پنجاب بغاوت

بھارتی صوبے پنجاب اندر بغاوت 1970ویں دہاکے وچّ شروع ہوئی سی، جدوں سکھ گرم-دلّ خالصتان سپوٹراں نال ملیٹینسی ولّ ہو ترے ۔ بغاوت دیاں جڑاں بہت گنجھل دار سن جس وچّ سکھ دھرم اتے پنجابی بولی دی گھٹّ پچھان رہے پرمکھ حصے اتے 1947 توں اپنی بنتر توں لے کے انڈین کانگرس سرکار توں برا-ورتاؤ شامل سی۔ پنجابی بچےآں نوں ہندی پڑھا رہے پنجاب دے سارے سکولاں نال، ماپیاں اتے سماج لیڈراں نے چنتا جتاؤنی شروع کر لئی سی۔

پنجابی صوبہ تحریک بولی مسئلے نوں اجاگر کرن لئی شروع کیتی گئی سی اتے پنجابی نوں پنجاب دی دفتری بولی دے طور تے مڑ-بحال کرن لئی شروع کیتی گئی سی۔ پنجابی صوبہ تحریک سرکار ولوں اپریل 14, 1955 نوں بین کر دتی گئی سی۔ اس عرصے دوران سکھاں نے بہت نرادر اتے مشکلاں سہیاں سن، جس وچّ شانتمئی پردرشنکاری اتے نردوش تیرتھ-یاتریاں دا کٹنا، اٹاں نال سٹاں مارنیاں، گرفتار کرنا، اتے گرودواریاں تے چھاپے شامل سن۔ 1965 دی بھارت پاک جنگ توں مگروں 1966 وچّ انت نوں پنجابی نوں پنجاب اندر ادوں دفتری بولی دے طور تے پچھان ملی جدوں پنجاب دی دھرتی ہور اگے ہماچل پردیش، نواں راج ہریانہ اتے اج دے دن دا پنجاب وچّ ونڈ دتی گئی۔

پھیر وی، اسنے سارے مسئلے نہیں سلجھائے، سکھ سماج اجے وی بھارت اندر پرایاپن محسوس کر رہا سی، جسنے بھارتی راج نال اپنیاں شکایتاں رکھن لئی اک متے دا پرستاو اگے رکھیا ۔ 1973 وچّ، سکھاں نے انندپور صاحب متا اگے لیاندا۔ اس متے اندر مذہبی اتے سیاسی چنتاواں نوں شامل کرن والے دوویں طرحاں دے مسئلے سن۔ اک دھرم دے طور تے سکھ دھرم دی پچھان دے اسان مسئلے توں لے کے بھارت اندرلے سارے صوبےاں نوں مقامی راج پدھری نیتیاں قایم کرن دی اجازت تکّ اتے مرکزی سرکار توں منظوری پراپت کرن لئی مجبور نہ کرنا ۔ سرکار ولوں انندپور متا ٹھکرا دتا گیا پر دھارمک نیتا جرنیل سنگھ بھنڈراوالے نے اکالی دلّ وچّ شامل ہو کے 1982 وچّ دھرم یدھ مورچہ شروع کر دتا، انندپور صاحب متا لاگوُ کرواؤن واسطے جو اک پرامن مارچ سی۔ ہزاراں دی گنتی وچّ لوک ایہہ محسوس کردے ہوئے تحریک وچّ شامل ہوئے کہ، سنچائی لئی پانی دے وڈے سانجھےپن اتے پنجاب نوں چنڈیگڑھ واپس دواؤن ورگیاں منگاں پرتِی ایہہ اک صحیح حلّ پیش کردی سی۔ کانگرس سرکار نے بھاری گنتی دی تحریک نوں کٹھور ہتھیں دباؤن دا فیصلہ لیا؛ پولیس گولیباری وچّ اک سو توں زیادہ لوک مارے گئے سرکھیا فوجاں نے 30,000 توں ودھ سکھاں نوں ڈھائی کو مہینیاں وچّ گرفتار کیتا ۔ بغاوت دی شروعات ولّ لجاندے ہوئے استوں بعد بھنڈراوالے نے سجھا دتا کہ ایہہ وقت پنجاب دی وسوں دیاں بہو گنتی دے مسئلےآں نوں حلّ کرن لئی مسلح اتے ہتھیاراں دی مدد نال اک مخالف رویہ اپنا لین دا ہے۔

جون 6, 1984 نوں بھنڈراوالے دا اپریشن بلیو سٹار وچّ قتل کر دتا گیا سی، اتے اکتوبر 31, 1984 نوں اندرا گاندھی اپنے سکھ باڈیگارڈاں ستونت سنگھ اتے بے انت سنگھ ہتھیں قتل ہو گئی ۔ ایہناں دوویں واقعےآں نے سکھ اتے سکھ-مخالف تشدد پرتِی اک پرمکھ کردار ادا کیتا جسدا خمیازہ پنجاب نے 1990ویں دہاکے تکّ بھگتیا ۔

سمانریکھا

پنجاب بغاوت سلسلےوار روپ ریکھا

طریق	واقعہ	سوما
نومبر 1, 1966	سکھ بہو گنتی پنجاب راج ہوند وچّ آیا (بھارت نے پنجاب نوں تنّ راجاں (پنجاب، ہریانہ اتے ہماچل پردیش) وچّ ونڈ دتا
مارچ 1972	اکالی پنجاب چوناں وچّ کھڑے ہوئے، کانگرس جت جاندی ہے
اکتوبر 17, 1973	اکالی سوراج دی منگ کردے ہن
اپریل 25, 1980	سنت ننرکاری دھارا دا بابا گربچن سنگھ گولیاں نال مار دتا جاندا ہے
جون 2, 1980	اکالی پنجاب وچّ چوناں ہار جاندے ہن
اگست 16, 1981	گولڈن ٹیمپل وچّ سکھ ودیشی پترکاراں نوں ملدے ہن
ستمبر 9, 1981	جگت نرائن، ایڈیٹر، ہند سماچار گروپ قتل کر دتا جاندا ہے۔
ستمبر 29, 1981	پاکستان ولّ جاندے بھارتی جیٹلائینر اتے الگاو-وادیو مار دتے جاندے ہن
فروری 11, 1982	US جگجیت سنگھ چوہان نوں ویزا دندا ہے
اپریل 11, 1982	USA خالصتانی جی.ایسّ. ڈھلوں نوں بھارت ولوں دیش-نکالا
جولائی 1982	مکھ منتری دربارا سنگھ دے قتل دی کوشش
اگست 4, 1982	اکالی سوراج اتے پنجاب لئی اترکت کھیتراں دی منگ کردے ہن
اکتوبر 11, 1982	بھارتی پارلیمینٹ وچّ سکھ سٹیج ورودھ-پردشرن
نومبر 1982	لونگووال ولوں ایشیئن کھیڈاں وچّ گڑبڑی پھیلاؤن دی دھمکی
اکتوبر 1983	6 ہندو یاتری قتل
فروری 27, 1983	گھریلو اڈاناں وچّ سکھاں نوں کرپاناں رکھن دی پروانگی
مئی 3, 1983	بھنڈراوالے ولوں، گولڈن ٹیمپل وچّ رہندے ہوئے، سکھاں ورودھ ہو رہی ہنسا دیاں گلاں اتے بھارت لئی سمجھن دی گلّ
اکتوبر 14, 1983	سکھ ملیٹینٹاں دوارا چنڈیگڑ وچّ اک ہندو تیوہار تے بمب
اکتوبر 1983	ریلاں اتے بساں توں ہندواں نوں باہر کڈھ کے ماریا جاندا ہے
فروری 9, 1984	اک وواہ سماروہ وچّ بمب
فروری 19, 1984	اتر بھارت وچّ سکھ-ہندو جھپٹاں فیلدیاں ہن
فروری 24, 1984	6 ہور سکھ پولیس ولوں مار دتے جاندے ہن
فروری 29, 1984	ہن تکّ، ہرمندر صاحب الگاو-وادیو سکھاں دوارا 19-مہینے پرانی بغاوت دا کیندر بن چکا سی
اپریل 3, 1984	پنجاب وچّ ملیٹینٹاں ولوں ڈر اتے استھرتا
اپریل 8, 1984	لونگووال لکھدا ہے – اوہ ہور زیادہ نئنترن نہیں کر سکدا
اپریل 15, 1984	DIG اٹوال دا ملیٹینٹاں دوارا ٹیمپل وچّ قتل
اپریل 17, 1984	الپ مقابلے وچّ موتاں
مئی 27, 1984	فروزپور راجنیتا دا اتوادی قتلاں والے جھوٹھے پولیس مقابلے مناؤن توں بعد قتل
جون 2, 1984	پنجاب وچّ کلّ میڈیا اتے پریسّ بلیک آؤٹ، ریل، سڑک، اتے ہوائی سیواواں روک دتیاں جاندیاں ہن۔ ودیشی اتے NRIآں دا داخلہ وی بین کر دتا گیا سی۔ اتے پانی تے بجلی سپلائی وی بند ۔
جون 3, 1984	آرمی پنجاب دی سرکھیا کنٹرول کردی ہے
جون 5, 1984	بھاری لڑائی، پنجاب نوں باہری سنسار توں سیل کر دتا جاندا ہے۔
جون 6, 1984	جون 3 دے حملے توں مگروں پنجاب وچّ 2000 سکھ قتل کر دتے جاندے ہن، امرتسر وچّ دنبھر جنگ
جون 7, 1984	ہرمندر صاحب فوج ولوں قبضے وچّ کر لیا جاندا ہے۔ اک سکھ تیوہار والے دن فوج گرودوارے وچّ داخل ہندی ہے۔
جون 7, 1984	جرنیل سنگھ بھنڈراوالے دی موت
جون 8, 1984	پردرشنکاریاں اتے سرکار ولوں بل پریوگ توں بعد شرینگر، لدھیانہ، امرتسر وچّ مقابلیاں وچّ 27 سکھاں دی موت
جون 9, 1984	ہتھیار ضبط کر لئے گئے اتے سینک ولوں گولیاں
جون 10, 1984	دلی وچّ سکھ-ورودھی دنگیاں دیاں رپورٹاں اتے موتاں دیاں رپورٹاں
جون 11, 1984	پانیاں اتے سمجھوتے پرتِ وارتاکار چپّ
جون 12, 1984	سکھاں وچّ الگاو-واداو دی بھاونا اتے بھگوڑے ہونا
اکتوبر 31, 1984	اندرا گاندھی دا قتل
نومبر 1, 1984	دلی وچّ وڈے پدھر تے سکھاں دا قتل شروع
نومبر 3, 1984	بھارتی راشٹری فوج اتے ستھانک پولیس اکائیاں ولوں سکھ ورودھی ہنسا نوں ہولی ہولی ہوا دینی، کلّ 2,733 گنتی وچّ سکھ دلی وچّ مارے گئے اتے ہور 2,000 سکھ ہور قصبیاں اتے شہراں وچّ مارے گئے اتے سکھ اؤیرتاں نال بلاتکار کیتا گیا اتے کروڑاں دی سکھ سمپتی لٹی گئی
20 اگست 1985	سنت ہرچند سنگھ لونگووال دا قتل
ستمبر 29, 1985	60% ووٹاں نال، اکالی دلّ 115 وچوں 73 سیٹاں نال جتیا، برنالہ مکھ منتری بنیا
جنوری 26, 1986	سکھاں ولوں اک گلوبل میٹنگ اتے اکال تخت دی پنر-بلڈنپھ دا فیصلہ گھوشت اتے پنج میننری پنتھک کمیٹی چنی گئی اتے خالصتان دے سوندھان دا مسودا رکھیا گیا
اپریل 29, 1986	80000 توں زیادہ سکھاں دی حاضری وچّ اکال تخت وکھے سربتّ خالصہ دوارا خالصتان دا متا پاس کیتا گیا اتے خالصتان کمانڈو فورس رچی گئی
دسمبر 1, 1986	ملیٹینٹاں ولوں 24 ہندو یاتریاں دا قتل
مئی 19, 1987	جنرل سیکریٹری CPI(M) کامریڈ ڈھیپک دھون دا پنڈ سنگھا، ترن تارن وکھے بے رحمی نال قتل
مئی 12, 1988	اوپریشن بلیک تھنڈر دوران بھارت سرکار ولوں ہرمندر صاحب تے حملہ
جنوری 10, 1990	بٹالا پولیس دا سینئر سپرنڈٹ گوبند رام بمب دھماکے وچّ قتل جو گورا چوڑ پنڈ دی سکھ عورت اتے پولیس گینگ ریپ دے بدلے کیتا گیا
جون 16, 1991	کٹرپنتھیاں ولوں دو ٹریناں اتے 80 لوکاں دا قتل
فروری 25, 1992	کانگرس ولوں پنجاب اسمبلی چوناں صاف
ستمبر 3, 1995	CM بے انت سنگھ دا بمب بلاسٹ وچّ قتل
1997	SAD اتے BJP دی راج چوناں وچّ جت
جون 2001	چوہان دی بھارت واپسی
فروری 26, 2002	اسمبلی وچّ کانگرس دی بہو گنتی نال جت
اپریل 4, 2007	جگجیت سنگھ چوہان، بھارت وچّ سکھ ملیٹینٹ لیڈر، دی 80 سال دی عمر وچّ موت

ایہہ وی دیکھو

• 1984 سکھ مخالف دنگے
• اپریشن بلیو سٹار
• خالصتان
• 1991 پنجاب وچ قتل
• 1987 پنجاب وچ قتل
• بھارتی پنجاب اندر دہشتگردی دا شکار ہون والےآں دی لسٹ

کتابیات

• (January 2007) The Punjab Mass Cremations Case: India Burning the Rule of Law. Ensaaf.  Archived 2011-07-17 at the وے بیک مشین
• Kaur, Jaskaran; Sukhman Dhami (October 2007). Protecting the Killers: A Policy of Impunity in Punjab, India. 19. New York: Human Rights Watch. http://www.hrw.org/sites/default/files/reports/india1007webwcover.pdf. 
• (October 5, 2005) Punjab Police: Fabricating Terrorism Through Illegal Detention and Torture. Santa Clara: Ensaaf.  Archived July 17, 2011, at the وے بیک مشین
• (January 26, 2009) Violent Deaths and Enforced Disappearances During the Counterinsurgency in Punjab, India: A Preliminary Quantitative Analysis. Palo Alto: Ensaaf and the Benetech Human Rights Data Analysis Group (HRDAG).  Archived July 17, 2011, at the وے بیک مشین
• Cry, the beloved Punjab: a harvest of tragedy and terrorism, by Darshan Singh Maini. Published by Siddharth Publications, 1987.
• Genesis of terrorism: an analytical study of Punjab terrorists, by Satyapal Dang. Published by Patriot, 1988.
• Combating Terrorism in Punjab: Indian Democracy in Crisis, by Manoj Joshi. Published by Research Institute for the Study of Conflict and Terrorism, 1993.
• Politics of terrorism in India: the case of Punjab, by Sharda Jain. Published by Deep & Deep Publications, 1995. ISBN 81-7100-807-0.
• Terrorism: Punjab's recurring nightmare, by Gurpreet Singh, Gourav Jaswal. Published by Sehgal Book Distributors, 1996.
• Terrorism in Punjab: understanding grassroots reality, by Harish K. Puri, Paramjit S. Judge, Jagrup Singh Sekhon. Published by Har-Anand Publications, 1999.
• Terrorism in Punjab, by Satyapal Dang, V. D. Chopra, Ravi M. Bakaya. Published by Gyan Books, 2000. ISBN 81-212-0659-6.
• Rise and Fall of Punjab Terrorism, 1978-1993, by Kalyan Rudra. Published by Bright Law House, 2005. ISBN 81-85524-96-3.
• The Long Walk Home, by Manreet Sodhi Someshwar. Harper Collins, 2009.
• Global secutiy net 2010, Knights of Falsehood by KPS Gill, 1997

باہرلے جوڑ

• Times of India article on riots Archived 2016-03-04 at the وے بیک مشین
• Amnesty International on Punjab lack of Justice and Impunity Archived 2006-12-03 at the وے بیک مشین
• [۳] Archived 2012-04-19 at the وے بیک مشین