پنجابی بولی دا مستقبل
پنجابی دے مستقبل متعلق گل باب چلدی ہی رہندی اے۔ کجھ سماں پہلاں افواہ پھیل گئی کہ یونیسکو مطابق پنجابی آؤندے پنجاہ سالاں وچ الوپ ہو جاوے گی۔ بھاویں یونیسکو دے دلی دفتر نے پچھ-گچھ دے جواب وچ اجیہا کوئی نرنا دتا ہون توں واضع انکار کر دتا، تاں وی گھٹ پڑھن، سوعدہ اتے وچارن پر ودوتا دا بہتا وکھالا پاؤن والے ساڈے حال بھاشائی ماحول وچ تہانوں اخباراں-رسالیاں وچ انگنت لیکھ لگاتار چھپدے رہندے ملنگے جنہاں دا پہلا واک ہندا اے، اقوام متحدہ دے اک سروے مطابق پنجابی پنجاہ سالاں وچ مر جاوے گی۔” مطلب ایہہ نہیں کہ پنجابی نوں کوئی خطرہ نہیں۔ پر ایہہ مدعا بالکل وکھرے نظرئیے نال وچارے جان دی منگ کردا اے۔
انسان لئی بولی دا، اس کرکے پنجابیاں لئی پنجابی دا اہمیت انا اجاگر اے کہ اس دی وضاحت دی کوئی لوڑ نہیں رہِ جاندی۔ جنگلی انسان نے حال پڑائ تک جو پندھ مکایا اے، اوہ کرت اتے بولی دے دو پیراں اتے تر کے ہی مکایا اے۔ اج دے کمپیوٹری جگّ والی ترقی یافتہ بولی دا مڈھ اس ویلے بجھیا جدوں چار پیراں والے پسو نے سدھا تن کے پچھلے دو نوں پیر رکھدیاں اگلے دو نوں ہتھ بنا لیا اتے اچی تھاں کھلو کے دور دور تک پسری ہوئی قدرت نوں نہاردیاں تے مہسوسدیاں اچمبھے اتے آنند نال لمی تے اچی کلکاری ماری۔ بناں-شقاں جے دھنیاں اتے شبد اوہدے وسّ وچ ہندے، اوہنے اس کلکاری دی بھاونا نوں اسے روپ وچ ظاہر کرنا سی جویں لکھاں سال مگروں بابا نانک نے وسمادی خماری نال کیہا سی،"بلہاری قدرتِ وسیا، تیرا انتُ ن جائی لکھیا!”
اس کلکاری دے روپ وچ ظاہر ہوئی بولی انسان لئی اک ور سدھ ہوئی تاں باقی چار انگلاں نالوں نکھڑ کے ہولی ہولی 90 درجے اتے پجیا انگوٹھا سبھ پرانیاں وچوں اکو-اک انسان نوں پکڑ دی اتے اس کرکے کرت دی صلاحیت دندیاں دوجا ور سدھ ہویا۔ کرت وچاراں نوں تے بولی نوں ترقی یافتہ کردی گئی اتے وچاراں نوں پرگٹاؤندی بولی کرت دے ترقی دا بنیاد بنی۔ جدوں حاکم جماعت دے انگ گرو دروناچاریا نے اکلوء توں انگوٹھے دی گورو-دچھنا منگی سی، اوہ اسنوں صرف ہتھ دے اک حصے توں وروا ہی نہیں سی کرنا چاہندا، سگوں انگوٹھے نوں کرت، بولی تے سبھیاچار دا پرتیک مندیاں اوہدی جات-جماعت نوں ایہناں دے ہر حق توں وروا کرن دا انانسانی اتے ناکام جتن کر رہا سی۔ دروناچاریا دے کھواے انگوٹھے توں بناں وی باقی چار انگلاں دے سہارے ہی اوہدے لاڈلے شش ارجن نوں تیربازی دے گہگچّ ٹاکرے وچ مڑھکو-مڑھکی کردیاں اکلوء نے عامَ لوکاں دیاں بھوکھی نسلاں دے کرت، بولی تے سبھیاچار دے حق دا پرچم بلند کر دکھایا سی۔
بولی دے اہمیت بارے اینی گل کرن پچھوں آؤ اپنی پنجابی دی گل کریئے۔ پنجابی دے مستقبل متعلق چرچہ ہن پھیر بھکھی ہوئی اے۔ اسدا اک کارن کچھ سماں پہلاں پھیلی ایہہ افواہ اے کہ ینیسکو مطابق پنجابی آؤندے پنجاہ سالاں وچ لوپ ہو جاوے گی۔ بھاویں یونیسکو دے دلی دفتر نے پچھ-گچھ دے جواب وچ واضع کر دتا اے کہ اوہناں نے اجیہا کوئی نرنا نہیں دتا، تاں وی گھٹ پڑھن، سوعدہ اتے وچارن پر ودوتا دا بہتا وکھالا پاؤن والے ساڈے حال بھاشائی ماحول وچ تہانوں اخباراں-رسالیاں وچ انگنت لیکھ لگاتار چھپدے رہندے ملنگے جنہاں دا پہلا واک ہندا اے، “ستعینات دیس دے اک سروے مطابق پنجابی پنجاہ سالاں وچ مر جاوے گی۔”
جدوں اسیں حال دور وچ کئی بولیاں دی نربل ہندی جاندی حالت دی گل کردے ہاں، سانوں ایہناں نوں بل دین والے پکھ وی چیتے رکھنے چاہیدے ہن۔ ‘پیپلز لنگوئسٹک سروے آف انڈیا’ دے مکھی پرو۔ جی۔ این۔ دیوی نے ایہناں پکھاں دی نشاندیہی کیتی اے۔ اس حوالہ وچ ایہہ تتھّ چتارنا ضروری اے کہ پچھلی صدی وچ شروع ہوئے پنجابی دی تیز ترقی دے دور توں پہلاں وی ایہہ جویں-کویں جیوتّ رہی کوئی نیاسری بولی نہیں سی سگوں اسدے شروع توں ہی ویلے ویلے ایہدی بنیاد وچ اجیاے پتھر ٹکدے رہے جنہاں صدقہ مستقبل وچ اس اتے شاندار اساری دا امکان بن سکی۔ اسے پکی بنیاد صدقہ ہی ایہہ اگے چل کے آئے فرقو اتے سرکاری جھکھڑاں-طوفاناں وچوں وڈی حد تک بچدی رہی۔
پہلی گل، بھاشائی کارن دے نال نال سماجی، تریخی اتے مذہبی کارناں صدقہ گیارہویں صدی دے نیڑے-تیڑے جدوں پنجابی نے (تے ایہدے نال ہی بنگلا، مراٹھی، گجراتی، اڑیا، ملیالم، تیلگو، آدی نے) ساہت سرجن دے اہل بولی وجوں شکل پھڑنی شروع کیتی، ایہہ لوک-بولی تے لوک-سبھیاچار وچ آیا اک نواں پڑائ تاں سی پر ایہدیاں جڑھاں ویداں-شاستراں جاے صدیاں پرانے اچکوٹی دے لپیبدھ علم تک پجدیاں سن۔ اس ناطے دا سکھاواں اثر تاں ایہہ ہویا کہ ایہہ علم پنجابی دے ترقی واسطے اک وڈی ٹیک بنیا پر نال ہی پنجابی نوں طاقتور سنسکرت دے سماجی، تہذیبی اتے بھاشائی دابے دا ٹاکرا وی کرنا پیا۔ اس ٹاکرے وچوں صحیح-سلامت بچ نکلن نے بناں-شقاں پنجابی نوں آس وی دتی اتے یعقین وی۔ اسے کرکے ایہہ اگے چل کے اس توں وی ودھ طاقتور تے کرور عربی-فارسی دے دابے وچوں اتے پھیر جدید بھاشائی جگتاں نال لیس ہور وی ودھ طاقتور انگریزی دے دابے وچوں بچی رہن وچ کامیاب ہندی رہی۔
سانوں اک تاں پنجابی دی ایہہ اندرونی طاقت پچھانن اتے اجاگر کرن دی لوڑ اے اتے دوجے، پنجابی ساہت-سبھیاچار دے تعلقات وچ سانوں بابا فرید توں پچھے لکیر مارنا چھڈّ کے اجوکے پنجابی بولدے علاقے دے اس ویلے والے جغرافیائی کھیتر دے نروئے ورثے نوں اپناؤنا چاہیدا اے۔ جدوں بھائی گرداس نے بابا نانک دے ظاہر ہویاں دھند مٹن دی گل کیتی سی، اوہ مدھکالی ہنیر دا ذکر کر رہے سن۔ اوہناں دا ایہہ مطلب نہیں سی کہ اس توں پہلاں اتھے سدا توں دھند ہی سی۔ مدھکالی دھند توں پہلاں دے چانن دا گوڑہا اثر تاں بھائی گرداس سمیت رچناکاراں اتے بانیکاراں دیاں کرتاں وچ صاف جھلکدا اے۔
دوجی گل، ایہدے نالو-نالو ہی پنجابی دی اپنی لپی گورمکھی دا سہج-ترقی سی جس نوں اوہدے مڈھلے دور وچ ہی بانی لئی ورتے جان نے امرتا بخش دتی۔ بھاویں صدیاں مگروں وکھ وکھ دھراں نے اپنے سیاسی اتے مذہبی ہتاں لئی پنجابی بھائیچارے دی فرقو بنیاد اتے بھاشائی ونڈ خاطر اس تتھّ دی درورتوں کیتی پر اس گل وچ کوئی شکّ نہیں کہ بانی لئی گورمکھی دی ورتوں پنجابی واسطے جیونداتی طاقت سدھ ہوئی۔ 18ویں-19ویں صدیاں وچ چھاپاکھانے دی آؤند نال پنجابی سمیت لپیاں والیاں بولیاں نوں اتے اوہناں وچ ساہت-رچنات نوں وڈا ہلارا ملیا۔ بھاشائی ترقی دے اس پڑائ اتے لپیاں توں ورویاں بولیاں پچھڑ گئیاں اتے پنجابی سمیت لپیاں والیاں بولیاں اگے نکلن لگیاں۔
تیجی گل، آزاد بھارت دی سنودھانساز سبھا دے لمے وچار-وٹاندریاں وچ بولیاں دی مسئلہ جاری چرچہ دا موضوع رہی۔ آخر اوہناں نوں وکھ وکھ کھیتراں وچ سرکاری مانتا دین دے عاشِ نال اٹھویں لسٹ وچ 14 بولیاں درج کیتیاں گئیاں۔ خوش قسمتی نوں پنجابی وی اوہناں وچ شامل سی۔ اس لسٹ وچوں باہر رہی ہر بولی نوں اس وچ شامل ہون لئی بہت جدوجہد کرنا پیا۔ اسے کرکے 60 سالاں توں ودھ دے ویلے وچ کل 8 ہور بولیاں ہی اس وچ شامل ہو سکیاں ہن۔ اک وار پھیر پنجابی سمیت درج بولیاں دے ترقی واسطے غیر-درج بولیاں دے ٹاکرے سہائی ماحول پیدا ہو گیا۔
چوتھی گل، جو تیجی نال جڑی ہوئی ہی اے، درج بولیاں دے بنیاد اتے صوبیاں دی حدبندی سی۔ اس ویلے تک بولی وچ فرقو-سیاسی دخل بہت تکڑا ہو گیا ہون کرکے کئی صورتاں وچ بھاشائی صوبیاں لئی بھاری جدوجہد کرنی پئی، تاں وی اک اک کرکے آخر اوہ ہوند وچ آ ہی گئے۔ پنجابی دا صوبہ بھاویں وکھ وکھ بہانیاں نال علاقائی پکھوں بری طرحاں چھانگ دتا گیا، پھیر وی ایہنوں بھاشائی-جغرافیائی بنیاد تاں مل ہی گیا۔
پنجابی دیاں پکیاں بنیاداں بارے ایہہ نقطے بھاشائی اختیار دی مکمل حصول لئی جدوجہد نوں بل دین دے اہل ہون کرکے چیتے رکھنے ضروری ہن۔
پنجابی متعلق فتوے توں یونیسکو دے انکار دے باو جود ایہہ تتھّ وچارے جانا وی ضروری اے کہ بولیاں مردیاں وی ہن اتے ہن اوہ وگیانک-تکنالوجیکل تے مایامکھی وشویکرت جگّ وچ پہلاں نالوں بہت ودھ تیزی نال مر رہیاں ہن۔ ہن بھاشا-مہربان سیانیاں دی چنتا ایہہ نہیں کہ بولیاں مر رہیاں ہن سگوں ایہہ اے کہ خود بولی ہی مر رہی اے! جے بولی دے مر رہی ہون دی لمی-چوڑی گل نوں لامبھے رہن دیئیے، بولیاں دے مرن دا عمل تاں ساڈے اکھاں ساہمنے واپر رہا اے۔ وڈیاں بولیاں دے سامراج چھوٹیاں بولیاں نوں اپنے اندر خور رہے ہن۔ اپبولیاں کسے ہلپانی جاں رولے توں بناں بولیاں وچ لین ہو رہیاں ہن۔ ساڈے بچپن وچ اوہناں دے بولن دے اپبھاشائی رنگ صدقہ ہندی ملوئیاں، مجھیلاں، دوابیاں، پوادھیاں، آدی دی پچھان آواجائی، پاٹھ-کتاباں، ریڈیو-ٹیویؤ اتے ملازماں دی ادلا-بدلی جاے کارناں نے بہت پتلی پا دتی اے۔ باراں کوہ پچھوں بولی بدلن والی پنجابی کہاوت دریڈے ہوئے-بیتے دی گل بن کے رہِ گئی اے۔ وڈے پیمانے اتے ایہو بھانا چھوٹیاں، خاص کرکے قانونی راکھی توں ورویاں بولیاں نال واپر رہا اے۔ ایہدی اک اجاگر مثال ساڈی گوانڈھی بولی ہریانوی اے جو اپنا علاقہ ہون دے باو جود، لپی-وہونی اتے غیر-درج ہون کرکے، ہندی ایلانے جان نال سکولی-کالجی اتے دفتری-سرکاری ہندی وچ تیزی نال کھردی جا رہی اے۔
1898 وچ آئرش بولی-سائنسدان جارج ایبراہم گریئرسن نے تن سالاں دی محنت نال ہندوستان دا پہلا بھاشائی سروے نیپرے چاڑھدیاں 179 بولیاں اتے کئی اپ-بولیاں دی پچھان کیتی سی۔ 2005 وچ ‘بھارت بولی ترقی یوجنا’ دے ناں نال اتے پھیر 2007 وچ ‘نیو لنگوئسٹک سروے آف انڈیا’ دے ناں نال کیتے گئے جتن بھارت سرکار نوں تکنیکی اتے آکاری کارناں کرکے تیاگنے پئے۔ 2009 وچ بڑودرا دی اک غیر-سرکاری ادارہ ‘بولی ریسرچ اینڈ پبلیکیشن سینٹر’ نے ایہہ کم کسے سرکاری مدد توں بناں اپنے ہتھ لیا۔ چار سالاں وچ 85 ادارےآں تے تن ہزار والنٹیئراں دی مدد اتے اک کروڑ روپئے دے خرچ نال تیار کیتی گئی 35,000 پنے دی ‘پیپلز لنگئسٹک سروے آف انڈیا’ ناں دی رپورٹ استاد دن ویلے اس 5 ستمبر نوں عوامی کیتی گئی۔ اس رپورٹ نے کئی دلچسپ بھاشائی تتھّ پیش کیتے ہن جو پنجابی دے حوالہ وچ ساڈا دھیان لوڑدے ہن۔
2001 دی مردمشماری نے، دس ہزار توں گھٹ لوکاں دیاں بولیاں نوں گنتی وچ نہ لین کرکے، دیس دیاں بولیاں دی گنتی 122 دسی سی۔ دنیا دے سبھ توں وڈے اس پیپلز سروے نے 40 کروڑ لوکاں دی بولی ہندی توں لے کے سقم دے صرف چار بندیاں تک محدود ہو گئی اتے ہولی ہولی نپالی وچ کھر گئی ماجھی تک 780 بولیاں پچھانیاں ہن جنہاں وچوں 400 توں ودھ بولیاں آدواسی قبیلیاں اتے ٹپریواساں دیاں ہن۔ سروے دا ایہہ وی کہنا اے کہ سو دے قریب بولیاں اجے وی اوہناں دی نظروں اوہلے رہِ گئیاں ہو سکدیاں ہن۔ اس سروے ویلے لوکگیتاں، کہانیاں، رشتیاں، ریتی-رواجاں، کرت دے سنداں، گھریلو وستاں، گنتی-منتی، دناں، مہینیاں، رنگاں، برچھ-بوٹیاں، آدی دے نانواں واسطے ورتے جاندے شبداں دے فرق نوں وکھری بولی متھن واسطے بنیاد بنایا گیا۔ (اس کسوٹی مطابق پنجابی دی گھٹدی مولکتا اتے نویکلتا دا اندازہ قریبی رشتیاں تے گھریلو وستاں دے سینکڑے غیر-پنجابی نانواں توں، مثال وجوں ماں-پیو دے ممی-ڈیڈی، بسترے دے بیڈّ، میز-کرسی دے ٹیبل-چیئر، چمچے دے سپون بنن توں لایا جا سکدا اے۔ کئی پنجابی بچے ہن دناں، رتاں، گنتیاں، آدی دے ناں تاں پنجابی وچ سمجھدے ہی نہیں۔ اوہناں لئی ایت، سوم سنڈے، منڈے، ہنال، سیال ثمر، ونٹر، چھٹی ویکیشن اتے پندراں، سولاں پھپھٹین، سکسٹین ہو گئے ہن۔)
دھیان یوگ گل اے کہ ایہناں وچوں 96 فیصدی بولیاں دا سرکارے-دربارے تاں چھڈو، بھاشائی-ساہتی چرچہ ویلے وی کدی کتے کوئی ذکر تک نہیں ہندا۔ سروے نے پچھلے پنجاہ سالاں وچ کوئی پچی فیصدی بولیاں دے خاتمے بارے چنتا ظاہر کردیاں دسیا اے کہ درج اتے لپیبدھ بولیاں چھوٹیاں بولیاں نوں لگاتار کھا رہیاں ہن۔ اسدے نال ہی ایہہ تتھّ وی دھیان منگدا اے کہ بہہتیاں درج تے لپیبدھ جاں ساہت اکادمی دیاں پروانت بولیاں دی اپنی حیثیت وی کئی کارناں کرکے کمزور پیندی جاندی اے۔ شملہ دی ‘انڈین انسٹیچیوٹ آف ایڈوانسڈ سٹڈی’ نے اس 11 توں 14 اگست تک اک گوشٹی کروائی جس وچ دیس دیاں لگبھگ ساریاں مانتا-حاصل بولیاں دے پرتیندھاں نے حصہ لیا۔ اتھے اک اہم گل ایہہ ابھر کے ساہمنے آئی کہ بنگلا، ملیالم، تامل، تیلگو جہیاں سبھاگیاں بولیاں، جنہاں نوں اتھوں دیاں سرکاراں دی حمایت وی حاصل اے اتے بولن والیاں دا پیار وی حاصل اے، توں بناں باقی سبھ بولیاں سرکاری مدد دی گھاٹ، بولن والیاں دی بے رخی اتے پاٹھکاں دی تھڑ جاے پنجابی والے رونے ہی رو رہیاں سن۔ جتھوں تک انگریزی دے ریلے دا تعلقات اے، اس توں تاں جنہاں نوں اسیں سبھاگیاں بولیاں کیہا اے، اوہ وی دوجیاں جنیاں ہی بھیبھیت سن۔ ڈوگری، کونکنی، آدی بولیاں دے پرتیندھاں دا تاں کہنا سی کہ اوہناں کھیتراں دیاں وڈیاں بولیاں وچ لکھن والے لکھاری انعام لین دی منشا نال ہی ایہناں بولیاں وچ کچھ کتاباں چھپواؤندے ہن۔
اس ماحول وچ پنجابی دیاں مشکلاں دی چرچہ دا شروع ساڈے بہت سارے سیانے مہاراجہ رنجیت سنگھ نوں ایہہ الانبھا دے کے کردے ہن کہ مغل-پٹھاناں نوں تاں کی کہیئے، اوہنے وی پنجابی لاگوُ نہ کیتی۔ اجیہے نقطہ چین انا وی نہیں جاندے-سمجھدے کہ اس زمانے وچ بولی دی اہمیت دے اوہ تجزیہ ترقی یافتہ ہی نہیں سن ہوئے جو اج ساڈے لئی پیمانہ بنے ہوئے ہن۔ ماں بولی، راجبولی، سکھیا دا زریعہ، راجبولی وجوں ماں بولی دا اہمیت، سکھیا دے زریعہ وجوں ماں بولی دے کردار، جاے مدعیاں بارے رنجیت سنگھ دے ویلے اج والی سمجھ دی آس جاں سوچ کرنا واجب نہیں۔ اس ویلے تاں سکھیا راج دے سروکاراں وچ شامل ہی نہیں سی۔ راجپربندھ دا تانابانا وی اس ویلے اج وانگ پھیلواں نہیں سی۔ راج دی چنتا بسّ ایہہ ہندی سی کہ امن-قانون بنیا رہے اتے ٹیکس اگرااے جاندے رہن۔ اس اپرنت، فارسی، جس نوں رنجیت سنگھ نے پہلاں وانگ ہی راجکاج دی بولی بنائی رکھیا، ہندوستان دے اندر تے باہر وڈے جغرافیائی کھیتر وچ حکومتاں دی ورتوں وچ ہون کرکے انتر-سرکاری رابطہ وچ سہائی ہندی سی۔
پنجاب دی بولی مسئلہ دے بی انگریزاں نے سوچی-سمجھی پالیسی ماتحت بیجے۔ اوہناں نے راجپربندھ نوں جدید لیہاں اتے اسارن اتے کارگر ڈھنگ نال چلاؤن لئی عملہ-پھیلا تیار کرن واسطے پہلی وار تعلیمی تانابانا ہوند وچ لیاندا جس وچ انگریزی نوں باقی بولیاں دے ٹاکرے سرداری دتی گئی۔ ایہدے نال ہی اوہناں نے ہندواں، مسلماناں اتے سکھاں وچ اپنے اپنے دھرم دی پرپکتا اتے دوجے دھرماں دے ٹاکرے وڈتن دی بھاونا جگاؤن دی تکنیک اپنائی۔ پھیر دیسی بولیاں اتے لپیاں نوں دھرماں نال جوڑن دی خطرناک چال چلی گئی۔ آزادی سنگرام دی بھاونا ایہناں چالاں دا کافی کارگر توڑ سدھ ہندی رہی پر ویلے دا وینگ دیکھو، انگریز دی بیجی اس زہر-بوٹی نوں آزادی ویلے دیس-ونڈ نال پیدا ہوئے ماحول وچ بھرپور پھل لگن لگے۔ ایہہ سبھ انا سجرا اتہاس اے کہ اس دے وستار وچ جان دی کوئی لوڑ نہیں دسدی۔
رنجیت سنگھ دے اتے انگریزاں دے ویلے پنجابی نوں راجپربندھ اتے سکھیا دے زریعہ وجوں ستھان نہ ملن دے باو جود لوکاں دی بولی وجوں ایہدی حیثیت نوں سٹّ مارن دے سوچے-سمجھے جتن نہیں سن ہوئے جس کرکے ایہدیاں جڑھاں نوں نقصان نہیں سی پجیا۔ راج-سنگھاسن اتے سکھیا-سنگھاسن توں بناں وی ایہہ گروہ پنجابیاں دے، ہندو پنجابیاں دے وی، مسلمان پنجابیاں دے وی اتے سکھ پنجابیاں دے وی، من دے سنگھاسن اتے براجمان رہی۔ آزادی نال دیسی بولیاں دے ترقی دی آس جاگنی سبھاوک سی پر سرکار نے سیاسی اتے معاشی واگاں سنبھالن وانگ بھاشائی اتے تہذیبی پالیسیاں گھڑن دا کم وی پوری طرحاں اپنے ہتھ لے کے ایہناں نوں وی اپنا کھڈونا بنا لیا۔ اسے کرکے ایہہ پالیسیاں رتاں وانگ بدلدیاں رہندیاں ہن۔ چاہیدا ایہہ سی کہ ایہہ پالیسیاں تیار کرن دا کم بولی اتے سبھیاچار دے گیانیاں دے حوالے کیتا جاندا۔
بابا فرید توں لے کے ہن تک پنجابی ساہت دے وڈے بھائیوال رہے مسلماناں نوں پاکستان، جس دے حصے پنجابیاں دا وڈا حصہ آ گیا سی، وچ ایہہ پکّ کروایا جان لگیا کہ اوہناں دا اصل رشتہ پنجابی نال نہیں، اردو نال اے۔ راجپربندھ اتے سکھیا وچ پنجابی نوں نکار کے اردو دے جھنڈے گڈّ دتے گئے۔ اکھوتی اپرلے طبقے دے پنجابیاں نے گل بات لئی اردو اپنا لئی۔ حالت اینی نگھر گئی کہ پاکستانی پنجاب دی اسمبلی وچ پنجابی وچ تقریر کرن دی مناہی کر دتی گئی۔ (ہن شاید ایہہ مناہی تاں ردّ کر دتی گئی اے پر پتہ نہیں، ایہہ حق کوئی ورتدا وی اے کہ نہیں۔) ادھر پہنچدیاں ادھرلی پنجابی دی ترقی دیاں خبراں بہت ودھا-چڑھا کے دسیاں ہندیاں ہن۔ اہتوں وی ماڑی گل، ادھرلے پنجاب وچ اپنے آپ نوں عامَ لوکاں نالوں اچا سمجھن والے طبقے وچ پنجابی دی تھاں گھراں وچ انگریزی جاں ہندی بولن دا رجھان ودھ رہا اے، بھاویں کہ پاکستان دے ٹاکرے اس عمل دی رفتار اجے کافی مدھم اے۔
ایہہ آس رکھنا بالکل جائز سی کہ پنجابی صوبہ بنن پچھوں، خاص کرکے پنجابی صوبے دے مدعی کہاؤندے سیاسی آگوآں دے گدی اتے بیٹھن پچھوں پنجابی نوں راجبولی دا درجہ مل جاندا۔ پر اتہاس حیران ہویا کریگا کہ اجیہا ہویا نہ۔ میرا متّ اے کہ جے لچھمن سنگھ گل دی ٹٹن لئی ہی بنی سرکار ایہہ قدم نہ چکدی، کسے اکالی جاں کانگرسی سرکار نے اج تک وی پنجابی نوں راجبولی نہیں سی بناؤنا اتے پنجابی لکھاریاں نے چنڈی گڑھ دے مٹکا چوک وچ اسے طرحاں دھرنے دندے رہنا سی، جویں ہن اوہ بنیا ہویا بھاشائی قانون لاگوُ کرواؤن لئی اتے اوہدیاں کمزوریاں دور کرواؤن لئی اکثر دندے رہندے ہن۔ چھوٹے-وڈے بابو ہمیشہ حاکماں دی اکھ ول دیکھ کے کم کردے ہن۔ گل دی کوڑی اکھ دیکھدیاں ٹائیپ دیاں انگریزی مشیناں دفتراں دیاں الماریاں اتے سٹّ کے پنجابی دیاں مشیناں خرید لئیاں گئیاں سن۔ اوہدی سرکار دا ڈگنا سی کہ پنجابی دیاں مشیناں پرے سٹدیاں انگریزی دیاں مشیناں جھاڑ-پونجھ کے پھیر میزاں اتے سجا لئیاں گئیاں۔ اس تتھّ اتے کس نوں ہاسہ نہیں آویگا کہ اج وی دفتراں وچ پنجابی لاگوُ کرن دیاں ہدایتاں کئی وار انگریزی وچ بھیجیاں جاندیاں ہن۔
معاشی بین القوامیت دے نال نال اطلاع، دورکمیونیکیشن اتے کمپیوٹر تکنالوجی دے دنگ کر دین والے ترقی نے انگریزی بولی دی اہمیت بہت ودھا دتی اے۔ اسدا کارن ایہدیاں کوئی بھاشائی خاصیتاں نہیں،سگوں لپی دیاں کمزوریاں اتے گرائمر دیاں بے نیمیاں ایہنوں اونی بولی بناؤندیاں ہن۔ اک تاں بستیوادی سامراج دی بولی ہون کرکے ایہدی پہنچ وڈے جغرافیائی کھیتر تک ہو گئی اتے دوجے، ایہدے زریعہ راہیں کھوج-کم صدقہ ہویا وگیانک-تکنالوجیکل ترقی ایہدے اہمیت وچ وادھا کردا اے۔ انگریزی وچ ہور بولیاں دے شبداں نوں اپنا کے امیر ہون دی وی بڑی صلاحیت اے۔ اوہ ساڈے وانگ فون نوں ‘دوربھاش’، سبویء نوں ‘بھومیگت پیدل پار پتھ’ اتے جونیئر انجینیئر نوں ‘کنشٹ ابھئنتا’ نہیں بناؤندے سگوں انگریزی-بھاشییزی لوکاں وچ ہور بولیاں دے پرچلت ہندے رہندے شبداں نوں اسے روپ وچ اپنے کوشاں وچ شامل کردے رہندے ہن۔ اوہناں لئی حقہ، بندی، ساڑھی، سبھ ایہو ہن۔ انگریزی دے اس دبدبے دا راہ ساڈی بھاشائی ہین-بھاونا ہور سوکھا کر دندی اے جس کرکے انگریزی بولن نوں، بھاویں اوہ غلط ہی ہووے، مان والی گل سمجھیا جاندا اے۔
پنجابی دا مستقبل کس راہ پیا ہویا اے، ایہہ تتھّ اسیں دو پیمانیاں مطابق دیکھانگے۔ اک، رابطہ، علم اتے سبھیاچار دے وسیلے وجوں؛ دوجا، مکھ آدھاراں دی مضبوطی دے پکھوں۔
عامَ بول چال اتے عامَ رابطہ وچ پنجابی اجے وی کافی وڈے جغرافیائی کھیتر وچ وڈی حد تک ورتوں وچ اے، بھاویں ہن پوری حد تک تاں نہیں کیہا جا سکدا۔ گیان-سائنس دے ترقی دے نال نال اس اتے انگریزی دا جائز تے ناجائز دوواں قسماں دا چھپا ودھدا جاندا اے۔ ساہت، لوک-ساہت، وچار-چرچار، لوریاں، گیتاں، ویناں، آدی راہیں ظاہر ہندا بھاوناتمک، فلسفی اتے تہذیبی پکھ ہی اے جو انسان نوں انسان بناؤندا اے۔ ایہہ پکھ نویاں سماجی، معاشی، سائنسی حالتاں وچ لگاتار سنگڑ رہا اے۔
کسے وی بولی نوں کھڑی رکھن لئی جغرافیائی کھیتر، شبد-بھنڈار، لپی اتے گرائمر اوہدے چار تھمھ ہندے ہن۔ جے ایہناں چاراں دے پکھوں پنجابی نوں پرکھ کے دیکھیئے، سٹے کوئی اتشاہجنک نہیں نکلدے۔
پہلا، پنجابی دا جغرافیائی کھیتر، جو سنتالی تک دور دور پھیلیا ہویا سی، وار وار ٹکڑیبندی دا شکار ہو کے تھوڑھے جاے علاقے تک سمٹ گیا اے۔
دوجا، پنجابی دا مولک شبد-بھنڈار، جو ہر بولی وانگ، اپنے بولن والیاں دے وچار-پرگٹاوے دے پوری طرحاں اہل اے، بدقسمتی نوں آپنیاں ہتھوں ہی کھردا جا رہا اے۔ پنجاب دے پربندھک تے سیاسی حلقیاں وچ اتے سبھ توں ماڑی گل، اکادمک کھیتر وچ اجیاے لوکاں دی بھرمار اے جنہاں نوں نہ تاں پنجابی نال کوئی موہ اے، نہ سماج لئی ماں بولی دے اہمیت دا پتہ اے اتے نہ پنجابی دی بھاشائی آب-تاب دی کوئی جانکاری اے۔ ایہہ لوک پنجابی دے سچے ٹکسالی شبداں دی تھاں اوپریاں بولیاں دے شبد عامَ ہی ورتدے ہن۔
تیجا، ایہہ کتھن کسے جذباتی جاں سوڑے نظرئیے اتے مشتمل نہیں سگوں بھاشا-سائنسی کسوٹی اتے کھرا اتردا اے کہ پنجابی لئی اکو-اککو ڈھکویں لپی گورمکھی ہی اے جو اس دی ہر دھنی اتے شبد نوں لکھت دا صحیح صحیح جامہ پوا سکدی اے۔ پر اس دے باو جود مسلمان، پوتر قرآن نال جڑی لپی ہون کارن، شاہمکھی نوں ستکاردے ہن، ہندواں لئی ‘دیوتیاں دی بنائی’ دیوناگری توں بناں سبھ کوڑ اے اتے سکھاں لئی گورمکھی گرو گرنتھ صاحب دی لپی اے۔ اس سوچ نے پنجابی دا نقصان کرن وچ کوئی قصر نہیں چھڈی!
لپی بارے اصل چنتاجنک گل کئی پنجابی لکھاریاں سمیت کجھ لوکاں دی ایہہ سمجھ اے کہ لپی دا کی اے، کوئی وی ورت لوو! اوہ کہندے ہن، بہہتیاں لپیاں وچ لکھی پنجابی بہتے لوکاں تک پہنچ سکیگی۔ اس دلیل مطابق تاں سانوں پنجابی دی تھاں بولی وی انگریزی اپنا لینی چاہیدی اے کیونکہ اجیہا کر کے اسیں بہت ودھ لوکاں نال جڑ سکاں گے۔ ایہناں لوکاں نوں اینی فکر نہیں کہ پجدی بولی اے، لپی نہیں۔ جے مینوں کوئی بولی نہیں آؤندی، میں اپنے لئی پڑھنجوگ کسے لپی وچ لکھی اس بولی دا کی کراں گا؟کوئی انگریز رومن وچ لکھی ہوئی پنجابی دا کی کریگا؟ میں گورمکھی وچ لکھی ہوئی فرانسیسی دا کی سمجھانگا؟ تے جے کسے نوں پنجابی دی سمجھ اے تاں اوہ اس دی لپی گورمکھی کیوں نہ سکھے-جانیے؟ ایہہ متّ پیش کرن والے سجناں نوں نہ ایہہ پتہ اے کہ بولی کی ہندی اے، نہ ایہہ جانکاری اے کہ لپی کی ہندی اے اتے نہ ہی ایہہ سوجھی اے کہ ایہناں دوواں دا آپس وچ کی رشتہ اے تے سماج نال کی ناطہ اے! کسے جغرافیائی کھیتر دے لوکاں دی بولی بہت لمے تریخی دور وچ روپ دھاردی اے۔ اوہدیاں کچھ دھنیاں ہور بولیاں نال سانجھیاں ہو سکدیاں ہن تے ہندیاں ہن پر کچھ دھنیاں اسے دیاں ہی خاص ہندیاں ہن۔ ہر بولی دی لپی دا ترقی وی اوہدے نال نال ہی ہندا اے۔ ایہو لپی اس بولی دیاں ساریاں دھنیاں نوں ظاہر کرن دے اہل ہندی اے۔ ہور کوئی لپی اجیہا نہیں کر سکدی۔ پنجابی دیاں کچھ پرانیاں دھنیاں، جویں گھ، جھ، ڈھ، دھ، بھ، آدی اجہیاں ہن جنہاں نوں ہور کسے لپی وچ ظاہر ہی نہیں کیتا جا سکدا۔ اسے طرحاں ل نالوں پاٹ کے ترقی یافتہ ہوئی اتے ہن پینتی وچ شامل ہو چکی ل دی دھنی ہور لپیاں وچ ظاہر نہیں کیتی جا سکدی۔
شاہمکھی دی گل نوں اردو جانن والے سجن چنگی طرحاں سمجھ سکنگے۔ کوئی ادھی صدی پہلاں دی گل اے، جالندھر ریڈیو توں شاہمکھی وچ لکھ کے پنجابی پڑھن والے اک سجن نے کلغی نوں قلفی پڑھ دتا سی۔ بڑا رولا پیا تے بڑا جھنجٹ ہویا۔ چلو ایہہ تاں دور دی گل اے، سجری مثال لوو۔ کچھ مہینے پہلاں دلی دے اک دوماسک نے پاکستان وچ شاہمکھی-پنجابی وچ چھپیاں غزلاں چھاپیاں۔ لپی بدلن ویلے ہوئے کئی کارنامیاں وچوں دو مثالاں کافی ہن۔ مصرعہ سی،"ہولی ہولی وتھاں ودھیاں جویں مٹھیؤں کردی ریت۔” لپی کار نے کیتا،"…مٹھیؤں کردی ریت۔” اویں ہی “چن وی اوہنوں ویکھ کے کھڑھا رہا بنیرے تے” دے "بنیرے” نوں “ہنیرے” لکھ دتا۔ کارن ایہہ سی کہ جے سوچیا نہ جاوے،ایہہ لفظ ایوں وی پڑھے جا سکدے ہن!
ہن گل کریئے دیوناگری دی۔ پنجابی لئی (تے ہور بھارتی بولیاں لئی وی) آنیں-بہانیں، کسے بھاشائی بنیاد توں بناں، بھاشائی-سامراجی سوچ جاں فرقو راجپالیسی کارن دیوناگری لپی دی منگ کیتی جاندی رہندی اے، بھاویں کہ پنجاب وچ ایہہ منگ کرن والے پنجابی نوں آپ وی دیوناگری وچ نہیں لکھدے۔ اک دلچسپ تتھّ؛ مینوں جے گورمکھی دی تھاں دیوناگری دی ورتوں کتے سوچ-سمجھ کے باقاعدہ کیتی ملی اے، اوہ گوردواریاں وچ رکھے جاندے گٹکیاں وچ اے۔ عقیدت منداں نوں بانی تک پہنچن واسطے اس دی لپی سکھن لئی پریرن دی تھاں بانی دی ہی لپی ‘اور تماری’ کر دتی گئی اے۔ اکو مثال کافی اے۔ دیوناگری وچ لکھ کے کسے نوں گھر، جھولا، ڈھول، دھرتی اتے بھولابھالا پڑھن واسطے کہو اتے دیکھو کہ اوہ ایہناں دے پنجابی اچارن دی تھاں کی اچردا اے!
انگریزی دی لپی رومن دی گل تاں رہن ہی دیئیے تاں چنگا! ایمیل کردیاں لوک پنجابی لئی عامَ کرکے رومن لپی ورتدے ہن جس وچ لکھی پنجابی نوں اٹھالنا خاصی مشقت لوڑدا اے۔ اجیہا اس تتھّ دے باو جود ہو رہا اے کہ کمپیوٹر وچ گورمکھی-پنجابیی وچ ایمیل کرن دی بہت ہی سوکھی-سرلی سہولت حاصل اے۔ ایہنوں پنجابی نال دلی سانجھ دی گھاٹ ہی سمجھو کہ، مثال وجوں، جنہاں لکھاریاں، پروفیسراں، پاٹھکاں نوں میں گورمکھی-پنجابیی لکھن دا ایہہ طریقہ دسیا اے، اوہناں وچوں بہت گھٹ نے اوہ اپنایا اے۔ ایوں پنجابی دی اک لپی وجوں کمپیوٹر راہیں سہجے سہجے رومن دا داخلہ ہو رہا اے۔ موتی تے موٹی نوں رومن وچ کی فرق کر کے لکھوگے؟دوویں Moti ہن۔ Das دس اے کہ داس؟ Dal دال اے کہ دل اے، dal ڈال اے کہ ڈل اے؟ Gard نوں گارد، گرد، گارڈ، گرڑ وچوں کی پڑھوگے؟
پنجابی واسطے اس دی سائنسی لپی گورمکھی دی تھاں کوئی ہور لپی لیاؤن والیاں دی نرول سیاسی تے دھارمک-فرقو منگ خلاف لمے جدوجہد دے سٹے وجوں پنجابی بولی اتے گورمکھی لپی دا قانونی میل ہویا اے۔ بھاشا-سائنس دے خلاف گلاں لکھ-بول کے ستیاں کلاں نہیں جگاؤنیاں چاہیدیاں اتے پنجابی دا نقصان نہیں کرنا چاہیدا!
چوتھا، ہر بولی دا نت-ورتوں صدقہ ترقی یافتہ ہویا گرائمر مونہوں-مونہوں پیڑھی-در-پیڑھی اگے پجدا رہندا اے۔ سکولی عمر توں پہلاں ہی بچہ وعدہ اتے لنگ سمیت بہت سارا گرائمر سکھ چکیا ہندا اے۔ اوہ “میں روٹی کھانی ہے” کہندا اے، “میں روٹی کھانا ہے” نہیں اتے "میں پانی پینا ہے” بولدا اے،"میں پانی پینی ہے” نہیں۔ اوہ "اک روٹی لینی ہے” آکھدا اے،"اک روٹی لینیاں ہن” نہیں اتے "دو روٹیاں لینیاں ہن” کہندا اے،"دو روٹی لینی ہے” نہیں۔ پر وڈیاں ڈگریاں والے اوہناں کئی ‘ودواناں’ دا کی کریئے جہڑے ایہناں توتلے بچیاں دے برابر گرائمر وی نہیں جاندے؟ اجیاے لوکاں دے مونہوں تسیں اکثر ہی ‘مکی دی روٹیاں’ تے ‘کچّ دی چوڑیاں’ ورگے منوہر وعدہ سنے ہونگے۔ کچھ دن پہلاں دورفلسفہ توں آزادی دن دے پروگرام دی پیشکار بیبی پنجابی نوں بالکل بناؤٹی لہجے وچ تاں بول ہی رہی سی، ‘شہیداں دی قربانیاں’ جاے بھاشائی موتی وی بکھیر رہی سی! ہن پنجابی ‘ملیا’ دی تھاں اکثر ‘پایا گیا’ لکھیا ملدا اے جس دے بڑے ہاسوہینے سٹے نکلدے ہن۔ اخبار مریض دے پیٹ وچ کینسر ملیا جاں نکلیا دی تھاں لکھدے ہن، مریض دے پیٹ وچ کینسر پایا گیا۔ یعنی، اس بدقسمت دے پہلاں چنگے-بھلے پیٹ وچ ہن کینسر پا دتا گیا اے!
پنجابی اتے ش دا حملہ ہی رکن وچ نہیں آؤندا۔ دیس، نراس، سلوار، سیسہ جہے درجناں شبد ساڈے مہانرتھیاں نے دیش، نراش، شلوار، شیشہ، آدی بنا دتے ہن۔ دیس نوں دیش بنا دتے جان کرکے ہن گھیؤ دیشی ہووےگا اتے کڑیاں پردیشی ڈھولے دے گیت گایا کرنگیاں۔ پردیس ودیش ہو گیا اے، مٹیار یوتی ہو گئی اے اتے گبھرو یوک ہو گیا اے۔ پنجابی رشتیاں اتے سبھیاچار دا سبھ توں بہتا نقصان انکل-آنٹی نے کیتا اے۔ جتھے، مثال وجوں، ماما-ماسی ماں دے اتے چاچے-تائیے تے بھوآ پیو دے ویر-بھین ہون صدقہ بولن ویلے من وچ آدر تے موہ دی خاص بھاونا جگاؤندے سن، ہن مامے، چاچے، تائے، پھپھڑ، ماسڑ، آدی توں لے کے سبزی والا انکل، دودھ والا انکل سبھ انکل ہی ہن۔ چاچی، تائی، ماسی، بھوآ، آدی توں لے کے گلی دی کپڑے پریس کرن والی تک سبھ آنٹیاں ہن۔ انکل-آنٹیاں وچ اجیاے گوانڈھی وی شامل ہندے ہن جنہاں نوں گھرے بچیاں ساہمنے اکثر گالاں دتیاں جاندیاں رہندیاں ہن۔ ایوں ایہناں شبداں نال جڑیا ستکار ہی مر گیا اے۔
ایہہ گل وی دھیانجوگ اے کہ ساڈے کسے وشوودیالے، ڈیپارٹمنٹ جاں بورڈ نے، اک سکولی تے اک کالجی گرائمر توں علاوہ، پنجابی دی گہر-گمبھیر جانکاری لئی ورتی جا سکن والی کوئی گرائمر کتاب تیار نہیں کیتی۔ کی سانوں اس گل توں چنتاتر نہیں ہونا چاہیدا کہ پنجابی نال متعلق کروڑاں-اربانں دے بجٹ والیاں ادارےآں وچوں کسے نے وی اجے تک پنجابی شبد-گروہ نوں اک تھاں اکتر نہیں کیتا اتے نہ ہی شبدجوڑاں وچ اکروپیؤ لیاندی اے؟ شبد-سنگریھ اتے شبدجوڑاں دے میاریکرن واسطے پنجابی یونیورسٹی نے ڈاکٹر۔ ہرکیرت سنگھ دی اگوائی وچ وڈیائیجوگ کم کیتا سی جو بدقسمتی نوں اسے یونیورسٹی نے ردّ کر دتا جدوں کہ چاہیدا ایہہ سی کہ وشوکوشاں وچ جاری سودھاں اتے وادھیاں دی دنیا بھر والی ریت اپنائی جاندی اتے اس نوں مکمل بنایا جاندا رہندا۔ الٹا ہویا ایہہ کہ ہرکیرت سنگھ دے جواب وچ یونیورسٹی نے اصولاں دا اک اجیہا کتابچہ جاری کیتا جیہنے کئی کئی جوڑاں والے شبداں واسطے کوئی اک جوڑ متھن دی تھاں اوہ شبدجوڑ وی اکھیڑ دتے جنہاں بارے اکا کوئی اختلاف جاں دوہر اے ہی نہیں۔
پچھے جاے دلی یونیورسٹی وچ پنجابی اتے ہور دیسی بولیاں دا رتبہ گھٹائے جان خلاف روس-لہر چلی سی۔ ایہہ کوئی اکلی-اکہری گھٹنا نہیں۔ ویلے ویلے پنجاب دیاں یونیورسٹیاں وچ وی پنجابی دی ہوند نالوں پچراں لااے جان دیاں اتے سرکاراں دے پنجابی-ورتکنیک قدماں دیاں افسوسناک خبراں آؤندیاں ہی رہندیاں ہن۔ ایہنیں دنیں پنجابی نال دسویں پاس کرن والیاں نوں ہور دسویں پاساں وانگ چنڈی گڑھ پرحکمرانی دا کنڈکٹر لاؤن توں انکار بھکھواں مدعا بنیا ہویا اے۔ عجیب گل دیکھو، پنجاب دی راجگڑھ وچ پنجابی نوں کوئی مانتا ہی نہیں! ہن تعلیمی پالیسیاں تیار کرن وچ سرکار دے نال نال کارپوریٹ جگت دا وی ہتھ ہو گیا اے جس نوں بولی تے سبھیاچار دے بنیاد اتے بندے منکھاں دی لوڑ نہیں، وگیانک-تکنالوجیکل موضوع لے کے بنیاں انسانی مشیناں دی لوڑ اے۔
سرکاراں لئی سکھیا ڈیپارٹمنٹ بچیاں نوں پڑھاؤن دے نال نال ہور وحصےآں وانگ ہور وی کئی کم آؤندا اے۔ پچھلے دنیں پنجاب سرکار نے پرائمری دے طالب علماں لئی لکھاں روپئے دیاں لچر تے لچیاں پنجابی کتاباں بھیج دتیاں۔ عامَ نالوں کئی گنا ودھ ملّ رکھ کے اس مقصد لئی اچیچیاں چھپوائیاں گئیاں ایہہ کتاباں کسے پرکاشک راہیں نہیں سگوں سیمنٹ دیاں نالیاں بناؤن والی اک فیکٹری دے مالک توں نویں فرم کھلھوا کے خریدیاں گئیاں۔ میں اجیہی اک کتاب فلسفہ دی ریجھ پوری کرن لئی منگوائی تاں اوہ 230 روپئے ملّ رکھ کے گٹکے-پوتھیاں چھاپن والی اک فرم دی شائع کیتی ہوئی سی۔ ایہہ سبھ کیوں ہویا، تسیں آپ سوچ-سمجھ سکدے ہو۔ پنجابی دی پڑھائی بارے پنجاب سرکار دی سمجھ اتے گمبھیرتا دا اندازہ اس اکو مثال توں بھلیبھانت لایا جا سکدا اے۔
پالیسیاں تاں پالیسیاں، پنجابی دی درسمت تاں اج بہو گنتی لکھاریاں، پروفیسراں تے کتھت ودواناں دی لکھی پنجابی پڑھ کے دیکھی جا سکدی اے۔ جنہاں نے خوبصورت پنجابی لکھی اے جاں اج لکھ رہے ہن، اوہناں وچوں دھیر ورگے کئی تاں کالج وچ پڑھے ہی نہیں سن، کالج پہنچے گارگی ورگے کئیاں نے پنجابی موضوع نہیں سی لیا ہویا اتے جہڑے پنجابی پڑھے سن، اوہ تیجا سنگھ ورگے پنجابی دے جانکاراں دی پیڑھی توں پڑھے سن۔ فرق ایہہ سی کہ ایہناں سبھناں نوں پنجابی دے حسن دا، پنجابی دے جلوء دا پتہ سی۔ موہن سنگھ ورگیاں دی ہور بولیاں دی جانکاری اوہناں لئی پنجابی دے حسن اتے جلوء وچ وادھا کرن دا زریعہ بندی سی۔ جس بھاشن جاں لکھت وچوں سروتے جاں پاٹھک نوں پنجابی دی صلاحیت، سوخمتا اتے سہج دے درشن-دیدار نہیں ہندے، اوہ اس دے کس کم!
ہن حالت الٹی اے۔ جیوں جیوں طالب علم پنجابی دیاں جماعتاں وچ اچا چڑھدا جاندا اے، اوہدی پنجابی دا بھٹھا بیٹھدا جاندا اے اتے ڈاکٹریٹ کرن مگروں اوہ اوپریاں بولیاں دا کھوٹ رلائے بناں عامَ گل بات وی پنجابی وچ کرن توں ااہل ہو جاندا اے۔ پنجابی دی ایہدے ترقی واسطے ذمہ وار لوکاں ہتھوں ہندی درگت دیکھن لئی کسے ڈونگھی کھوجبھال دی لوڑ نہیں، تسیں ذرا بہو گنتی پنجابی کتاباں، اخباراں، گوشٹیاں، ٹیوی چینلاں، منچ-گائکی، فلماں، آدی دا بھاشائی معیار دیکھ لوو۔ ایہناں سبھ کھیتراں وچ خوبصورت بولی والیاں رچناواں توڑی وچ دانے بن کے رہِ جاندیاں ہن۔ اس کوڑ-کباڑ نوں پنجابی بولی اتے سبھیاچار دی قومانتری کھیتر وچ بلے-بلے آکھ کے پرچاریا اتے وڈیائیا جاندا اے۔
میں دو آپبیتیاں سناؤنا چاہانگا۔ ایمّ۔ فل۔ کرن دی چاہوان اک لڑکی نے میرے نال گل کیتی تاں میں سجھاء دتا، توں ‘بھلر دے عورت پاتر’ موضوع لے۔ کچھ دناں مگروں اوہدا فون آیا، “بھا جی، گائیڈ سر نے کیہا اے، یونیورسٹی پدھر دی کھوج وچ اجیہی آسان بولی نہیں ورتنی چاہیدی تے ناں وی گورا-بھارا ہونا چاہیدا اے۔ اوہناں نے موضوع ‘بھلر دیاں کہانیاں دا سسٹمی ادھٔین’ کر دتا اے۔” میں پچھیا، “بیبی، اوہ کی ہندا اے؟” اوہ ہسی، “بھا جی، ایہہ تاں سر وی نہیں سمجھا سکے۔ کہندے لکھ توں اپنا پہلاں سوچیا ہی پر بولی دا خیال رکھ۔ آسان نہیں، جٹل ہووے۔” آخر میریاں کہانیاں دا سسٹمی مطالعہ ہو کے رہا!
‘ہم عصر ساہت’ دے اک انک وچ دیونیت دی شاعری بارے میرا لیکھ چھپیا۔ اوہنیں دنیں کسے کتاب بارے اک ہور تریماسک وچ پنجابی یونیورسٹی دے اک ڈاکٹر صاحب دا لیکھ چھپیا۔ لیکھ دے کئی شبد رومن وچ انگریزی دے تاں سن ہی، دو-تن وار پڑھ کے وی میں پہلا پیرا ہی سمجھ نہ سکیا۔ اپنی بدھی اتے بھروسہ نہ کردیاں میں دو ہور لکھاریاں نوں پڑھایا تاں اوہناں نے وی پہلے پیرے نال ہی ہتھ کھڑے کر دتے۔ میں اپنا لیکھ پروفیسر صاحب نوں کوریئر کروایا اتے پچھیا، تہاڈے ودوتا دے سورج ساہمنے ساہتی نرکھ-پرکھ دے اجیاے دیوے دی وی کوئی قیمت اے کہ میں ایہہ لیکھ پاڑ دیواں؟انے نوں دیونیت دا فون آیا، “میں ساری عمر ترسدا رہا ہاں کہ کوئی اک تاں میری شاعری نوں تہیاں تک سمجھے تے سمجھاوے! اج ریجھ پوری ہوئی توں میں سہج ہو گیا ہاں۔” پر پروفیسر صاحب نے لیکھ پاڑن دے حق وچ فیصلہ دندیاں فون راہیں دسیا کہ پاٹھک دے سمجھ آؤن والے اجیاے لیکھاں دا زمانہ چروکا بیت گیا؛ ہن پنجابی تنقید دا بین القوامیت ہو گیا ہون کرکے پدھر بہت اچا چکیا گیا اے! جدوں اسیں پاٹھکاں دی گھاٹ دا رونا روندے ہاں، سانوں اطلاع چاہیدا اے کہ اجیاے مہانمرداں توں پڑھے ہوئے طالب علماں وچ ساہت نوں مانن دی کنی کو صلاحیت ہو سکدی اے۔ اسے کرکے بہتے طالب علماں دا کتاباں نالوں ناطہ امتحان دندیاں ہی ٹٹ جاندا اے۔ ہن کئی لکھاری اجیاے ہن جنہاں دی پنجابی پڑھ کے جی کچا ہون لگ جاندا اے۔ اجیاے لوکاں نے اپنی ااہلیت چھپاؤن لئی اک سمجھوں باہرا تے جگوں نیارا اصول گھڑیا اے کہ بولی دا کی اے، گل پاٹھک تک پوہنچنی چاہیدی اے۔ کوئی پچھے، جے بولی ہی پڑھنجوگ نہیں ہوویگی، گل کویں پہنچیگی؟
میں تاں اس تعلقات وچ کئی سجذبات تے گوشٹیاں دے منچاں توں اک دو-منٹی پرکھ دا سجھاء دتا اے جو ساڈے ودئک-اکادمک کھیتر واسطے سنجیونی سدھ ہو سکدا اے۔ اوہو سجھاء اج تہاڈے ساہمنے دہراؤندا ہاں۔ یونیورسٹی پدھر توں شروع کر کے پنجابی دے ہر استاد نوں کسے بہت ہی سرل-سادھارن، جویں ہوا، پانی، سورج، دن-رات جاے موضوع بارے بولن لئی کیہا جاوے۔ جے اوہ ہور بولیاں دے بے لوڑے شبد ملائے بناں ایہناں بارے وی نرمل پنجابی وچ بولن توں ااہل راے، اوہنوں پنجابی سکھن لئی چھ مہینیاں دی جبری بن-تنخاہی چھٹی بھیج دتا جاوے اتے واپسی مگروں وی جے اوہ اس پرکھ وچوں پورا نہیں اتردا، اوہنوں گھر بھیج دتا جاوے۔ ایوں ساڈے پنجابی استاداں دا وڈا حصہ، جو ٹھیک پنجابی لکھ-بول نہیں سکدا، ٹھیک پنجابی سکھ سکیگا اتے اگے طالب علماں نوں پڑھا سکیگا۔
پنجابی دے راہ دیاں رکاوٹاں دی درد-کہانی جنی مرضی لمی کر لوو۔ ہن اسیں اوہ دلیلاں دیکھانگے جو پنجابی دی اس تلھکدی جاندی حالت دی کاٹ وجوں اتے پنجابی دا بھوکھی بول بالا درساؤن واسطے پیش کیتیاں جاندیاں ہن۔
پنجابی دی امرتا دے پکھ وچ پہلی دلیل ایہہ دتی جاندی اے کہ ایہہ گروآں، پیراں-فقیراں، سنتاں-بھگتاں، صوفیاں، وارث جاے شاعراں دی بولی ہون کرکے مر نہیں سکدی۔ اس حوالہ وچ انا چیتے کراؤنا ہی کافی ہووےگا کہ سنسکرت رشیاں-منیاں دی، ویداں-شاستراں دی، رامائن تے مہامبھارت جہیاں اعلیٰ کاوَ-کہانیاں دی، سماج، راجپالیسی، تارا-سائنس، اوشدھی-سائنس، گنت، آدی نال متعلق کمال دے گرنتھاں دی اتے پاننی دے رچے ہوئے دنیا دے پہلے گرائمر دی بولی سی، پر مر گئی! نیڑے دی مثال لینی ہووے تاں بے مثال ساہتی اتمتا والی اردو ساڈیاں اکھاں ساہمنے مر رہی اے۔ غالب، میر، ذوق توں لے کے اقبال، فیض، منٹو، کرشن چندر، بیدی، کیفی، آدی دی زبان ہونا ایہدے ساہاں نوں چلدے رکھن لئی کوئی کارگر سہارا سدھ نہیں ہو رہا۔
اس تتھّ بارے کوئی دو راواں نہیں کہ بولی جاندی بولی مردی نہیں۔ پر گل اس حالت وچ ضرور چنتا والی ہو جاندی اے جدوں اوہنوں بولن والیاں دی گنتی تیزی نال گھٹن لگے۔ دنیا بھر وچ بولن والے ہولی ہولی گھٹدے جان نال سینکڑے بولیاں مریاں ہن اتے سینکڑے مر رہیاں ہن۔ پچھلے کچھ دہاکیاں توں لکھاں لوکاں دے پنجابی تیاگن دا عمل جاری اے اتے ایہہ جاری رہے گا۔ دلی ایہدی اجاگر مثال اے جتھے لکھاں مول پنجابیاں دی تیجی پیڑھی پنجابی نالوں پوری طرحاں ٹٹ چکی اے۔ راجستھان دے پنجابی بولدے علاقیاں نوں تاں پنجابی بارے کسے وچار-چرچار وچ شامل ہی نہیں کیتا جاندا۔ جنہاں دو گوانڈھی راجاں، ہریانہ تے ہماچل وچ اتے دلی وچ پنجابی دے دوجی بولی بنن دا رولا پایا جاندا اے، اس نال پنجابی دا کچھ سنورن والا نہیں۔ ساری گل لکھاریاں نوں سالانہ انعام دین تے اگلے دن بھلّ جان والے تہذیبی پروگرام کراؤن واسطے پنجابی اکادمیاں قایم کرن اتے سڑکاں دے میل-پتھراں اتے ہور بولیاں دے ہیٹھ غلط شبدجوڑاں والی پنجابی لکھن تک سمٹ کے رہِ جاوے گی۔ مکھ طور اتے ایہہ اکادمیاں اسمبلی جاں پارلیمینٹ وچ سوال پچھے جان ویلے پنجابی لئی سرکار دی کارگزاری دی اتے راجیو-لونگووال سمجھوتہ لاگوُ کیتے جان دی مثال دا ودھیا کم دندیاں ہن۔ ایہناں راجاں دا ڈونگھا پنجابی-ورتکنیک اجیاے ہر پنجابی-مہربان جتن نوں ٹھسّ کر دیویگا۔ ایہناں راجاں وچ نوکریاں، کاروبار تے تعلیم دی اتے پنجابیاں سمیت بول چال دی بولی ہندی جاں انگریزی ہون کرکے ویلے نال پنجابی دا لگاتار سنگڑدے-سمٹدے جانا یقینی اے۔
اس تتھّ بارے کوئی دو راواں نہیں کہ بولی جاندی بولی مردی نہیں۔ پر گل اس حالت وچ ضرور چنتا والی ہو جاندی اے جدوں اوہنوں بولن والیاں دی گنتی تیزی نال گھٹن لگے۔ دنیا بھر وچ بولن والے ہولی ہولی گھٹدے جان نال سینکڑے بولیاں مریاں ہن اتے سینکڑے مر رہیاں ہن۔ پچھلے کچھ دہاکیاں توں لکھاں لوکاں دے پنجابی تیاگن دا عمل جاری اے اتے ایہہ جاری رہے گا۔ دلی ایہدی اجاگر مثال اے جتھے لکھاں مول پنجابیاں دی تیجی پیڑھی پنجابی نالوں پوری طرحاں ٹٹ چکی اے۔ راجستھان دے پنجابی بولدے علاقیاں نوں تاں پنجابی بارے کسے وچار-چرچار وچ شامل ہی نہیں کیتا جاندا۔ جنہاں دو گوانڈھی راجاں، ہریانہ تے ہماچل وچ اتے دلی وچ پنجابی دے دوجی بولی بنن دا رولا پایا جاندا اے، اس نال پنجابی دا کچھ سنورن والا نہیں۔ ساری گل لکھاریاں نوں سالانہ انعام دین تے اگلے دن بھلّ جان والے تہذیبی پروگرام کراؤن واسطے پنجابی اکادمیاں قایم کرن اتے سڑکاں دے میل-پتھراں اتے ہور بولیاں دے ہیٹھ غلط شبدجوڑاں والی پنجابی لکھن تک سمٹ کے رہِ جاوے گی۔ مکھ طور اتے ایہہ اکادمیاں اسمبلی جاں پارلیمینٹ وچ سوال پچھے جان ویلے پنجابی لئی سرکار دی کارگزاری دی اتے راجیو-لونگووال سمجھوتہ لاگوُ کیتے جان دی مثال دا ودھیا کم دندیاں ہن۔ ایہناں راجاں دا ڈونگھا پنجابی-ورتکنیک اجیاے ہر پنجابی-مہربان جتن نوں ٹھسّ کر دیویگا۔ ایہناں راجاں وچ نوکریاں، کاروبار تے تعلیم دی اتے پنجابیاں سمیت بول چال دی بولی ہندی جاں انگریزی ہون کرکے ویلے نال پنجابی دا لگاتار سنگڑدے-سمٹدے جانا یقینی اے۔
پنجابی دے ترقی دی اک ٹیک ترجمہ دسی جاندی اے۔ سٹھّ سالاں وچ سائنس اتے تکنالوجی دیاں وکھ وکھ شاخاں لئی مول وگیانک-تکنیکیک نانواں اتے بولیاں دی ورتوں نال پنجابی وچ کتاباں اتے وکھ وکھ پدھراں دیاں پاٹھ-کتاباں تیار کرن وچ پوری طرحاں ناکام رہِ کے ساڈیاں ادارےآں ایہہ گھاٹ اناختلاف راہیں پوری کردیاں پنجابی دے ترقی دا سدا دندیاں ہن۔ ایہہ سجھاء دین والے سیانے شاید ایہہ نہیں جاندے کہ اناختلاف کس لکھت دا ہو سکدا اے تے کس دا نہیں۔ اوہناں نوں اناختلاف نال متعلق ساڈیاں ادارےآں دی کارگزاری دا وی کوئی علم نہیں۔ عامَ روپ وچ اناختلاف دیاں مشکلاں توں علاوہ، وگیانک-تکنیکیک موضوعاں دے اناختلاف وچ تاں معیاد پگن دی مسئلہ وی آ ملدی اے۔
پہلاں تاں دوواں بولیاں دی مہارت، متعلق موضوع دی جانکاری اتے اناختلاف لئی لوڑیندی عقل والے انووادک لبھنے ہی اوکھے ہن۔ تسیں اخباراں، رسالیاں اتے کتاباں دے اناختلاف پڑھ کے دیکھو، بہتے لوکاں نوں بالکل سوکھیاں گلاں دا اناختلاف وی کرنا نہیں آؤندا۔ کچھ سماں پہلاں وزیر اعظم من موہن سنگھ نے کینیڈا دی پارلیمنٹ وچ بھارتی مول دے میمبراں نال ملنی وچ بولدیاں کیہا، “آئی ہیو اے ورڈ ٹو سیء۔” پنجابی دے اک وڈے اخبار نے لکھیا، “میں اک شبد کہنا اے۔”
جے اناختلاف ہو وی جاوے، ساڈیاں ادارےآں دی کتاباں چھاپن دی کشلتا دیاں مثالاں سن کے تسیں دنگ رہِ جاؤگے۔ کچھ سماں پہلاں سوچنا-اختیار قانون ماتحت بولی ڈیپارٹمنٹ پنجاب توں انچھپے پئے کھرڑیاں دی جانکاری منگی گئی تاں 35 پنیاں اتے پھیلی ہوئی سینکڑے کھرڑیاں دی لسٹ آ گئی۔ نال ہی ایہہ وی دسیا گیا کہ "بجٹ اپبندھ نہ ہون کارن … ایہہ کھرڑے پریساں نوں الاٹ نہیں کیتے جا سکے۔” (اناختلاف تاں پھیر دیکھانگے، بولی ڈیپارٹمنٹ دے اس مول پنجابی واک دی بولی ہی دیکھ لوو!) بہتے کھرڑیاں نال حاصل ہون دی تاریخ نہیں لکھی ہوئی پر جنہاں نال لکھی ہوئی اے، اوہناں وچوں سبھ توں پرانا کھرڑا 1973 دا اے، مطلب اوہ پورے چالی سالاں توں ان چھپیا پیا اے۔ ایہہ سارے کھرڑے ساہتی نہیں، ڈاکٹری، انجینیئری، آدی نال وی متعلق ہن۔ اوہ ہن کنے کو پرسنگک رہِ گئے ہن، ایہہ سمجھنا اوکھا نہیں۔ اس لسٹ وچ اجیاے لکھاریاں بارے ‘جیون اتے رچنا’ لڑی ماتحت کھرڑے وی شامل ہن جو مگروں لما سماں جیوتّ رہے جاں اج وی جیوتّ ہن۔ واضع اے کہ اوہ کھرڑے ہن ادھورے ہو گئے ہن۔ ایہناں کھرڑیاں دی ہور بے ادبی دیکھو۔ اک لسٹ اوہناں کتاباں دی اے جو 2000–2010 دے ویلے وچ صرف 3,30,800 روپئے دی ادائیگی نہ کیتے جا سکن کارن وکھ وکھ چھاپاکھانیاں وچوں چکیاں نہیں جا سکیاں اتے “بجٹ مہیا کرواؤن لئی سرکار نال لگاتار لکھا-پڑھی کیتی جا رہی اے۔” اک ہور لسٹ اوہناں 78 کھرڑیاں دی اے جنہاں دے “پرنٹ آرڈر کینسل ہو چکے ہن پر کھرڑے پریساں توں واپس نہیں آئے۔” جے بولی ڈیپارٹمنٹ والے سمجھدے ہن کہ اوہناں دے سالاں اتے دہاکیاں توں انچھپوائے اتے انگولے لاوارث کھرڑیاں نوں سامبھن لئی چھاپاکھانیاں والیاں نے ساگوان دیاں الماریاں بنوائیاں ہونگیاں، اوہ کچھ بہتے ہی بھولے ہن۔
میری اک آپبیتی اناختلاف متعلق ساڈیاں ادارےآں دی گمبھیرتا اتے ذمہ واری دی بھاونا نوں ہور وی ودھیرے واضع کر دیویگی۔ اناختلاف راہیں بھاشائی آدان-حاصل کرن والی اک سرب-بھارتی ادارہ نے 1990 وچ مینوں پلاڑ-سائنس دی 1986 وچ چھپی ہوئی اک انگریزی کتاب پنجابی وچ کرن لئی دتی۔ میں لکھتی دسیا کہ اس وچ کئی تھاں ذکر اے کہ اگلے سال، اگلیرے سال امکے راکٹ چھڈے جانگے۔ پتہ نہیں، اوہ چھڈے گئے ہن کہ نہیں؛ جے چھڈے گئے ہن، سفلتا-اسپھلتا دے پکھوں اوہناں دا کی حشر ہویا اے۔ ایوں ایہہ کتاب ویلا وہا چکی اے۔ دفتری اتر ملیا، تسیں ایہدا اسے طرحاں اناختلاف کر دیؤ۔ سببّ نال اسے ادارہ دی پستک-لسٹ وچوں مینوں اس کتاب دی 1989 دی دوجی چھاپ دا پتہ لگیا۔ میں لکھیا کہ اوہدے ہندیاں 1986 والی چھاپ دا اناختلاف کراؤنا بے تکا ہون کارن نویں چھاپ بھیج دتی جاوے۔ لکھتی اتر ملیا، تسیں بھیجی گئی کتاب دا اناختلاف سمیں-سرں کر کے بھیج دیؤ۔ ہن 23 سالاں مگروں اک دن اپنیاں کتاباں پھرولدیاں میں دیکھیا کہ اس کتاب دا چھپیا ہویا پنجابی روپ تاں اوہناں نے مینوں بھیجیا ہی نہیں۔ میں انووادک نوں ملن والیاں کاپیاں لئی بینتی کیتی تاں، تسیں منو جاں نہ منو، لکھتی اتر ملیا، اوہ کتاب اجے چھپی نہیں، جدوں چھپی، تہانوں بھیج دیوانگے۔
ایہہ ہال پنجابی اناختلاف نال متعلق دو وڈیاں ادارےآں دا اے۔ تسیں سوچ ہی سکدے ہو کہ اناختلاف راہیں پنجابی نوں گیان-سائنس دیاں کتاباں نال مالامال کرن دا وچار کنا ہاسوہینا اے۔
پنجابی دی کتھت تیز-قدم ترقی اتے امرتا دی اک ہور دلیل بڑے مان نال ایہہ دتی جاندی اے کہ پنجابی پرواسیاں نے دنیا دے انگنت دیساں وچ ایہدے جھنڈے گڈّ دتے ہن اتے کئی دیساں وچ ایہنوں سرکاری مانتا دعا لئی اے۔ ایوں پنجابی تاں ہن قومانتری بولی بن کے خطریاں-ختریاں توں اپر ہو گئی اے۔ کئی دیس اجیاے ہن جنہاں وچ کسے بولی لئی ستھان حاصل کرنا کوئی الوکار جاں اوکھا کم نہیں سگوں بھارت دے مقابلے بہت سوکھا اے کیونکہ اتھے بولی نوں بولی وجوں دیکھیا جاندا اے، اتھوں وانگ کسے مذہبی، جغرافیائی جاں سیاسی تئسب نال نہیں۔ پر ایہہ سبھ گلاں سچ ہون دے باو جود کسے وی بیگانے دیس وچ پنجابی دا جیوتّ رہنا ممکن نہیں۔ سانوں بولی دی رفتار دے اتے سماج تے بولی دے ناطے دے اصولاں توں اجیہی اگیانتا نہیں دکھاؤنی چاہیدی۔ پردیساں وچ پنجابی نال صرف اوہ لوک جڑے ہوئے ہن جو عمر دا پہلا حصہ ادھر بتا کے گئے ہن۔ اوہناں دے دھیاں-پتّ اوہناں نال واہ کارن پنجابی سمجھ تاں لیندے ہن، بولدے تھڑک کے ہن اتے پڑھن-لکھنن دا تاں سوال ہی نہیں۔ اگوں اوہناں دے پوتیاں-پوتیاں تے دوہتیاں-دوہتیاں پنجابی نالوں بالکل ٹٹ جاندے ہن۔ ایہہ کوئی انہونی نہیں، بولی دا دستور ہی ایہہ اے۔ امریکہ وچ چار کو مہینے ٹھہرن ویلے ایہہ ورتارا میں لیکھک-پاٹھک متراں اتے رشتے داراں دے گھراں وچ اکھاں کھلیاں رکھ کے آپ دیکھیا ہویا اے۔
پردیساں وچ چھپدے جنہاں درجناں وڈے وڈے خوبصورت پنجابی ہفتاواراں اتے پنجابی ریڈیو تے ٹیویاں دی مثال دتی جاندی اے، اوہ صرف پہلی پیڑھی ہی پڑھدی، سندی تے دیکھدی اے۔ ایہناں وچوں وی بہتے لوک سٹوراں اتے گوردواریاں وچ اخبار مفت ملدے ہون کرکے دیس بارے جانن دی اچھا دے نال نال سماں لنگھاؤن واسطے پاٹھک بنے ہوئے ہن۔ شکر اے کہ اتھے ردی نہیں وکدی، نہیں تاں اجیاے پنجابیاں دی وی کوئی گھاٹ نہیں کہ کسے اکو نے ہی اوہ سارے چکّ کے لے جایا کرنے سن۔ میرے کالم کئی اخباراں وچ چھپدے ہون صدقہ اکثر فون آؤندے ہن تاں پچھے توں ایہو پتہ لگدا اے کہ ادھروں گئے پتی-بیوی توں علاوہ گھر وچ اوہناں اخباراں نوں کوئی ہتھ تک نہیں لاؤندا کیونکہ اگلیاں پیڑھیاں دا پنجابی نال کوئی واہ-واسطہ ہی نہیں۔ سین ہوزے دے مشہور گردوارے دے لنگر وچ پرشادے ورتاؤندی 18-20 سال دی لڑکی نوں میں کیہا، “بیٹا، بسّ سوا لکھ پرشادا۔” اوہ بولی، “وھٹ انکل؟” میں اپنی بھلّ سودھدیاں کیہا،“اونلی ون …” اتے اگے مینوں پرشادے جاں روٹی دی انگریزی نہ آئی پر ‘اونلی ون’ نے کم سار دتا۔
کسے دیس دے بھاشائی-تہذیبی سمندر وچ باہروں جا کے پئی پنجابی دی چھوٹی جہی ندی توں سدا واسطے اپنی وکھری پچھان بنائی رکھن دی آس کرنا کدھرلی سیانپ اے! بولی وانگ ہی پنجابی اولاداں دادے-دادیاں نال مل کے دیوالی، وساکھی تے گرپرب مناؤن نالوں مقامی ہانیاں نال مل کے کرسمس اتے ہیلووین مناؤن دا ودھیرے اتشاہ دکھاؤندیاں ہن۔ مقامی لوکاں نوں ونگے-ٹیڈھے لگدے اچارن سوکھے کرن واسطے جگجیت جیگ، ہربھجن ہیری تے سکھمندر سیم ہو جاندے ہن۔ پنجابیاں دی تیجی پیڑھی ماپیاں دی اچھا مطابق ویاہ کراؤن توں پوری طرحاں انکاری ہندیاں مقامی گورے-کالے منڈے-کڑیاں نال ویاہ کر کے پنجابیت توں پکے طور اتے دور ہندی جان دے راہ پے جاندی اے۔
کوئی چالی سال پرانی گل اے، بٹھنڈہ توں رامپرا پھول جا رہی گڈی وچ میرے ساہمنے پنجابی لباس وچ دو گورکھا مٹیاراں بیٹھیاں سن۔ سارے راہ اوہ آپس وچ نہ صرف پنجابی وچ سگوں ساڈے پنڈاں دی پنجابی وچ گلاں کردیاں گئیاں۔ سببّ نال اوہ وی رامپرا پھول ہی اتر گئیاں۔ پتہ لگیا، اوہناں دا پیؤ بہت پہلاں اتھے آ وسیا سی اتے اوہ اتھے ہی جمیاں-پلیاں سن۔ پنجاب وچ ہن بھئیاں دا پنجابیکرن تہاڈے ساہمنے اے۔ کچھ سماں پہلاں میں کھیت وچ رہندے اک رشتے دار دے گھر گیا۔ کھیت وچ سبزیاں لاؤن لئی رکھیا ہویا مالی اوہدے گھر دے اک حصے وچ ہی رہندا سی۔ مالی تے مالن تاں بھوجپری اتے پنجابی دی کھچڑی بولدے سن پر پرائمری وچ پڑھدے اوہناں دے بیٹا-بیٹی، سرجیت پاتر دے نند کشور دے بچیاں وانگ، نرمل پنجابی بول رہے سن۔
دسمبر 2012 وچ تھائیلینڈ دا رکھیا وزیر سکمپول سوانتات بھارت آیا تاں ساڈے رکھیا وزیر اے۔ کے۔ اینٹنی نے سرکاری گل بات توں پہلاں کیمریاں واسطے ہتھ گھٹ کے سدبھاوی گلاں کردیاں کیہا،"تھائیلینڈ تے بھارت دے لوکاں دا دوستی دا پرانا ناطہ اے۔” تھائی ناں، نہار اتے دکھّ والے وزیر نے ہسّ کے اتر دتا،"میرا بھارت نال اس توں وی سنگھنا ناطہ اے؛ میرا دادا پنجابی سکھ سی۔” شہید گہل سنگھ چھجلوڈی دے تائے دے پتّ، بھرا دلیپ سنگھ سوند نے سبھ روکاں-حداں بھنّ کے 1956 وچ امریکی پارلیمینٹ دا پہلا ایشیائی میمبر بنن دا کرشمہ کردیاں دنیا نوں دنگ کر دتا اتے اپنی کارغزاری نال بہت ناں کمایا۔ 7 نومبر 2007 نوں امریکی پارلیمنٹ بھون وچ اتہاس-سرجکس میمبراں دی لڑی وچ لائے گئے اوہدے چتر توں پردہ سکھری امریکی ہستیاں دی حاضری وچ اوہدی چھ سال دی پڑپوتی نے ہٹایا۔ سوند دے پتاں-دھیاناں دے پریواراں دے درجناں جی حاضر سن۔ پتاں والے پاسے امریکی نانواں نال سوند ہون توں علاوہ اتھے پنجابی اتے پنجابیت دا رنگ کتے رائی-ماتر وی نہیں سی۔ اک دلچسپ وارتا ہور سنو۔ نامدھاری اپنے گروآں دے گورمکھی سکھن دے حکم نامیاں اتے سچے دلوں پھلّ چڑھاؤندے ہن تاں جو پنجابی پڑھ-لکھہ سکن۔ جدوں میں اس لیکھ نوں آخری روپ دے رہا سی، 22 اگست دے نامدھاری اخبار وچ خبر چھپی کہ انگلینڈ وچ برمنگھم دے نامدھاری گردوارے وکھے “ستگرو جی نوں بینتی کیتی گئی کہ بچیاں دی اچھا اے کہ آپ انگریزی وچ کرپا کرو” اتے “اوہناں واسطے اس توں وڈا کمال دا کم ہور کی ہو سکدا سی کہ ستگرو جی اوہناں دی عرض نوں بڑا سوکھا، اوہناں دے نیڑے دی بولی انگریزی وچ سمجھا رہے سن۔”
اس لئی ماضی نوں سمردیاں، اناختلاف اتے ٹیک رکھدیاں جاں پردیساں وچ اچے جھولدے پرچماں دی سوچ کردیاں پنجابی دا اجلا مستقبل چتونا من نوں جھوٹھی تسلی دین والی گل اے۔ پنجابی دا مستقبل چاننا کرن واسطے ایہدا پرچم پنجاب وچ ہی بلند کرنا پویگا۔ اس مقصد دی حصول واسطے تن گلاں ضروری ہن۔
پہلی، پنجابی بھائیچارے لئی پنجابی بولی دی اہمیت نوں سمجھن والے لکھاری، استاد، ودوان ایہناں سمسیاواں دے حل ول جذباتی پہنچ دی تھاں بھاشا-سائنسی پہنچ اپناؤن اتے پنجابی دے ترقی دے راہ دیاں سبھ روکاں دی نشاندیہی کر کے اوہناں نوں دور کرن دے گمبھیر اپرالے شروع کرن۔
دوجی، پنجاب وچ پنجابی نوں کاغذی دی تھاں صحیح معنےآں وچ راجبولی دا ستھان ملنا چاہیدا اے۔ اس قانون وچ جو کمزوریاں ہن، اوہ سودھاں کر کے ترت دور کیتیاں جانیاں چاہیدیاں ہن۔ اس خاطر سماجک-سیاسی فکر اتے لامبندی دی لوڑ اے۔ ساڈے بہت سارے پڑھے-لکھے سماجی اتے سیاسی آگوُ وی بولی دی اہمیت سمجھن دے پکھوں ان پڑھ ہی ہن۔ راجبولی قانون دیاں ترٹیاں دور کرن لئی سودھاں توں پنجاب سرکار دے لگاتار انکار کارن پنجابی لکھاریاں اتے ہور ہتیشیاں نے اس 6 ستمبر نوں چنڈی گڑھ وچ دھرنے نال پھیر تحریک شروع کیتا اے۔
تیجی، پنجابی دے ودئک-اکادمک کھیتر دی مکمل نویائی بے حدّ ضروری اے۔ پہلے قدم وجوں سکولاں، کالجاں اتے یونیورسٹیاں وچ صرف اجیاے استاد رکھے جان جنہاں نوں پنجابی ٹھیک بولنی تے لکھنی آؤندی ہووے اتے جنہاں دی ودوتا دا بنیاد پنجابی بولی، ساہت، سبھیاچار تے سماج دی سمجھ ہووے۔ ہور بولیاں توں حاصل ہندا علم اوہناں دے اس بنیاد نوں امرویل وانگ سوک-نچوڑ کے پوری طرحاں کجدیاں آپ ہی نہ چھا جاوے سگوں دیوے کول دیوا جگن وانگ اس دی جوت وچ وادھا کرے۔
دنیا بھر وچ سینکڑے بولیاں مریاں ہن اتے سینکڑے مر رہیاں ہن۔ دنیا دیاں بولیاں دی صحیح گنتی پتہ کرنی تاں ممکن نہیں، موٹے اندازے مطابق اس ویلے 6,000 بولیاں منیاں جاندیاں ہن، جنہاں وچوں ادھیاں صرف چار دیساں، بھارت، انڈونیشیا، نائیجیریا اتے پاپوآ نیو گنی وچ بولیاں جاندیاں ہن۔ ساڈے دیس وچ بولیاں دی حالت پتلی پیندے جان دا مول کارن بھاشائی ونسونتا نوں کدرجوگ سماجک-تہذیبی سرمائے دی تھاں وادھو کھلارا اتے بوجھ سمجھے جانا اے۔ بولی دے سیانیاں دا اندازہ اتے فکر اے کہ ایہناں وچوں 4,000 اس صدی دے انت تک الوپ ہو جانگیاں اتے باقی بچیاں 2,000وچوں وی کچھ سینکڑے ہی اپنی پوری آبھا قایم رکھ سکنگیاں۔
جے پنجابی بھائی چارا پنجابی دیاں اکادمک اتے سیاسی سمسیاواں دے حل واسطے اکمٹھّ اتے جاگرت نہ ہویا تاں یونیسکو نے پنجاہ سالاں وچ پنجابی دے خاتمے دی بھوکھبانی توں بھاویں انکار کر دتا ہووے پر خطرے دی لکیر لنگھ چکیاں 197بولیاں والے بھارت نوں پہلا ستھان دین والی اوہدی لسٹ قایم اے! پنجابی دی اجیہی ہونی دا امکان توں اکھاں بند نہیں کیتیاں جا سکدیاں۔ پنجاہ سال نہ صحیح، سو صحیح، دو سو صحیح، پر تلھکدی جاندی بولی آخر کدی تاں تھلے جا ہی پہنچیگی۔
تے جدوں کوئی بولی مردی اے، نال ہی اس بھائیچارے دی صدیاں دوران سرجی گئی تہذیبی وراثت، اکتر کیتی گئی سوجھ-سیانپ، ترقی یافتہ کیتی گئی جیون-جاچن اتے نتیجے وجوں نویکلی-نیاریی وکھری ہوند وی مر جاندی اے۔