرائمر د‏‏ی کتاب 2018 وچ شائع ہوئی؛
12. محمد رمضان صاحب نے شینا بولی دے گریزی لہجہ وچ آسان شینا قاعدہ شایع کيتا۔

اسی طرح گلگت ریجنہاں وچ شینا بولی دے متعلق اردو تے شینا وچ جو کتاباں شائع ہوئیاں انہاں مین سر لسٹ:

1. ڈاکٹر محمد شجاع ناموس د‏‏ی صغیم کتاب ”گلگت تے شینا زبان“ جو 1956 وچ شائع ہوئی؛
2. محمد امین ضیاء دا شعری مجموعہ ”سان“ جو 1974 وچ شائع ہويا؛
3. محمد امین ضیاء د‏‏ی کہاؤتاں د‏‏ی کتاب ”سوینو موریئے“ جو 1978جو وچ شائع ہوئی؛
4. محمد امین ضیاء د‏‏ی کتاب ”شینا قاعدہ تے گرائمر“ 1976جو وچ شائع ہوئی؛
5. محمد امین ضیاء د‏‏ی کتاب ”شینا اُردو لُغت“ 2010 وچ شائع ہوئی؛
6. اکبر حسین اکبر د‏‏ی کتاب ”سومولو رسول“ جو 1980 وچ شائع ہوئی؛
7. گلزار اہلبیتؑ، شینا دے پرانے قصیدے، مرثیے، تے نوحاں دا مجموعہ، فضل علی فرفوحی نے 1988 وچ شایع کی؛
8. اکبر حیسن اکبر د‏‏ی کتاب ”اُردو تے شینا دے مشترکہ الفاظ“ 1992ماں شائع ہوئی؛
9. عبدالخالق تاج دا گلگتی شینا بولی دا قاعدہ ”شینا قاعدہ“ 1989ماں شائع ہويا؛
10. نصیر الدین چھلاسی دا شعری مجموعہ ”زاد سفر“ شائع ہوئے (اشاعتی تریخ نئيں)؛
11. رحمت عزیز چترالی دا ”شنا قاعدہ“ جو غالباً ِ2017 یا کچھ اس تو‏ں پہلے شائع ہو؛
12. شکیل احمد شکیل نے ددی شلوکے دو جلداں،شینا ورک بک، الکھاناں بڙوٗن، شینا قاعدہ، شینا اردو انگریزی بول چال شایع کی؛

انڈس کوہستان وچ شایع شدہ کتاباں:

1. مولا‏نا ضیاء المرسلین کوہستانی مرحوم نے ”قاعدہ کوہستانی مصدر حروف“ دا کتابچہ شائع کيتا؛
2. رازول کوہستانی/رُتھ لیلی شمٹ نے ”شینا متلہ“ 1998 وچ کوہستانی شینا کہاؤتاں شائع کيتياں؛
3. رازول کوہستانی/رُتھ لیلی شمٹ نے ”شینا متلہ“ رسم الخط د‏‏ی تبدیلی تے وادھا کےنال 2018 وچ اشاعت دوم دے لئی کتاب مکمل کی؛
4. رازول کوہستانی/رُتھ لیلی شمٹ نے کوہستانی شینا بولی دا ”شینا قاعدہ“ 1996 وچ شائع کيتا؛
5. رازول کوہستانی ”بُنیادی شینا کوہستانی اردو لُغت“ 1999 وچ شائع ہوئی؛
6. رازول کوہستانی ”شینا کوہستانی اُردُو لُغت“ جو تن جلداں وچ اے 2018 وچ چار نقطاں والی اضافی علامات تے مصوّتی اعراب دے نال مکمل د‏‏ی جو اشاعت دے لئی تیار اے ؛
7. رازول کوہستانی ”کوستان دہ ادویاندی گوڑیو روايتی استعمال“ 1998 وچ شائع کی؛
8. رازول کوہستانی نے ملک عبدالرؤف مرحوم د‏‏ی تبلیغی کتاب ” شینا کوہستانی تبلیغى کتابچہ“ 2018 وچ مکمل کيتا۔

شینا سوفٹ ویئر

شینا بولی کیلئی موبائل سوفٹ ویئر چترالی سائنسدان رحمت عزیز چترالی، ایف ایل آئی ، غلام رسول ولایتی بلامکی تے جموں‏ کشمیر تو‏ں مسعود سامون نے بنایا جدو‏ں کہ کمپیوٹر کیبورڈ رحمت عزیز چترالی تے غلام رسول ولایندی بلامکی نے بنایا۔ شینا بولی دا اک موبائل سوفت ویئر فورم فار لینگویج انیشیٹیوز نے بنایا اے جو گوگل دے پلے سٹور تو‏ں دستیاب ا‏‏ے۔ مائکروسوفٹ آفس د‏‏ی اپلی کیشن وچ لیپ ٹاپ/کمپیوٹر دا سوفٹ ویئر انڈس کوہستان نال تعلق رکھنے والے رازول کوہستانی نے بنایا ا‏‏ے۔

ہورویکھو

• بروسکت بولی

حوالے

 ایہ اک نامکمل مضمون اے۔ تُسیں اس وچ وادھا کر کے وکیپیڈیا دی مدد کر سکدے او۔

 · پاکستان دیاں بولیاں

پنجابی · انگریزی · اردو · کشمیری · کھوار · گجراتی · پشتو · سندھی · شینا · بلوچی · بلتی · لداخی · براہوی · بروشسکی · ہندکو · کوہستانی · کلاشا · یدغا · وخی · دامیڑی · مداک لشٹی · پھالولا · ڈوماکی · گواربتی · کالامی · توروالی