پنجابی بولی دے مسئلے دا پچھوکڑ
پنجابی وچ قریب باراں صدیاں توں ساہت رچیا جا رہا اے پر نہ ہی 1947 توں پہلاں اتے نہ ہی ہن پنجابی بولی نوں سیاسی، سماجی اتے معیشت دی بولی بنایا گیا اے۔
انگریزاں دی پالیسی
[سودھو]سن 1835 وچ لارڈ ولیئم بینٹنگ نے اپنے اک انگریز افسر ٹی۔ بی۔ میکالے نوں بھارت وچ تعلیمی ڈھانچہ تیار کرن لئی کیہا سی تاں میکالے نے ایہہ کیہا کہ ‘ودھیا یورپی ساہت نال بھریا اک خانا ہی بھارت دے سارے دے سارے دیسی ساہت دے برابر اے۔ اسیں اجیہے بندےآں دی اک جماعت پیدا کرنی چاہندے ہاں جو خون اتے رنگ دے پکھوں تاں بھارتی ہون پر رچیاں دے پکھوں، وچاراں دے پکھوں، اخلاقی پکھوں اتے بدھی دے پکھوں انگریز ہون۔ [۱]
میکالے دے ایہناں سارے وچاراں اتے مقصداں نال سہمت ہندیاں لارڈ ولیئم بینٹنگ نے وی کیہا سی کہ ‘انگریز سرکار دا مکھ نشانہ انگریزی دے زریعہ راہیں یورپی ساہت اتے سائنس نوں پھیلاؤنا اے۔ سکھیا لئی راکھویں کیتے گئے سارے دھن دا سبھ توں چنگا لابھ تاں ہی ہووےگا جیکر اوہ صرف انگریزی سکھیا اتے ہی خرچ کیتا جاوے۔ [۱]
سن 1854 وچ وڈّ ڈسپیچ، 1882 وچ ہنٹر کمیشن اتے 1902 وچ انڈین یونیورسٹیز کمیشن بنے جنہاں دے ماتحت کئی سکول، کالج اتے یونیورسٹیاں کھولھیاں گئیاں۔ اس اپرنت 1947 توں بعد وی جنے کمیشن بنے بہتے تاں انگریزی راج دے سکھیا کمیشناں دے مقصداں دی تکمیل ہی کردے رہے۔
انگریزی بولی دا پسار
[سودھو]1850 وچ انگریزاں دے پنجاب اپر قبضے دوران انگریزی بولی دے پرچار اتے پرسار اپر زور دتا جان لگا۔ پنجاب پہلی وار کسے کمپنی دے ماتحت آؤندا اے تے اس طرحاں ایہہ عالمی منڈی نال جڑدا اے۔ پنجابی بولی اتے ساہت وی وپاری نظراں توں ویکھے جان لگے اتے انگریزاں نے ہر پکھ وچ اپنے منافعے لئی پنجابیت دی ورتوں کیتی۔ پچھم نال سمیل دوران نواں ساہت اتے نویں بولی (انگریزی) دا بول بالا ہون لگا۔ بولی پالیسی اجیہی بنائی گئی کہ برطانوی راج دے ماتحت اجیہے لوک آؤن جو ویکھن نوں بھارتی پر عقلوں انگریز ہون۔ اس لئی انگریزاں نے پنجابیاں نوں نوکریاں دتیاں پر اوہ کدے نہیں چاہندے سن کہ اتھوں دے وکھ-وکھ دھرماں، بھائیچاریاں دے لوک اکٹھے ہون۔ اس لئی برطانوی کلونیکل نے ‘پاڑو تے راج کرو’ دی پالیسی تحت بولی نوں دھرم نال جوڑن دے کوجھے یتن کیتے تاں جو لوک ونڈے رہن، آپس وچ ہی لڑدے رہن۔
بولی سیاست
[سودھو]پنجابی پہلاں گوردواریاں، ڈیریاں وغیرہ وچ پڑھائی جاندی رہی تے پھر انگریزاں نے جگیرداراں نوں نجی ادارےآں کھولن دی اجازت دتی تاں انگریزاں دے پکھ وچ اک وچکار طبقہ جماعت ہوند وچ آؤندی اے تے اس جماعت وچ وکھری سیاست اتے دھرم پھسیا ہویا سی تے انگریز ایہہ نہیں چاہندے سن کہ سکھ، ہندو اتے مسلم اک ہون۔ اسے طرحاں ہی نویں سیاست- بولی دی سیاست- ہوند وچ آؤندی اے۔ ہندواں دی ہندی، مسلماناں دی فارسی تے سکھاں نوں پنجابی بولی دی سوڑی ونڈ وچ ونڈ دتا گیا۔ سنگھ سبھا والیاں نے سکھ ادارےآں، آریہ سماجیاں نے ڈی۔ اے۔ وی ادارےآں اتے مسلماناں نے اسلامی ادارےآں کھولھے پر اس سبھ نال جو پہلاں اک سن، ہن ونڈے گئے۔
آزادی مگروں
[سودھو]15 اگست 1947 توں بعد سکول، کالج اتے سکھیا ادارےآں وچ ماں-بولیاں نوں ٹھیک ڈھنگ نال لاگوُ نہ کیتا گیا تے اج ‘راج بولی ایکٹ’ لاگوُ ہون اپرنت وی پنجابی بولی پنجاب وچ ہر جگہ وہار وچ لاگوُ نہیں ہو پائی۔
1947 نوں بھارت دی ونڈ ہندی اے تے ہندوستان تے پاکستان ہوند وچ آؤندے ہن۔ اس نال اکلی زمین دی ہی ونڈ نہیں ہوئی بلکہ بولی، سبھیاچار، لوک-گروہ اتے پچھان دی وی ونڈ ہندی اے۔ اس ویلے پہلی وار پنجابی بولی اتے سمچی پنجابیت نوں ونڈ دتا جاندا اے تے اس نال ساہت وی ونڈیا جاندا اے۔ اس طرحاں پنجابی ہندواں، مسلماناں تے سکھاں دی بولی دی بجائے صرف سکھاں دی بولی بن کے رہِ جاندی اے۔ اسے ہی مسئلہ وچوں پنجابی صوبے دی سیاست ہوند وچ آؤندی اے تے ماسٹر تارہ سنگھ ہراں دی اگوائی وچ کئی گھول لڑے جاندے ہن جو اگانھ جا کے فرقو رنگت وچ ہور سخت ہندے ہن۔ ایہہ گھول ودھیرے کرکے سیاسی پد اتے گدیاں دی حصول لئی لڑے گئے۔ بولی دی سیاست وچ دھرم اتے کھیترواد نے خوب کردار نبھایا اے۔ ‘بھارت دے وکھرے-وکھرے حصیاں وچ اٹھیاں سیاسی لہراں نے جے بولی نال جڑے مسئلیاں جاں فرقیاں لئی وکھری دھرتی جاں دیس دی گل کیتی اے تاں اوہ لہراں دے کرتا-دھرتا اتے اوہناں لہراں دے سنچالک ستا حصول دی ہوڑ دے ودھیرے چاہوان سن۔ بولی دے ناں اپر ہون والی سیاست عام انسان دی بہتری دے تجزیہ دی دھارنی نہیں سی، اس دے برخلاف معاشی سمپنّ لوکاں دی ستا حصول دی لڑائی سی۔ پنجاب وچ چلی لہر نے پنجابی بولی دا آپ ہی نقصان کیتا اے۔ اسے دا لاہا لے کے مرکز سرکار نے ہماچل، ہریانہ، راجستھان اتے جموں دے پنجابی بولدے علاقیاں نوں پنجاب توں وکھ کر دتا گیا۔ چنڈی گڑھ جو پنجابی پنڈاں نوں اجاڑ کے ہی بنایا گیا سی، مرکز دیاں پالیسیاں نے اوہ وی پنجاب توں کھوہ لیا اے۔
بھولے-بھالے پنجابیاں دا ووٹ بینک ہتھیاؤن لئی مرکز اتے راج ستا نے چالاں کھیڈیاں ہن تے پنجابی بولی دی بہتری بھالدے پنجابیاں نوں برکی پائی اے۔ کانگرس سرکار نے 1962 وچ پنجابیاں نوں پنجابی یونیورسٹی دتی تاں جو پنجابیاں دا ووٹ حاصل کیتا جا سکے۔ اس طرحاں محکمہ پنجابی (بولی ڈیپارٹمنٹ پنجاب، پٹیالہ) اتے ہور جو ادارےآں بنیاں اوہناں دا حشر سرکاری بے دھیانی کارن اج بڑا خستہ ہویا پیا اے۔
اس دے نال ہی 'ہرا انقلاب' دا رولا پے جاندا اے تے زمینی سدھاراں دا اکھوتی سلسلہ شروع ہو جاندا اے۔ کساناں نوں کھیتی باڑی مشینری اتے زہریلیاں دوائیاں قرضے اپر دتیاں جاندیاں ہن تے اس طرحاں چھوٹا کسان ہور غریب ہندا گیا تے دھناڈھ ہور دھناڈھ۔ اس محاذ وچ جو دھناڈھ اتے جگیردار طبقہ اٹھیا اس نے شہر دے وپار وچ رچی لینی شروع کیتی تے پونجیپتیاں نال سودے کیتے۔ اج دے ستادھاری اسے طبقہ وچ آؤندے ہن۔ دوجے پاسے وڈا کرتی اتے بے زمینا طبقہ وی بندا گیا تے اج پنجاب وچ قریب 30 فیصدی لوکاں کول چپا وی زمین نہیں اے۔ ‘ہری کرانتی’ دی ہوڑ وچ چھوٹے کسان قرضیاں کارن کھیت مزدوراں وچ تبدیل ہو گئے تے دہاڑیاں کرن لگے تے جو پہلاں ہی دہاڑیدار سن اوہناں دی زندگی وچ بڑے وڈے سنکٹ آئے۔ قرضے دا بوجھ انا ودھ گیا کہ صرف پچھلے دو کو دہاکیاں وچ ہی ڈھائی لکھ کسان مزدور معاشی تنگی کارن خدکشی کر گئے ہن۔
اس سبھ کجھ نے بولی دے مصلے اپر وی برا اثر پایا اے۔ دھناڈھ ذمینداراں نے ستادھاریاں تے پونجیپتیاں نال مل کے موٹیاں کمائیاں کیتیاں ہن تے چھوٹے کساناں دیاں زمیناں خرید-کھوہد لئیاں تے وڈے شہراں اتے ودیساں وچ پونجی نویش کیتا۔ چھوٹے پنڈاں وچ جو بچے-کھچے رہِ راے ہن اوہناں وچ بہتے تاں غریب اتے چھوٹے کسان ہی ہن۔
1991 توں بعد کانگرس سرکار نے بین القوامیت، اداریکرن، سنساریکرن دیاں لوک-مارو پالیسیاں بڑی تیزی نال لاگوُ کیتیاں، جس نال ہر ادارے دا نجیکرن ہونا طے ہویا تے اج سکھیا دے کھیتر (جس دا سدھا تعلق بولی نال جڑدا اے) وچ وڈی تبدیلی لیاندی۔
سال 2014 دے انکڑیاں مطابق دو تہائی حصہ سکھیا ادارےآں نجی اتے صرف اک تہائی حصہ ہی سرکاری رہِ گئیاں ہن تے 20ویاں دے دہاکے وچ تاں سرکاری سکھیا دا نعش ہی ہو جاویگا۔ اس دے نال ہی جہڑے طالب علم سرکاری ادارےآں وچ پڑھدے وی ہن اوہناں وچ دلتاں، مزدوراں، کرتیاں، چھوٹے کساناں دے بچے ہن۔ امیراں اتے مدھ گٹھ دے بچے تاں نجی ادارےآں وچ پڑھدے ہن جتھے پنجابی زریعہ وچ پڑھائی نہیں ہندی تے موضوع وی ہور ہندے ہن پر سرکاری ادارےآں وچ پنجابی زریعہ وچ پڑھائی ہندی اے تے حاکم دھر ماں بولی متعلق اپنی جھوٹھی ہمدردی وکھاؤن لئی ہر سٹیج اپر داعوے کردی اے کہ اوہ پنجابی بولی دے پرچار پرسار لئی بہت کجھ کر رہی اے۔ جدکہ تتھّ ایہہ دسدے ہن پنجابی صرف غریباں دی بولی بن کے رہِ گئی اے تے صرف سرکاری سکولاں اتے ادارےآں تک ہی محدود اے۔ اس بارے ڈاکٹر۔ سربجیت سنگھ (وہار تے ورتارا) دا کہنا اے کہ ‘ایہناں سکولاں نوں سرکاری سکول نہیں ‘وہڑیاں دے سکول’ کیہا جاندا اے۔ ایہہ ہی سکول ہن جتھے پنجابی وچ پڑھائی ہندی اے۔’
سرکاراں دیاں بین القوامیت اتے نجیکرن دیاں پالیسیاں نے پونجیپتیاں اتے جگیرداراں نوں نجی ادارےآں کھولن دی کھلھ دتی جس وچ منتریاں اتے اوہناں دے رشتے داراں دی وڈی بھائیوالی ہندی اے۔ ایہناں ادارےآں وچ لغاتار وادھا ہو رہا اے اتے سرکاری تعلیمی ادارے بند کیتے جا راے ہن۔ ایہناں نجی سکولاں، کالجاں اتے یونیورسٹیاں وچ پنجابی بولی نوں ترجیح نہیں دتی جاندی اتے ایہناں وچ صرف امیرزادیاں دے کاکے-کاکیاں ہی پڑھدے ہن۔ سائنس، تکنیک، مکینکی، ڈاکٹری، قانون آدی جاے سارے موضوعاں دے اچّ کورس صرف امیرزادیاں تک ہی محدود کر دتے گئے ہن۔ قلعواں دے موضوع سرکاری ادارےآں دے غریب طالب علماں دی جھولی پائے جا راے ہن جتھے تعلیم دا زریعہ پنجابی اے تے ایہناں طالب علماں نوں ہور بولیاں اتے ہور بولیاں دا علم حاصل کرن دا موقع نہیں ملدا جدکہ اوہناں نوں وی ماں بولی دے نال-نال ہور بولیاں وچ علم حاصل کرن دا حق ہونا چاہیدا اے۔ سو اس پالیسی دے چلدیاں پنجابی صرف غریباں دی بولی بندی جا رہی اے تے آؤندے سمیاں وچ اس دے بولن والے صرف ہیٹھلے پدھر دے غریب ہی رہِ جانگے تے ایہہ ورتارا بولی دے نال-نال باقی سبھ ورتاریاں نوں وی خاتمے ول لے جاویگا جس وچ سبھیاچار تے ساہت وی شامل اے۔
جے حالت ایہہ اے کہ بھارت دے 84 کروڑ لوک غریبی ریکھا توں وی ہیٹھاں رہِ راے ہون تاں بولی تے سبھیاچار دی فکر کرن دی بجائے اوہ رات دی روٹی دا فکر ہی کرنگے۔ اوہناں لئی کسے بولی دا، کس سبھیاچار دا کوئی مطلب نہیں رہِ جاندا پر بولی نال انسان دی پچھان اتے ہوند جڑی ہندی اے تے اس نے اس وچ انکھ، فکر، جذبہ تے جوش بھرنا ہندا اے۔ اس لئی اس دی بولی دا مرنا اس مانو گروہ دی ہوند دے ختم ہون دا وی چنہ ہندا۔
سماج وچ جو بولی سماج، وپار تے راجپالیسی دی ہوویگی اوہی ودھے-پھلیگی تے جیکر ستادھاریاں دے ذہن ہی فرقہ پرست اتے نفرت دے رنگ نال رنگے ہون تاں پھر اس سماج جاں دیش دیاں ولکھنتاواں اتے بھنتاواں نوں خطرہ تاں ہونا ہی اے۔ موجودہ سرکار نے بولیاں، ساہت اتے سبھیاچاراں دے منڈیکرن کرن لئی نویں کمیشن اتے کمیٹیاں بٹھاؤنیاں شروع کر دتیاں ہن تے ایہناں دیاں پالیسیاں بستیوادی انگریزاں دیاں پالیسیاں توں کدے وی وکھریاں نہیں ہونگیاں۔
اج دیاں سکھیا پالیسیاں وی انگریزی راج دیاں پالیسیاں دا ہی شکار ہن۔ سرکار اپنی ذمہ واری توں بھجّ رہی اے اتے سکھیا ادارےآں نوں نجی ہتھاں وچ ٹھیکے اپر دے رہی اے۔ اس حالت وچ دھڑادھڑ نجی یونیورسٹیاں اتے سکول کھلھ راے ہن جنہاں دا منشا کوئی سماجی-سائنس پڑھاؤنا، ماں بولی دی سیوا کرنی جاں لوکاں نوں سکھیا مہیا کراؤنا نہیں بلکہ ودھ توں ودھ منافع کھٹنا اے۔ سرکاری سکھیا ول کوئی دھیان نہیں دتا جا رہا۔[۲]
پہلاں انگریز اتھے ادارےآں کھولھ کے انگریزی سکھیا دا پرچار پرسار کرکے لوکاں دی معاشی اتے دماغی لٹّ کر راے سن اتے ہن وی منڈی دی لوڑ مطابق ہر سرمائیدار سکھیا نوں تزارت دی وسط بنا رہا اے۔ جویں کہ اسیں پہلاں وی ایہہ گل کر آئے ہاں کہ ماں بولی دی سکھیا صرف سرکاری سکولاں وچ ہی دتی جاندی اے (جتھے کہ بولی استاداں اتے بولی پریوگشالاواں سمیت ہور سہولتاں دی وڈی گھاٹ اے)۔ ادھیاپن دا کورس چااے اوہ بی۔ ایڈّ۔، ای۔ ٹی۔ ٹی جاں اینّ۔ ٹی۔ ٹی۔ راہیں کروایا جا رہا اے اوہ وی 90 فیصدی پرائیویٹ سکھیا کالجاں وچ ہی چل رہا اے اتے اوہ گھر بیٹھے نوجواناں نوں ہی پیسے لے کے ادھیاپن ڈگریاں ونڈ راے ہن۔ جو کوئی صحیح ڈھنگ نال پنجابی بولی دے موضوع دا ادھیاپن سکھلائی کورس حاصل کر وی لیندا اے تاں راج سرکار ولوں بھاشا-استاداں دی بھرتی ہی نہ-ماتر کیتی جاندی اے تے اوہ وی ٹھیکے دی بنیاد اپر کچی نوکری ہی ہندی اے۔ سو جس نوں ‘دیس دا نرماتا’ کیہا جاندا اے، جیکر اس دے ماں بولی ادھیاپن کم (روزگار) دی پکی گرنٹی ہی نہیں اے تاں اس لئی ماں بولی دے ادھیاپن اتے ماں بولی متعلق موہ وچ کمی آؤنا سبھاوک ہو جاندا اے۔ دیش اتے راج اندر ہن کئی نجی یونیورسٹیاں خدمختیاری دا حق حاصل کرکے من مانی دے پاٹھکرم پڑھاؤن لگیاں ہن، جس کارن اوہ مات-بولیاں نوں ترجیح نہیں دندیاں اتے منڈی دی لوڑ مطابق انسان دی جگہ روبوٹ پیدا کر رہیاں ہن۔ اس وچ سرکاراں دی بھائیوالی واضع طور تے شامل ہندی اے۔ اک طالب علم نے اپنی ماں بولی وچ جو علم حاصل کرنا ہندا اے، اوہ کسے ہور بولی وچ حاصل کرنا بڑا اوکھا ہندا اے۔
2006 وچ بھارت سرکار ولوں دیش وچ سرو سکھیا تجربہ اتے قومی سکھیا تجربہ یوجناواں ہوند وچ لیاندیاں گئیاں تے ایہناں یوجناواں ماتحت سکولاں وچ استاداں دی ٹھیکے دی بنیاد اپر کچی بھرتی کیتی گئی۔ ایہہ زکریوگ اے کہ سرو-سکھیا تجربہ دے مڈل پدھر تک دے سکولاں وچ پنجابی استاد دی کوئی آسامی ہی نہیں اے۔ ایہہ سکیم بھلیبھانت ‘عالمی وپار سنستھا’ نال سانجھی اے اتے ہن اسے طرز اپر اچیری سکھیا وچ وی قومی اچیری سکھیا تجربہ نام دی نویں سکیم وی شروع ہو گئی اے جس ولوں کالجاں اتے یونیورسٹیاں نوں تاں گرانٹاں دے دتیاں گئیاں ہن پر استاداں دی بھرتی بارے کجھ نہیں کیتا گیا۔ ایہناں سبھ سکیماں دا مقصد سکھیا نوں نجی ہتھاں وچ دے کے سبھ کجھ نوں عارضی کرنا اے۔ ایہو جہیاں دلالی کھٹن والیاں یوجناواں ماتحت ساہت، کلا اتے ماں بولی جاے مدعیاں دا سوال اٹھاؤن نال نراشا ہی پلے پویگی۔ ایہہ مثال وی ویکھنی بندی اے کہ سال 2014 وچ عالمی دیاں سبھ توں چنگیاں یونیورسٹیاں دی لسٹ وچ بھارت دی کوئی وی یونیورسٹی پہلیاں 40 یونیورسٹیاں وچ نہیں آ سکی۔
عامَ طور تے بھاشا-وگیانیا نوں ایہہ ڈر ستاؤندا پیا اے کہ حاکم سرکاراں جاں سامراجواد دیسی بولیاں نوں ڈھیہہ-ڈھیری کر دیویگا۔ ایہہ ڈر جائز وی اے پر سرمائیداری جگت نے مات-بولیاں اتے سماج-وگیاناں دی سکھیا نوں وی منڈی دی لوڑ نال جوڑ کے نویں اپرالے شروع کر دتے ہن۔ گوگل (Google) ولوں اپنے کھوج انجن وچ پنجابی (یونیکوڈ) دی سودھا، اس یونیکوڈ نظام راہیں موبائل اتے انٹرنیٹّ اپر ورتوں دا سافٹویئر تیار کرنا تے پنجابی بولی دی منڈی وچ ودھدی لوڑ اتے مسئلہ نوں وچاردیاں صنعتی وستاں اپر وی پنجابی وچ شبداں نوں ترجیح دینی شروع ہو گئی اے پر اس کم پچھے وی منڈی دی لوڑ ہی اے۔
بالیوڈّ فلم نرماتاواں نے ایہہ سمجھیا کہ جیکر ہندی فلم وچ اک ڈھول-ڈھمکے والا پنجابی گانا پا لیا جاوے تاں اوہ فلم پنجاب وچ خوب کمائی کریگی اتے باکس آفس اپر ہٹ وی ہو سکیگی۔ سو ایہہ منڈی دی لوڑ دی نفسیات وچوں اپجی ہوئی منگ اے۔ پنجابیاں نوں اس لئی ٹاہراں مارن دی بہتی لوڑ نہیں اے کہ ہن پنجابی بول قومی جاں انتر-قومی پدھر اپر پہنچ گئے نے بلکہ ایہہ چنتا دا موضوع وی اے کہ اس راہیں پنجابیت دا عکس کیہو جیہا پیش ہو رہا اے۔