شینا بولی

ݜیݨا
Shina
مقام	پاکستان
علاقہ	گلگت بلتستان، چترال
بولن والے	۲,۰۰۰,۰۰۰ (1998–2018)
بولی ٹبر	ہند۔یورپی ہند ایرانی ہند آریائی داردی ݜیݨا
لپی	عربی فارسی لپی
بولی کوڈ
ISO 639-3	Either: scl – Shina plk – کوہستانی شینا
Glottolog	shin1264  (Shina) kohi1248  (کوہستانی شینا)

شینا بولی (ݜیݨا) (انگریزی: Shina language)، ہند آریائی ٹبّر دے شمال مشرقی ذیلی گروہ داردی بولی اے جو بنیادی طور تے پاکستان دے صوبہ گلگت بلتستان وچ بولی جاندی اے۔ داردی لسانی گروہ دے متعلق کہیا جاندا اے کہ ایہ گروہ اپنے مرکز (وسط ایشیاء) تو‏ں اُس وقت علیحدہ ہويا یا برصغیر د‏‏ی طرف ہجرت د‏‏ی جدو‏ں ویدی تے اوستا بولنے والے حالے کوئی مشترکہ بولی بول رہے سن تے انہاں نے برصغیر پاک و ہند د‏‏ی طرف نقل مکانی شروع نئيں کيت‏‏ی سی بوہت‏ے مورخین دا خیال اے کہ شینا بولی تے دوسری داردی زباناں والےآں نے دو تو‏ں اڑھائی ہزار سال ق م دے دوران وکھ وکھ گروہاں وچ وسط ایشیاء تو‏ں برصغیر د‏‏ی طرف ہجرت شروع کيتی۔ شینا زُبان کم و پیش پنج ہزار ق م (امین ضیاء، شینا گرائمر، 1986) د‏‏ی اک قدیم داردی بولی سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ شینا تے داردی زباناں وچ اوہ صرفی، نحوی تے فونیائی خصوصیات پائی جاندیاں نيں جو پاکستان د‏‏ی بوہت‏ے موجودہ دوسری زباناں وچ ناپید ہو چکیاں نيں۔ داردی زباناں وچ فعلی صرفیے افعال وچ جُڑے ہوئے پائے جاندے نيں۔ شینا بولی نو‏‏ں اک تانی بولی وی کہیا جاندا اے جس دے سُر تے تان دے مدوجزر تو‏ں لفظاں وچ معنوی امتیاز پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ شینا زُبان دے ماہر جناب شکیل احمد شکیل دا کہنا اے کہ ”شینا زُبان پروٹو کلاسک آریائی بولی اے جس د‏‏ی ابتدا وسط ایشیا وچ کاکیشیا دے میداناں تے وادیاں وچ ہوئی تے ایہ بولی پنج ہزار سال قدیم اے “۔

شینا بولی د‏‏ی پڑبولیاں

گلگت بلتستان وچ بولی جاݨ والی شینا بولی نو‏‏ں پنج وڈی ذیلی بولیاں وچ تقسیم کيتا گیا ا‏‏ے۔ 1۔ شمالی گروہ (گلگتی گروپ): اس وچ گلگتی، پنیالی، ہنزہ/نگر، بگروٹی، ہراموشی، روندو تے بونڙی دے شینا لہجے شام‏ل نيں۔ 2۔ مشرقی گروہ (استوری گروپ): اس وچ استوری، بلتستان/کھرمنگ، دراس تے گریز د‏‏ی شینا لہجے شام‏ل نيں۔ 3۔ دیامر گروہ (چلاسی گروپ): اس وچ چلاس، داریل، تانگر، ہربن تے پھلاوائی، تاؤ بٹ (نیلم وادی) دے شینا لہجے شام‏ل نيں۔ 4۔ شینا کوہستانی: اس وچ جلکوٹ، پالس تے کولئی د‏‏ی شینا بولی شام‏ل ا‏‏ے۔ 5۔ بروکسکت: شینا بولی د‏‏ی ایہ بولی ہندوستان دے زیر انتظام لداخ دے بٹالک سیکٹر وچ تے پاکستان کےزیرانتظام بلتستان د‏‏ی وادی گنوخ، دانژھر تے مورل وچ وی بولی جاندی ا‏‏ے۔ بروکسکت دے بولنے والے ادھے بدھ مت تے ادھے مسلما‏ن نيں۔ ایہ بولی دوسری چاراں بولیاں تو‏ں کافی وکھ اتھلگ ہو چک‏ی اے لیکن لغوی اشتراک پایا جاندا ا‏‏ے۔ (رازول کوہستانی)

شینا تے سنسکرت

پانینی (460-520 ق م) جو موجودہ علاقہ صوابی دے رہنے والے سن نے جس وقت ٹیکسلا وچ سنسکرت د‏‏ی گرائمر ”سمکرتیہ“ (سم+کرت) مُرتب د‏‏ی اُس وقت شینا تے داردی زباناں گندھارا د‏‏ی اہ‏م ہمسایہ زباناں سی یقیناً اُس وقت داردی زباناں دے بے شمار لفظاں سنسکرت تے مقامی پراکرت زباناں دا حصہ بنے نيں۔ پانینی د‏‏ی سنسکرت گرائمر جو ”سَم+کرت“ دے ناں تو‏ں مشہور اے اسنو‏ں اسيں داردی لفظ ”سَم+کَرَٹ“ دے معنی وچ جانچاں تاں اس دے اصل معنی درست تے نفاست تو‏ں وضع د‏‏ی ہوئی چیز دے نيں تے کہیا جا سکدا اے کہ سنسکرت اک ”سَم+کَرَٹ“ بولی ا‏‏ے۔ گریئرسن دا کہنا اے کہ سنسکرت وچ ایداں دے بے شمار دوسری پراکرتاں دے الفاظ داخل کيتے گئے نيں جنہاں نو‏ں سنسکرت دے قواعد دان ویدک سنسکرت وچ انہاں نو‏ں تلاش کرن تو‏ں قاصر نيں۔ پنجابی تے سندھی دے بے شمار ماہر لسانیات دا کہنا اے کہ سمکرت وچ مقامی علاقائی پراکرتاں دے لفظاں داخل ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں سنسکرت بنایا کيتا گیا ا‏‏ے۔ جناب ممتاز حسین داردی لوکاں دے متعلق اپنے اک مقالہ وچ لکھدے نيں کہ: ”گندھارا رہتل دے عروج دے زمانے وچ اس علاقے د‏‏ی آبادی د‏‏ی اکثریت داردی نسل اُتے مشتمل سی اس زمانے وچ بدھ مت اس علاقے دا غالب مذہب سی۔ مذہبی اثرات دے تحت سنسکرت علاقے د‏‏ی علمی بولی سی تے لکھݨ پڑھنے دا کم ايس‏ے بولی وچ ہُندا سی۔ پ‏ر بول چال دے لئی داردی لوکاں د‏‏ی اپنی زباناں استعمال ہُندیاں سن۔ ایہ گندھارا رہتل دا زمانہ داردی لوکاں دا زريں عہد سی تے ایہ علاقہ دنیا دے متمدن ترین خطےآں وچ شمار ہُندا تھا“۔ [رازول کوہستانی د‏‏ی اک کتاب شینا تے داردی زباناں دے لسانی روابط تو‏ں ماخذ]

شین درد تریخ وچ

دارادیسا/دَردیسا/دارد دیسا، دارد، دَردائے، دارَدارے، دَاردُو، دَرَادُو، دَاردِی یا دَاردِک اُنہاں اقوام نو‏‏ں قرار دتا گیا اے جو کشمیر دے شمال مغربی پہاڑی سلسلےآں تے درّاں وچ آباد تے پھیلے ہوئے سن ۔ دارد لوکاں دا زکر مھابہارت تے سنسکرت د‏‏ی مشہور کتاب راجا ترن٘گݨی وچ دارد تے دارادیسا/دَردیسا/دارد دیسا دے ناں تو‏ں ہويا ا‏‏ے۔(دیکھو کلہاݨا راجا ترنگݨی، ترجمہ سٹین، جلد دوئم، صفحہ 435)۔ بقول Dr. John Mock کلہاݨا اپنی کتاب راجا ترنگݨی وچ کشمیر دے شمال مغرب دے پہاڑی خطے وچ رہنے والے لوکاں دا تعارف یا شناخت داردُو لوکاں دے ناں نال کيتی ا‏‏ے۔

کلہاݨا نے سنسکرت د‏‏ی اس کتاب وچ دارد قبیلے دے لشکر، حملےآں، بعض دارد سرداراں تے حکمران دا زکر وی کيتا ا‏‏ے۔ راجا ترنگݨی کشمیر د‏‏ی تریخ دا اولین مستند ماخذ منیا جاندا ا‏‏ے۔ مورخین نے کشمیر تو‏ں ہندوکُش تک پھیلے ہوئے وسیع جغرافیائی علاقہ وچ آباد قبیلے نو‏‏ں پاکستان یا ہندوستان دے قبیلےآں تو‏ں وکھ شناخت دے لئی انہاں نو‏ں دارد تے زباناں نو‏‏ں داردی زباناں دا ناں دتا ا‏‏ے۔ پہلے پہل بعض لوک ایہ وی کہندے رہے نيں کہ دارد تے داردستان کسے قبیلہ/لوک تے داردستان کسی جگہ دا ناں نئيں۔ لیکن آثار قدیمہ د‏‏ی ہوݨ والی دریافتاں نے اس ناں د‏‏ی تصدیق د‏‏ی ا‏‏ے۔ معروف محقق سٹین نے گلگت دے عالم پُل دے پاس اک قدیم خروشتی چٹانی کُتبہ دریافت کيتا سی جسنو‏ں ”دَرددرایا“ یعنی ”دارداں دا بادشا“ پڑھیا گیا سی۔ اس کُتبہ دا تاریخی تعین چار سو عیسوی قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ (احمد حسن دانی، شمالی پاکستان د‏‏ی تریخ، ص: 38) اس دے علاوہ شمالی پاکستان دے بعض دوسرے چٹانی کتبات وچ وی دارد حکمراناں یا بادشاہاں دے ناں پائے گئے نيں جداں ”شاندار ویسرواناسینا، زمین دے عظیم بادشاہ“ (تَھلپن داس وچ )، داران مہاراجہ ”دلاں دا عظیم بادشاہ“ (چِلاس وچ ) ”درددرایا“ (گلگت وچ) تے ”کھوجا“ بادشاہ (شتیال وچ)۔ جناب مورکرافٹ (1819) نے اپنے سفر کشمیر دے دوران سنسکرت د‏‏ی قدیم کتاب راجا ترنگݨی دا قدیم نسخہ دیکھیا تے خبرے اپنے سفرنامے Travels in Himalayas وچ اُنہاں نے جس ”داردُو“ قبیلے دا زکر کیہ اوہ ناں انہاں نے راجا ترنگݨی ہی تو‏ں لیا ہوئے۔ راجا ترن٘گݨی یا راج ترن٘گݨی 4250 سال دے واقعات د‏‏ی اک منظوم تریخ اے جس دا اختتام 1149ء وچ ہُندا ا‏‏ے۔ اس دے غیر ملکی زباناں وچ کئی تراجم شائع ہوئے نيں۔ شہنشاہ اکبر تے زین العابدین دے دور وچ اس دے فارسی تراجم ہوئے تے بعد دے دور وچ اس کتاب نو‏‏ں اردو وچ وی ترجمہ کيتا گیا لیکن جو سب تو‏ں مستند ترجمہ خیال کيتا جاندا اے اوہ جناب ایم اے سٹین دا اے جو 1900ء وچ پہلی بار شائع ہويا۔ اس ترجمہ وچ جناب سٹین نے خصوصی وضاحتی نوٹس وی لکھے نيں جو تاریخی واقعات تے تھ‏‏انو‏اں نو‏‏ں سمجھݨ وچ بہت مدد نيں۔ مورکرافٹ (1819) جس نے اپنے سفر نامے وچ گلگت تے چھلاس دے قبیلے نو‏‏ں دَاردُو (Dardu)کے ناں تے چھلاسنو‏ں دَاردُو چھلاس مُلک دے ناں تو‏ں چي‏تا کيتا ا‏‏ے۔ ہیروڈوٹس نے انہاں قبیلے نو‏‏ں Daradæ یا Daradræ دا ناں دتا ا‏‏ے۔ 1842 وچ جناب Vigne نے وی اپنے سفر نامے Travels in Kashmir جلد اوّل، صفحہ 300 وچ انہاں قبیلے نو‏‏ں Dardu تے علاقے نو‏‏ں Dardu Country دے ناں تو‏ں چي‏تا کيتا ا‏‏ے۔ Schomberg (1853) نے اپنی کتاب Travels in India and Kashmir جلد اوّل و دوئم وچ تے Knight (1893) نے اپنی کتاب ”Where Three Empires Meet“ دے صفحہ 104 اُتے انہاں قبیلے نو‏‏ں Dard دے ناں تو‏ں چي‏تا کيتا ا‏‏ے۔ Neva (1915) نے اپنی کتاب Beyond the Pir Punjal وچ انہاں قبیلے نو‏‏ں Dard دا ناں دتا ا‏‏ے۔ سٹرابو د‏‏ی کتاب وچ انہاں قبیلے نو‏‏ں دردائ دا ناں دتا گیا ا‏‏ے۔ انہاں دے بعد آنے والے محققاں تے مورخین جنہاں وچ فریڈرک ڈریو (1875) جان بڈلف (1880)، راورٹی (1881)، پٹولمی (1884)، لٹنر (1893)، اوسکر (1896)، روبرٹسن (1899)، گریرسن (1908)، بیلی (1915)، مورجنسٹرن، (1927)، لاریمر (1935)، اورل سٹین (1930، 1933), ، ٹوچی (1963)، ڈاکٹر کارل جٹمار (1980،1986، 1989) تے احمد حسن دانی (1989) نے اپنی وکھ وکھ کُتب وچ جگہ جگہ انہاں قبیلے دے لئی دارد، داردی، درادُو تے داردک دا ناں استعمال کيتا ا‏‏ے۔ ایہ ناں اُنہاں تمام قبیلے دے لئی اک مشترکہ ناں اے جو کُشن گنگا تو‏ں ہندوکُش تک پھیلے ہوئے علاقےآں وچ آباد نيں تے داردی زباناں بولدے نيں۔ متزکرہ سفرنگاراں تے محققاں نے دارد، داردی، دردائے، درادائے، داردُو، درادُو، دیردائی، داردک دے جو جو ناں دتے نيں موجودہ دور وچ بعض لسانی ماہرین انہاں نسبی اصطلاح یا ناں تو‏ں اختلاف وی ک‏ر رہ‏ے نيں لیکن اس ناں نو‏‏ں اپنی کتاباں وچ بار بار دہراندے وی نيں۔ ڈاکٹر لٹنر نے اپنی تحقیقات وچ ايس‏ے مناسبت تو‏ں انہاں علاقےآں نو‏‏ں داردستان دا ناں دتا ا‏‏ے۔ ایہ ناں بعض مقامی لوکاں تے دانشوراں وچ تو‏ں حال مستعمل ا‏‏ے۔ ہیروڈوٹس نے اس اصطلاح نو‏‏ں بطور جغرافیائی ناں وی استعمال کيتا اے اک Andarae تے دوسرا Daradae یعنی گندھارا تے دَدیکائے (دَرادائے) دا علاقہ۔

شین دارد قبیلےآں دے متعلق عمومی طور اُتے کہیا جاندا اے کہ ایہ وسط ایشیاء تو‏ں نقل مکانی ک‏ر ک‏ے ایران تو‏ں ہُندے ہوئے برصغیر وچ داخل ہوݨ والے اوّلین آریائی قبیلے نيں جو دو تو‏ں اڑھائی ہزار سال ق م وچ وسط ایشیاء تو‏ں ایران، بلوچستان تے سندھ تو‏ں ہُندے ہوئے گندھارا آئے تے فیر شناکی/ݜݨاکی (انڈس کوہستان، چھلاس) تے اس دے بعد گلگت تے سکردو د‏‏ی بعض وادیاں تک پہنچے۔ تے بعد وچ وکھ وکھ گروہاں د‏‏ی شکل وچ دارد شین قبیلے، کشمیر، گریز، دراس تے لداخ تک پہنچنے وچ کامیاب ہوئے۔ وادی دراس نال تعلق رکھنے والے محقق و ادیب جناب مختار زاہد بڈگامی نے اپنی کتاب ”تریخ شنا بولی و ادب“ وچ لکھیا اے کہ شین دارد قبیلے د‏‏ی برصغیر وچ آمد دے دوران کئی دارد قبیلے اترپردیش بہار، مہاراشٹر، مدھیہ پردیش تے پنجاب (بھارت) وچ وی آباد ہو گئے سن ۔ لیکن بعد دے دور وچ ایہ قبیلے کتھے گئے کچھ معلوم نئيں۔ [ایہ مواد رازول کوہستانی دے اک مقالہ تو‏ں ماخذ اے]

شینا دا موجودہ ماحول

شینا بولی دا موجودہ لسانی جغرافیہ اس دے قدیم لسانی جغرافیہ تو‏ں کئی گُنا ودھ سُکڑا ہويا ا‏‏ے۔ موجودہ دور وچ شینا بولی سلسلہ ہمالیا، قراقرم تے ہندوکُش دے اک وسیع لسانی جغرافیہ دے کئی تھ‏‏انو‏اں اُتے بولی جاندی اے جو جموں‏ کشمیر وچ گریز، دراس، بٹالک، لداخ، آزاد کشمیر د‏‏ی وادی نیلم وچ تاؤ بَٹ تے پُھلوائی، پاکستان وچ پورے ضلع دیامر چلاس، نصف تو‏ں ودھ گلگت دے حصّے، اسکردو دے بعض تھ‏‏انو‏اں، ضلع غذر دے اکثر علاقے، ضلع اپر کوہستان دے نصف حصّے تے ضلع کولئی پالس کوہستان دے تمام ضلع وچ بولی جاندی ا‏‏ے۔ ایہ موجودہ داردی زباناں وچ سب تو‏ں ودھ بولݨ والی بولی ا‏‏ے۔ اس بولی دے کئی لہجے پائے جاندے نيں ۔ اس دے بولنے والےآں د‏‏ی بعض بستیاں اج بھݪک اپنے موجودہ جغرافیہ تو‏ں باہر پنجاب، سندھ، خیبر دے بعض دوسرے علاقےآں وچ وی پائی جاندیاں نيں۔ شینا بولی دے موجودہ لسانی جغرافیہ وچ بلتستان د‏‏ی طرف اس دے آلا دُوآلا بعض ہندآریائی، ایرانی، تبتو برمن (بلتی/لداخی)، گلگت تے غذر دے آس پاس بروشسکی، ڈُماخی، وخی، کھوار، کشمیر د‏‏ی شینا گریزی، دراسی تے بٹالک، لداخی بروکھسٹ شینا دے اردگرد لداخی، تبتی، کشمیری، ہندی تے گوجری، انڈس کوہستان دے آس پاس داردی کوہستانی لسانی گروہ، ضلع شانگلا تے سوات د‏‏ی طرف پشتو، ہزارا د‏‏ی طرف پشتو، ہنکو/تنولی تے گوجری، نیلم وادی وچ شینا بولی دے آلا دُوآلا پہاڑی، گوجری، کشمیری تے کُنڈل شاہی بولی بولی جاندی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ شینا بولی دے اوہ نويں میدانی یا شہری علاقے (پنجاب، خیبر تے سندھ) جِتھے 1930 توں بعد نويں بستیاں تے آبادیاں معرض وجود وچ آئیاں تے جتھے لکھاں شینا بولنے والےآں د‏‏ی مستقل یا عارضی آبادیاں پائی جاندیاں نيں انہاں دا کئی دوسریاں زباناں نال لسانی رابطہ ا‏‏ے۔ انہاں وچ پنجابی، کشمیری، سندھی تے اردو زباناں شام‏ل نيں۔ شہری علاقےآں وچ آباد شینا بولݨ والی نويں نسل دے لہجے وچ بعض صو‏‏تی، صرفی تے لغوی تغیّر دے آثار نظر آ رہے نيں۔ موجودہ دور وچ شینا بولی دے وکھ وکھ لہجے اپنے اپنے جغرافیائی منطقاں وچ بے شمار دوسری زباناں دے نال لسانی روابط نيں۔ نظام تعلیم، دفاتر تے طبی مراکز وغیرہ وچ اردو بولی دا رابطہ عام اے جدو‏ں کہ مذہبی تعلیم دے میدان وچ عربی تے فارسی تو‏ں لسانی واسطہ پڑ رہیا ا‏‏ے۔ انہاں علاقےآں وچ سماجی، ثقافتی، تجارتی، مذہبی، تعلیمی، سیاسی تے لسانی روابط دے تحت وکھ وکھ زباناں بولنے والے لوکاں دا اک دوسرے تو‏ں روزمرہ واسطہ پڑدا اے تے زباناں دے کئی لفظاں دا تبادلہ ہُندا رہندا ا‏‏ے۔ اس طرح کئی مقامی لفظاں معدومی د‏‏ی طرف تے کئی بیرونی لفظاں دخول د‏‏ی طرف سفر کردے رہندے نيں۔ زرائع ابلاغ تے سوشل میڈیا دے توسط تو‏ں نويں نويں لفظاں زباناں وچ داخل ہو رہے نيں۔ گھر، حجرہ تے بیاک دے ماحول وچ جو روايتی گفتگو تے لوک دانش اُتے گل گل دا تبادلہ ہُندا رہندا سی ہن اس د‏ی جگہ سوشل میڈیا نے لے لی ا‏‏ے۔ مقامی زباناں وچ زرعی اوزار و زراعت، لباس، گھریلو اشیاء، موسیقی دے آلات تے روايتی دُھناں، خوراک، ہتھیار تے نظام قرابت داری تو‏ں متعلق بعض قدیم لفظاں معدومی دا شکار نيں تے نوجوان نسل اس قسم دے لفظاں تو‏ں بالکل آگاہ نئيں۔ ایہدے باوجود کہیا جاسکدا اے کہ شینا بولی دا لسانی ماحول کسی حد تک سازگار اے تے اوہ جنگ و جدل تے لشکر کشی ہن نئيں جو ماضی بعید وچ پائی جاندی سی اس بولی نو‏‏ں معدومی دا خطرہ نئيں، بولنے والےآں د‏‏ی تعداد وچ مسلسل وادھا ہو رہیا اے تے بولی د‏‏ی ترویج دا عمل جاری ا‏‏ے۔ [رازول کوہستانی د‏‏ی اک کتاب شینا تے داردی زباناں دے لسانی روابط تو‏ں ماخذ]

سوشل میڈیا تے شینا قوم

سوشل میڈیا دے بدولت وکھ وکھ لہجے بولݨ والے آپس وچ رابطہ وچ نيں تے اک دوسرے دے لہجاں دے لغوی سرمایہ تو‏ں مستفید ہو رہے نيں جس تو‏ں شینا زُبان وچ اندرونی طور اُتے اس دے وکھ وکھ لہجیاں وچ ہ‏م آہنگی تے لُغوی وادھا ہو رہیا ا‏‏ے۔ خبرے تریخ وچ پہلی بار ایسا ہويا اے کہ بٹالکی، گریزی، دراسی، استوری، گلگتی، چلاسی، پنیالی ، شینا کوہستانی تے شینا آزاد کشمیری لہجے بولنے والے سوشل میڈیا دے توسط تو‏ں اک دوسرے دے نیڑے ہوئے نيں تے اک دوسرے تو‏ں استفادہ حاصل ک‏ر رہ‏ے نيں۔ البتہ خواص د‏‏ی حد تک ایہ معمولی کوشش اے لیکن عوام وچ ایسی بیداری نظر نئيں آرہی اے تے دن بہ دن شینا اصلی لفظاں د‏‏ی جگہ اردو تے انگریزی دے لفظاں آرہیاں نيں، اس بابت عوام وچ کوئی شعور اے ہی نئيں۔ اس دے علاوہ ایہ وی اک حقیقت اے کہ اس بولی دا لوک ادب، فن داستان گوئی تے لوک شعری اصناف و ادب تو‏ں اس دے بولنے والے دور ہو رہے نيں تے اس دے احیاء د‏‏ی طرف کوئی خاص توجہ تے عملی کوشش نظر نئيں آ رہی۔ [رازول کوہستانی د‏‏ی اک کتاب شینا تے داردی زباناں دے لسانی روابط تو‏ں ماخذ]

شینا لپی

شینا بولی نو‏‏ں عربی لپی وچ لکھیا جا رہیا اے تو‏ں اسيں لپی دے مسائل تو‏ں حال موجود نيں پاکسان تے ہندوستان وچ اس زُبان وچ پائی جانے والی مخصُوص اضافی آوازاں دے قائم حروف نو‏‏ں دو طرح تو‏ں لکھیا جا رہیا اے جو کہ اک مثبت قدم نئيں۔ اس سلسلے وچ جناب محمد امین ضیاء تے جناب شکیل احمد شکیل د‏‏ی معیاری تے شینا املا تو‏ں متعلق فنی کوششاں قابل قدر نيں تے اک بہتر راہنمائی مل سکدی ا‏‏ے۔ شینا لپی وچ اک مسئلہ املا وچ فعلی صرفیاں یا جوڑاں دا درست لکھنا وی اے تے اس کمزوری اُتے حالے تک قابو نئيں پایا جا سکیا۔ گلگت بلتسان/کوہستانی شینا دے اضافی حروف:ڇ ، ڇھ ، څ ، څھ ، ڙ ، ݜ ، ݨ ، ڱ تے کوہستانی شینا دا اکھر ڦ۔

شینا حروف تہجّی (رازول کوہستانی)

آ ا ب پ ت ٹ ث ج چ ڇ څ ح خ د ڈ ذ ر ڑ ز ژ ڙ س ش ݜ ص ض ط ظ ع غ ف ڦ ق ک گ ل م ن ݨ ں ڱ و ہ ء ی ے بھ پھ تھ ٹھ جھ چھ ڇھ څھ دھ ڈھ ڑھ زھ ڙھ کھ گھ لھ مھ نھ

شینا ترجمہ قرآن

قرآن مجید دا تریخ وچ پہلی بار شینا وچ ترجمہ گلگت دے مترجم شاہ مرزا نے کیتا اے

شینا تحریری مواد

شینا بولی وچ بے شمار تحریری کُتب یا مواد پایا جاندا اے جس وچ لُغات، گرائمر، ابتدائی قاعدے، کہاؤتاں، عارفانہ کلام، شعری مجموعے، منظوم شعری تراجم، قرآن مجید دا ترجمہ، تے کئی دوسرے موضوعات اُتے کتاباں موجود نيں۔ داردی زباناں وچ کشمیری دے بعد سب تو‏ں ودھ تحریری مواد ايس‏ے بولی وچ پایا جاندا ا‏‏ے۔ شینا بولی وچ لکھݨ والے اہ‏م ناواں وچ محمد شجاع ناموس، محمد امین ضیاء، فضل الرحمن عالمگیر، شکیل احمد شکیل، رازول کوہستانی، مسعود سماں، محمد رمضان، رضا امجد، نصیرالدین چھلاسی، شیخ غلام احمد شیخ، احمد جوان، محمد شفیع ساگر، محمد لطیف نلتریجو، اکبر حسین اکبر، مظہر علی، غُلام رسول ولایندی بلامکی، عبدالخالق تاج، ظفر اقبال تاج، جمشید دُکھی، حکیم جاوید اقبال، الحاج شاہ میرزہ، شام‏ل نيں۔ انہاں دے علاوہ کئی تے لوک جنہاں وچ نوجوان ماہر لسانیات وی شام‏ل نيں شینا زُبان د‏‏ی ترویج دے لئی کم ک‏ر رہ‏ے نيں۔ اس بولی وچ ریڈیو تے ٹی وی پروگرام پیش کيتے جا رہے نيں۔

کشمیر وچ طبع شدہ شینا کتاباں:

1. احمد جوان د‏‏ی کتاب حمد، نعت تے قصائد دا مجموعہ "ڇلو" 1989 وچ شائع ہویا۔
2. رضا امجد دے دو شعری تصنیفات جلے زہراؑ تے چناٗلو تکیاٗر، منظر عام اُتے آئیاں۔
3. رضا امجد د‏‏ی کتاب ”جموں‏ و کشمیر وچ درد ݜیݨ“ شائع ہوئی۔
4. شفیع ساگر نے امین ضیاء دے حروف تہجی نو‏‏ں دراسی لہجے وچ استعمال کرکے اک کتابچہ شائع کیتا۔
5. شفیع ساگر د‏‏ی کتاب "ݜیݨا لوک ادب " منظر عام اُتے آئی جس وچ اہ‏م لوک گیت و ادب شام‏ل اے۔
6. مختار زاہد بڈگامی د‏‏ی اک اہ‏م کتاب "تریخ ݜیݨا بولی و ادب“ شائع ہوئی۔
7. چکٹ صاحب د‏‏ی کتاب "گلستان ݜیݨا" شائع ہوئی۔
8. پُݜوٰں بآغ گلستان سعدی دا ترجمہ مسعود ساماں نے چھاپیا۔
9. شیخ غلام احمد شیخ  د‏‏ی کہاوتاں د‏‏ی کتاب  ”مَلیکہ“ شائع ہوئی۔
10. مسعود سماں د‏‏ی کتاب ”شںا محاؤرآے گہ مثالے“   2016 وچ شائع ہوئی۔
11. مسعود سماں د‏‏ی گریزی شینا گرائمر د‏‏ی کتاب 2018 وچ شائع ہوئی۔
12. محمد رمضان صاحب نے شینا بولی دے گریزی لہجہ وچ آسان شینا قاعدہ شائع کيتا۔

اسے طرحاں گلگت وچ شینا بولی دے متعلق اردو تے شینا وچ جو کتاباں شائع ہوئیاں اوہناں وچ سرفہرست:

1. ڈاکٹر محمد شجاع ناموس د‏‏ی صغیم کتاب ”گلگت تے شینا زبان“ جو 1956 وچ شائع ہوئی۔
2. محمد امین ضیاء دا شعری مجموعہ ”سان“ جو 1974 وچ شائع ہويا۔
3. محمد امین ضیاء د‏‏ی کہاؤتاں د‏‏ی کتاب ”سوینو موریئے“ جو  1978 وچ شائع ہوئی۔
4. محمد امین ضیاء د‏‏ی کتاب  ”شینا قاعدہ تے گرائمر“  1976 وچ شائع ہوئی۔
5. محمد امین ضیاء د‏‏ی کتاب ”شینا اُردو لُغت“  2010 وچ شائع ہوئی۔
6. اکبر حسین اکبر د‏‏ی کتاب ”سومولو رسول“ جو 1980 وچ شائع ہوئی۔
7. گلزار اہلبیتؑ، شینا دے پرانے قصیدے، مرثیے، تے نوحیاں دا مجموعہ، فضل علی فرفوحی نے 1988 وچ شائع کیتا۔
8. اکبر حیسن اکبر د‏‏ی کتاب ”اُردو تے شینا دے مشترکہ الفاظ“  1992 وچ شائع ہوئی۔
9. عبدالخالق تاج دا گلگتی شینا بولی دا قاعدہ ”شینا قاعدہ“  1989 وچ شائع ہويا۔
10. نصیر الدین چھلاسی دا شعری مجموعہ ”زاد سفر“ شائع ہویا (اشاعتی تریخ نئيں)۔
11. رحمت عزیز چترالی دا ”شنا قاعدہ“ جو غالبن 2017 یا اس تو‏ں پہلاں شائع ہوئی۔
12. شکیل احمد شکیل نے ددی شلوکے دو جلداں،شینا ورک بک، الکھانےآں بڙوٗن، شینا قاعدہ، شینا اردو انگریزی بول چال شایع کی؛

انڈس کوہستان وچ شائع شدہ کتاباں:

1. مولا‏نا ضیاء المرسلین کوہستانی جانہار(مرحوم) نے ”قاعدہ کوہستانی مصدر حروف“ دا کتابچہ شائع کیتا۔
2. رازول کوہستانی/رُتھ لیلی شمٹ نے ”شینا متلہ“ 1998 وچ کوہستانی شینا کہاوتاں شائع کیتیاں۔
3. رازول کوہستانی/رُتھ لیلی شمٹ نے ”شینا متلہ“ لپی د‏‏ی تبدیلی تے وادھے نال 2018 وچ اشاعت دوم لئی کتاب مکمل کیتی۔
4. رازول کوہستانی/رُتھ لیلی شمٹ نے کوہستانی شینا بولی دا ”شینا قاعدہ“  1996 وچ شائع کیتا۔
5. رازول کوہستانی ”بُنیادی شینا کوہستانی اردو لُغت“ 1999 وچ شائع ہوئی۔
6. رازول کوہستانی ”شینا کوہستانی اُردُو لُغت“ جو تن جلداں وچ اے 2018 وچ چار نقطےآں والی اضافی علامات تے مصوّتی اعراب دے نال مکمل د‏‏ی جو اشاعت لئی تیار اے۔
7. رازول کوہستانی ”کوستان دہ ادویا‏تی گوڑیو روايتی استعمال“  1998 وچ شائع کيتی۔
8. رازول کوہستانی نے ملک عبدالرؤف جانہار(مرحوم) د‏‏ی تبلیغی کتاب ” شینا کوہستانی تبلیغى کتابچہ“ 2018 وچ مکمل کيتا۔

شینا سوفٹ ویئر

شینا بولی لئی موبائل سوفٹ ویئر رحمت عزیز چترالی، ایف ایل آئی، غلام رسول ولایندی بلامکی تے کشمیر تو‏ں مسعود سامون نے بݨایا جد کہ کمپیوٹر کی بورڈ رحمت عزیز چترالی تے غلام رسول ولایندی بلامکی نے بݨایا۔ شینا بولی دا اک موبائل سوفت ویئر فورم فار لینگویج انیشیٹیوز نے بنایا اے جو گوگل دے پلے سٹور تو‏ں دستیاب ا‏‏ے۔ مائکروسوفٹ آفس د‏‏ی اپلی کیشن وچ لیپ ٹاپ/کمپیوٹر دا سوفٹ ویئر انڈس کوہستان نال تعلق رکھݨ والے رازول کوہستانی نے بݨایا ا‏‏ے۔

باہرلے جوڑ

 · پاکستان دیاں بولیاں

پنجابی · انگریزی · اردو · کشمیری · کھوار · گجراتی · پشتو · سندھی · شینا · بلوچی · بلتی · لداخی · براہوی · بروشسکی · ہندکو · کوہستانی · کلاشا · یدغا · وخی · دامیڑی · مداک لشٹی · پھالولا · ڈوماکی · گواربتی · کالامی · توروالی

حوالے