خالصتان تحریک
خالصتان لوکراج | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
Motto: "اکال سہائ" | |||||
ترانہ: "دیہہ سوا بر موہِ اہے" | |||||
| اسٹیبلشمنٹ | |||||
• SGPC دا الگ سکھ راج لئی تجویز | ۹ مارچ ۱۹۴۶ | ||||
| ۲۸ اگست ۱۹۷۷ | |||||
• دھرم لڑائی مورچہ | ۴ اگست ۱۹۸۲ ‐ ۱۰ جون ۱۹۸۴ | ||||
| ۱ جون ۱۹۸۴ ‐ ۱۰ جون ۱۹۸۴ | |||||
• آپریشن وڈروس | جون ‐ ستمبر ۱۹۸۴ | ||||
• آپریشن شدھیکرن | ۱۹۸۴ | ||||
• آزادی دا اعلان | ۲۹ اپریل ۱۹۸۶ | ||||
• آپریشن بلیک تھنڈر I | ۳۰ اپریل ۱۹۸۶ | ||||
• آپریشن بلیک تھنڈر II | ۹ مئی ۱۹۸۸ | ||||
| ۱۹۸۴ ‐ ۱۹۹۵ | |||||
• UNPO دی میمبر شپ | ۲۴ جنوری ۱۹۹۳ | ||||
• رائیشماری دا اعلان | ۱۲ اگست ۲۰۱۸ | ||||
خالصتان (مطلب: "خالصے دی سرزمین") بھارت دے پنجاب صوبہ دے سکھ وکھوادیاں ولوں پیش دیس نوں دتا گیا نام اے۔ خالصتان دے علاقائی داعوے وچ موجودہ بھارتی صوبہ پنجاب، چنڈی گڑھ، ہریانہ، ہماچل پردیش، دلی اتے استوں علاوہ راجستھان، اتر پردیش اتے اتراکھنڈ آدی پرانتا دے وی کجھ علاقے شامل ہن۔ خالصتانی وکھوادیاں نے ۲۹ اپریل ۱۹۸۶ نوں بھارت توں اپنی اکپاسڑ آزادی دا اعلان کیتا اتے ۱۹۹۳ وچ خالصتان UNPO دا ممبر بنیا۔ ۱۹۸۰ اتے ۱۹۹۰ دے دہاکے دوران خالصتان دی آزادی دی لہر اپنے چرم اُتے سی پر بعد وچ ۱۹۹۵ تک بھارت سرکار نے اس لہر نوں دبا دتا۔
سن ۱۶۹۹ وچ سری گرو گوبند سنگھ جی ولوں خالصہ پنتھ دی ساجنا اتے اوہناں دے شبد 'راج بنھاں نہِ دھرم چلیں ہیں، دھرم بنھاں سبھ دلیں ملیں اے' نال آئی مذہبی - سیاسی نظر نے سکھاں دی سوچ نوں اس یعقین نال بھر دتا کہ پنجاب اتے راج کرنا اوہناں دا ربی حق اے۔ سن ۱۷۱۰ وچ بندہ سنگھ بہادر دی اگوائی وچ، سکھ فوجاں نے دلی اتے لاہور دے وچکار واقع اس ویلے دے سبھ توں طاقتور مغل پرشاسنک مرکز سرہند اتے قبضہ کر لیا اتے اپنا راج قائم کرکے نیڑلے مخلسپر وچ اپنی راجگڑھ قائم کیتی۔ بندہ سنگھ بہادر نے سکھ گروآں دے ناں دے سکے چلا ئے اتے سکھاں نوں حکم نامے جاری کیتے پر بندہ سنگھ بہادر دا ایہہ راج زیادہ دیر نہ ٹکّ سکیا اتے کجھ مہینے بعد ہی بندہ سنگھ بہادر دے اس راج دا انت ہو گیا۔
بھاویں بندہ سنگھ بہادر دا راج تھوڑے ویلے لئی ہی رہا پر ایہہ راج سکھاں دی پنجاب اتے راج کرن دی درڑھ اچھا نوں جم دے گیا نتیجے وجوں ۱۸ویں صدی دے ادھ وچ ایہہ راج سکھ مثلاں (۱۷۶۷–۱۷۹۹) دے روپ وچ پھر ابھریا بعد وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے ساریاں سکھ مثلاں نوں ملا کے خالصہ راج (۱۷۹۹–۱۸۴۹) دا قیام کیتا۔ استوں بعد سکھاں نے تقریباً ۵۰ سال تک اس خطے وچ راج کیتا۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دی موت مگروں خالصہ راج وچ گدی لئی کھچوتان شروع ہو گئی جسدا فائدہ انگریزا نے اٹھایا، خالصہ راج اتے برطانوی حکمرانی وچکار دو جنگاں ہویاں، پہلی جنگ وچ خالصہ فوج اتے کئی پرکار دیاں پابندیاں لگا دتیاں گئیاں اتے دوسری جنگ وچ خالصہ راج دی ہار ہوئی جسدے مگروں انگریزا نے خالصہ راج اتے قبضہ کر لیا اتے خالصہ راج دا پتن ہو گیا، بھاویں انگریزا نے ایہہ وعدہ کیتا سی کہ دلیپ سنگھ دے بالغ ہون تے خالصہ راج اوہناں نوں سونپ دتا جائےگا پر ایہہ وعدہ کدی پورا نہیں ہویا۔ خالصہ راج دا پتن سکھاں لئی اکّ دردناک تجربہ سی پر ایہہ وی سکھاں دی اس امید نوں بجھاؤن وچ اکامیاب رہا کہ خالصہ راج کسے نہ کسے روپ وچ واپس آئیگا۔
۱۹۴۷ وچ پنجاب دی ونڈ توں پہلاں ہوئیاں لمبیاں وارتاواں وچ اکّ آزاد سکھ راج دا وچار پرمکھتا نال ساہمنے آیا پر پنجاب دے ہور وسنیکاں دے مقابلے سکھ آبادی دی سنکھیاتمک گھاٹ نے اس نوں اکّ اووہارک تجویز بنا دتا، پر اس توں بعد ایہہ وچار کئی روپاں وچ مڑ ابھریا۔
پھر ۱۹۸۰ اتے ۹۰ دے دہاکے وچ خالصتان بناؤن لئی چلی پرتشدد وکھوادی لہر نے اکّ دہاکے تک پنجاب نوں ادھرنگ بنائی رکھیا۔ اس وکھوادی لہر نوں آل انڈیا سکھ سٹوڈینٹ فیڈریشن توں حمایت حاصل ہویا اتے جرنیل سنگھ بھنڈرانوالے ولوں اس لہر دی بااثر ڈھنگ نال اگوائی کیتی گئی۔ اس پرتشدد لہر دوران سینکڑے پولیس کرمی تے فوجی جوان مارے گئے اتے لگبھگ ۱٫۵ توں ۲ لکھ سکھاں دی اس لہر وچ جان گئی، پر ایہہ لہر کئی گنجھل دار؉ کارناں کرکے اپنے مقصد تک پہنچن وچ اکامیاب رہی۔
پر خالصہ راج دا تجزیہ ہلے وی سکھاں دے مناں وچوں پوری طرحاں ختم نہیں ہویا۔ سکھاں دے اکّ طبقے نے آزاد دیس خالصتان بناؤن لئی اکّ غیر-سرکاری رائیشماری کرن دا اعلان کیتا اے، جسنوں بھارت سرکار نے وکھواد اتے اتواد نال جوڑ کے ردّ کر دتا اے اتے کینیڈا ورگے سکھ اثر والے دیس نے وی ایہہ اعلان کیتا اے کہ اوہ اس رائیشماری نوں مانتا نہیں دیویگا پر سکھ خالصہ راج دے اپنے تجزیہ اتے قائم ہن اتے اج وی گوردواریاں وچ ایہہ شبد سہجے ہی گونجدے سنے جا سکدے ہن کہ "راج کریگا خالصہ۔.۔"
خالصتان تحریک
[سودھو]خالصتان تحریک اک سکھ قوم پرست تحریک اے، جو کہ خالصتان (پنجابی: خالصتان، "خالص دی دھرتی") دا اک وکھرا دیس بناؤنا چاہندا اے، جو دکھنی ایشیا دے پنجاب علاقہ وچ اے۔ [۴] مجوزہ دیس خالصتان دی علاقائی تشریح پنجاب توں اے، ہریانہ، ہماچل پردیش، جموں اتے کشمیر، اتے راجستھان دے کجھ حصیاں وچ۔ چنڈی گڑھ مجوزہ راجگڑھ اے۔ [۵] [۶] [۷] [۸] پنجاب علاقہ سکھاں دی اک روائتی جگیر رہا اے۔ برطانوی راج ولوں اپنی جت توں پہلاں اس اتے سکھاں نے ۸۲ سال حکمرانی کیتی سی؛ سکھ مسلاں نے ۱۷۶۷ توں ۱۷۹۹ تک سمچے پنجاب اتے حکمرانی کیتی سی، [۹] جدوں تک کہ اوہناں دی مہاسبھا مہاراجہ رنجیت سنگھ ولوں سکھ راج وچ اکجٹ نہیں ہو گئی۔ حالانکہ، علاقے وچ ہندواں اتے مسلماناں دی کافی گنتی اے، اتے ۱۹۴۷ توں پہلاں، سکھاں نے سبھ توں وڈے مذہبی گروہ دا قیام کیتا جو صرف برطانوی پنجاب صوبے دے لدھیانے ضلعے وچ سن۔ جدوں مسلم لیگ نے ۱۹۴۰ دے لاہور تجویز راہیں مسلماناں لئی اک وکھرے دیس دی منگ کیتی تاں سکھ آگوآں دا اک حصہ ایہہ چنتا دا ساہمنا کر رہا سی کہ ہندو اتے مسلماناں وچکار بھارت دی ونڈ توں بعد اوہناں دا بھائی چارا بناں کسے مات-زمین دے رہِ جاویگا۔ اوہ خالصتان دے وچار نوں اگے پاؤندے ہوئے، اس نوں اکو-اک عیسائی راج دے روپ وچ ابھار کے پنجاب دے وڈے حصے دا اک چھوٹا جیہا حصہ دکھاؤندے ہن۔ ونڈ دی اعلان توں بعد، بہتے سکھ پنجاب دے پنجاب صوبے توں پنجاب دے بھارتی صوبے ول چلے گئے، پھر اس ویلے ہریانہ اتے ہماچل پردیش دے کجھ حصے شامل سن۔ ۱۹۴۷ وچ بھارت دی آزادی توں بعد، اکالی دل دی اگوائی ماتحت پنجابی صوبہ تحریک ۱۹۵۰ ویاں وچ بھارت دے پنجاب علاقے وچ پنجابی بہو گنتی راج (صوبہ) دی سرجنا ول سی۔ [۱۰] اس گل توں فکرمند اے کہ اک پنجابی بہو گنتی راج بناؤن نال سکھاں دی بہو گنتی والا راج بناؤنا چنگی گل ہوویگی، بھارت سرکار نے شروع وچ منگ ردّ کر دتی سی۔ لڑیوار مخالفتاں دے بعد، سکھاں تے پرتشدد تکھے ٹکڑے، اتے ۱۹۶۵ دی بھارت پاک جنگ، سرکار آخر راج نوں ونڈن، پنجاب دے نویں سکھ بہومت بناؤن اتے باقی دے علاقے نوں ہماچل پردیش تے ہریانہ وچ ونڈن لئی راضی ہو گئی۔ پردیش اتے ہریانہ دا نواں راج۔ [۱۱] بعد وچ سکھ لیڈراں نے صوبےآں لئی ودھیرے خودمختیاری دی منگ کرنی شروع کر دتی، جس وچ ایہہ الزام لگایا گیا سی کہ مرکز سرکار پنجاب خلاف پکھپات کر رہی اے۔ حالانکہ اکالی دل نے اک آزاد سکھ دیس دی منگ دا واضع طور تے اظہار کیتا سی، مگر اس ولوں اٹھائے مدعیاں نوں خالصتان دے سپوٹراں ولوں اک وکھرے دیس دی سرجنا لئی اک پہل دے طور تے ورتیا گیا سی۔
۱۹۵۰ توں پہلاں
[سودھو]
۱۸۴۹ وچ دوجی اینگلو‐سکھ جنگ توں بعد سکھ راج وکھ‐وکھ ریاستاں اتے برطانوی پنجاب وچ بھنگ ہو گیا۔ برطانیہ ولوں نویں جتے کھیتراں وچ انگریزاں دی "پاڑو اتے راج کروں" پالیسی دے خلاف وچ دھارمک‐قوم پرست لہراں ابھریاں۔ ہندو، مسلماناں اُتے سکھ دا مذہب تبدیل کر رہیاں عیسائی مشنریاں دی اپار کامیابی توں بعد ہندواں، مسلماناں اُتے سکھاں وچ اکّ عام خیال بنی کہ اس پتن دے حل لئی بھارت دے مذہبی سمدایاں نوں زمینی پدھر اُتے پنر سرجیت کرن دی لوڑ اے۔
خالصتان دا سبھ توں پہلاں ریفرینس ۱۹۲۹ وچ ملدا اے جدوں موتی لال نہرو نے پورن آزادی دا اکّ ایلانناما کانگرس دے لاہور سیشن وچ پیش کیتا تاں تن لوکاں نے اس دا خلاف کیتا، ایہہ تن لوک سن امبیڈکر، جناہ اتے ماسٹر تارا سنگھ، جویں ہی ۱۹۳۰ دے دہاکے وچ برطانوی سامراج کمزور ہونا شروع ہویا، سکھاں نے اپنے زدی گھر لئی پہلی آواز اٹھائی۔ جدوں مسلم لیگ دے لاہور متے نے پنجاب نوں مسلم دیس بناؤن دی منگ کیتی تاں سکھاں نے اس نوں سکھاں دے تریخی خطے نوں ہڑپن دی کوشش وجوں دیکھیا۔ اس دے جواب وچ سکھ پارٹی اکالی دل نے مسلم لیگ دے اس متے خلاف سکھاں دے وکھرے دیس خالصتان لئی متا پاس کیتا، اکالی دل نے پٹیالہ دے مہاراج یادوندر سنگھ دی اگوائی ہیٹھ خالصتان دی سوچ اک دھرم بیسڈ دیس وجوں کیتی جس وچ پٹیالہ، جند، کپورتھلہ آدی ریاستاں اتے پنجاب دے کجھ ہور علاقے شامل سن، اکالی دل نے ۱۹۴۶ وچ ایہہ متا پھر دہرایا سی۔
برطانوی بھارت دی ونڈ،۱۹۴۷
[سودھو]
برطانوی بھارت ۱۹۴۷ وچ مذہبی ادھار اتے ونڈیا گیا، جس نال پنجاب وی بھارت اتے نویں بنے پاکستان دے وچکار ونڈیا گیا، نتیجے وجوں، ہندواں دے نال، سکھاں دی وی اکّ وڈی آبادی لیہندے پنجاب 'توں چڑھدے پنجاب ول ہجرت کر گئی، جس وچ موجودہ ہریانہ اتے ہماچل شامل سن۔ سکھ آبادی جو کہ پاکستان دے کجھ ضلعیاں وچ ۱۹٫۸٪ تک ودھ گئی سی، اکدم گھٹ کے ۰٫۱٪ رہِ گئی اتے چڑھدے پنجاب دے ضلعیاں وچ تیزی نال ودھی، حالانکہ کہ سکھ اجے وی ہندو‐بہو گنتی والے سنیکت پنجاب وچ گھٹگنتی ہی رہے۔
گاندھی‐نہرو اتے جناہ دا سکھاں نوں تجویز
[سودھو]
اس دے خلاف وچ اتہاسکاراں دی دلیل اے کہ جدوں انگریزا نے انڈین انڈیپینڈینس ایکٹ دا ڈرافٹ بنایا سی تاں اس وچ واضع طور اُتے لکھیا گیا سی کہ بھارتی اپبراعظم نوں تن حصےآں وچ ونڈیاں جاوے گا اک حصہ مسلماناں، اکّ سکھاں اُتے باکِ دا حصہ دوجے گروہاں نوں دتا جاوے گا۔
دوسرے بنھے سردار کپور سنگھ لکھدے ہن کہ انگریز تاں سکھاں نوں وی اکّ وکھرا دیس دینا چاہندے سن پر سکھ لیڈرشپ کول دوردرشی سوچ ناں ہون کارن سکھ بے وطنے ہی رہِ گئے، اوہ لکھدے ہن کہ جدوں انگریزاں نے سکھ لیڈر بلدیو سنگھ نوں اک وکھرا دیس دین دا تجویز دتا تاں اوہ الٹا انگریزاں نال ہی الجھ گئے اتے کیہا کہ–
دوسرے بنھے جناہ چاہندا سی کہ جیہناں ہو سکے اوہناں وڈا اُتے وڈا پاکستان بنے، اوہ چاہندا سی کہ سکھ بھارت دی تھاں پاکستان نال مل جان، جناہ نے ماسٹر تارا سنگھ نال ملاقات کیتی اتے اپنا تجویز دتا کہ –اسیں سکھ انگریز حکومت توں کجھ نہیں چاہندے، انگریز اپنے بوریا‐بسترا سمیٹن اتے ہندوستان 'چوں دفع ہو جان اتے رہِ گل سکھاں دے حقاں دی تاں اوہ سانوں کانگرس دی کرپا نال مل جانگے
جیکر سکھ پاکستان وچ شامل ہندے ہن تاں راوی توں گھگر تک سکھاں نوں اک خودمختیار ارتھ–راشٹر دتا جیویگا اتے سکھ اس ارتھ–راشٹر وچ اپنی اچھا مطابق قانون بنا سکن گے
جیکر ماسٹر تارا سنگھ جناہ دا ایہہ تجویز منّ لیندے اُتے پاکستان نال شامل ہو جاندے تاں شاید پاکستان دی سرحد انبالہ تک جاکے ختم ہندی، ماسٹر تارا سنگھ نے جناہ دے اس تجویز نوں وی ٹھکرا دتا اتے کیہا کہ –
جے سکھ پاکستان وچ شامل ہو جاندے ہن تاں کہ مستقبل وچ اوہ پاکستان توں وکھ ہو سکن گے؟
اسدا جواب جناہ نے نانہہ وچ دتا، اس ویلے تک ماسٹر تارا سنگھ ایہہ منّ بنا چکے سن کہ پاکستان وچ شامل ہون دا کوئی مطلب نہیں۔ استوں بعد جناہ نے پٹیالہ دے اس ویلے دے مہاراج یادوندر سنگھ نال وی کئی ملاقاتاں کیتیاں، اوہ چاہندے سن کہ جیکر سکھ نہیں تاں گھٹوں‐گھٹ پٹیالہ، کپورتھلہ اُتے جند ورگیاں ریاستاں ہی پاکستان وچ شامل ہو جان، مہاراجہ یادوندر سنگھ اس تجویز لئی تیار وی ہو گئے سن پر ماسٹر تارا سنگھ دے خلاف اُتے سکھاں دی اس وچ کوئی دلچسپی نہ ہون کارن اوہناں نوں وی واپس ہٹنا پیا۔ جناہ دی گل نہ منن اُتے پاکستان دی مخالفت کرن دا نتیجہ وی سکھاں نوں ۱۹۴۷ وچ بھگتنا پیا، ۱۹۴۷ وچ بہت وڈے پدھر اُتے دنگے بھڑکے جس وچ اکّ پاسے مسلمان اتے دوجے پاسے سکھ اُتے ہندو سن۔
دوجے پاسے جدوں سکھاں نے کانگرس دے ۱۹۲۹ دے لاہور ایلاننامے دا خلاف کیتا تاں کانگرس نوں ایہہ ڈر پے گیا کہ کتے سکھ اکّ وکھرے دیس دی منگ نہ کر دین جاں بغاوت دا راہ نہ پھڑ لین کیونکہ اس ویلے بھارتی فوج وچ ۴۰‐۵۰٪ سکھ سن اجیہے وچ کانگرس نے وی سکھاں نوں بھارت وچ شامل کرن لئی ویونتبندی بناؤنی شروع کر دتی، سکھاں لئی وی دھرم‐بیسڈ پاکستان وچ شامل ہون نالوں دھرم‐نرپکھّ بھارت وچ شامل ہونا سہج سی۔
۱۹۲۹ دے لاہور ایلاننامے توں بعد گاندھی، نہرو اُتے پٹیل بابا کھڑک سنگھ نال ملاقات کرن اوہناں دے نواس‐ستھان پہنچے اتے بابا کھڑک سنگھ نوں یعقین دتا کہ سکھ ساڈے نال بھارت وچ ہی رہن اتے جدوں بھارت آزاد ہو جاوے گا تاں اتر بھارت وچ سکھاں نوں اکّ وکھرا خودمختیار کھتاں دتا جاوے گا، جس وی سکھ اپنے دھرم مطابق قانون بنا سکن گے اتے آزادی دا نگھّ مان سکن گے نال ہی بھارت وچ اجیہا کوئی وی قانون جاں ودھان ن،ہیں بنایاں جاوے گا جو سکھاں نوں منظور نہ ہووے، ایہہ گل مہاتما گاندھی نے ۱۹۳۰ وچ دلی دے گردوارے شیش گنج صاحب وکھے بھاشن دندیاں وی دہرائی سی،جدوں اتھے موجود اکّ صحافی بیدی مدھسدھن نے مہاتما گاندھی توں ایہہ پچھیا سی کہ اگر تسیں اپنے وعدے 'توں مکر گئے تاں؟ اس دے جواب وچ مہاتماں گاندھی نے کیہا سی کہ –جولائی ۱۹۴۶ وچ کلکتے وچ اکّ وڈے جلوس نوں مخالف کرن توں بعد نہرو نے پریس کانفرنس کردیاں پترکاراں نوں ایہہ کیہا کہ–جیکر کانگرس اپنے کیتے وعدیاں توں مکر جائے تاں سکھاں نوں ہتھیار اٹھا کے اپنے حق لین دا حق اے
۱۹۲۹ توں بعد ۱۹۴۷ تک کانگرس نے سکھاں نال اس طرحاں دے کئی وعدے کیتے اتے سکھ لیڈراں نوں اپنے اثر ہیٹھاں رکھیا باقائدہ کانگرس نے اکّ ودھان وی لیاندا سی کہ جو ریاستاں اُتے خطے بھارت وچ شامل ہون گے اوہناں نوں پورن خودمختیاری دتی جاوے گی رکھیا، غیرملکی معاملیاں، کمیونیکیشن، آواجائی اُتے ڈاک سیوا آدی نوں چھڈّ کے بھارت دے صوبےآں نوں ہر طرحاں دی خودمختیار ہوویگی بعد وچ آزادی توں اکّ سال پہلا ۱۹۴۶ وچ نہرو نے اس ودھان اُتے بیان دتا کہ –پنجاب دے بہادر سکھ خاص سلوک دے حقدار ہن، مینوں اس گل وچ کوئی آپتی نہیں لگدی کہ آزادی توں بعد بھارت دے اتر وچ اکّ اجیہا خودمختیار خطہ بنا دتا جائے جتھے سکھ وی آزادی دا نگھّ مان سکن گے
اس ویلے وکھ‐وکھ سمدایاں ولوں نہرو دے اس بیان دا بہت خلاف ہویا سی پر نہرو اپنے اس بیان اُتے اڑے رہے۔جیکر مضبوط بھارت دے اساری لئی کانگرس نوں اس ودھان توں پیر پچھے کھچنے پین تاں کانگرس اس لئی پوری طرحاں تیار اے
کامریڈاں دا سکھا نوں تجویز
[سودھو]کجھ تریخی سروتاں توں سانوں پتہ لگدا اے کہ ۱۹۴۷ توں پہلاں کامریڈاں نے وی سکھاں نوں اکّ خودمختیار صوبے دا تجویز دتا سی پر ۱۹۴۷ توں بعد کامریڈ کدے وی بھارت دی اقتدار وچ نہیں آ سکے اس لئی اس تجویز نوں وی عملی – جامہ نہیں پہنایا جا سکیا۔
سکھاں دا پنجاب نال رشتہ
[سودھو]
عالمی وچ لگبھگ ۳ کروڑ سکھ ہن جس وچوں ۷۵٪ سکھ بھارت دے پنجاب صوبہ وچ وسدے ہن، پنجاب بھارت دا ہی نہیں سگوں پورے عالمی دا اکو‐اکّ صوبہ اے جتھے سکھ بہو گنتی وچ ہن، پنجاب دے لگبھگ ۶۰٪ لوگ سکھ دھرم وچ یعقین رکھدے ہن۔ سکھ اتہاسکار ہرجوت سنگھ ابرائے دا ایہہ ترک اے کہ سکھاں اتے پنجاب وچ تریخی تعقات دے باو جود ایہہ خطے کدے وی سکھ سوے‐تشریح دا حصہ نہیں رہا۔ اوہناں دا کہنا اے کہ پنجاب دا سکھ دھرم نال لگاو ۱۹۴۰ دے دہاکے دی اکّ حالیہ حادثہ اے، تریخی طور اُتے سکھ دھرم دیاں جڑھاں پورے بھارتی اپبراعظم پھیلیاں ہوئیاں ہن، جویں گرو گرنتھ صاحب وچ اتر بھارت اتے دکھن بھارت دوہاں خطیاں دے سنتاں اُتے بھگتاں دی بانی درج اے استوں علاوہ سکھ دھرم دے کئی پرمکھ اتے تریخی گردوارے جویں پاکستان وچ سری ننکانہ صاحب، بہار وچ سری پٹنا صاحب اُتے مہاراشٹر وچ سری حضور صاحب پنجاب توں باہر واقع ہن۔
ڈاکٹر۔ ابرائے دا ایہہ مننا اے کہ ۱۹۳۰ اتے ۱۹۴۰ دے دہاکے دے اخیر وچ سکھ لیڈرشپ نوں ایہہ محسوس ہویا کہ بھارتی اپبراعظم دی آزادی توں بعد پاکستان وچ مسلماناں اتے بھارت وچ ہندواں دا دبدبا ہو جاوے گا۔ پنجاب وچ وکھرے سکھ راج دی منگ نوں جائز ٹھہراؤن لئی سکھ لیڈراں نے ایہہ دلیل دینی شروع کیتی کہ پنجاب سکھاں دا اے اُتے سکھ پنجاب دے ہن، اس پرکار سکھاں دا الاکائیکرن شروع ہویا۔
سکھ قوم دے اس الاکائیکرن نوں مارچ ۱۹۴۶ وچ رسمی روپ دتا گیا، جدوں سرومنی اکالی دل نے پنجاب اتے سکھ قوم دی قدرتی سانجھ دا ایلان کرن والا متا پاس کیتا۔ ڈاکٹر۔ ابرائے دا ایہہ وی مننا اے کہ سکھاں دے الاکائیکرن دی ۲۰ویں صدی دے شروع وچ شروعات ہون دے باو جود وی خالصتان اکّ وکھوادی لہر وجوں ۱۹۷۰ اتے ۱۹۸۰ دے دہاکے دے انت تک کدے وی اکّ وڈا مدعا نہیں سی بنیا جدوں تک کہ اس دا فوجیکرن شروع نہیں ہویا۔
۱۹۵۰ توں ۱۹۷۰ تک
[سودھو]
آزاد بھارت وچ ابھار
[سودھو]
نہرو نے سکھاں لئی خودمختیار خطے دی منگ لے کے آئے سکھ لیڈراں نوں بے رنگ ہی واپس بھیج دتا۔ نہرو دے اس ووہار نال سکھ لیڈر مایوس ہوئے اتے اوہ ایہہ محسوس کر رہے سن کہ اوہناں نوں بھارت وچ شامل کرن لئی دھوکھا دتا گیا اے۔ ۱۹۵۰ تک آئین لاگوُ ہون تک سکھ لیڈر کئی وار نہرو نوں ملے اتے اپنیاں منگاں اس دے ساہمنے رکھیاں پر نہرو دا جواب ہر وار نانہہ وچ ہی رہا، سکھاں دی آخری امید وی اس ویلے ٹٹ گئی جدوں آئین سبھا نے آئین وچ آرٹیکل 25 (2)(B) جوڑ دتا، جس مطابق سکھ، جین اتے بودھیاں نوں ہندواں دا ہی انگ منّ لیا گیا اس نال سکھ ہور وی زیادہ بھڑک گئے اتے سکھاں نے بھارتی آئین منن توں انکار کر دتا، سکھ نمائندہ حکم سنگھ نے آئین سبھا دے ساہمنے کیہا کہ–ہن سماں بدل گیا اے
آئین سبھا وچ سکھ قوم ہی اکماتر اجیہی قوم سی جس دے نمائندےآں نے آئین دے کھرڑے اتے دستخط نہیں سن کیتے۔قدرتی طور تے، ایہناں حالاتاں وچ، جویں کہ میں کیہا، سکھ پوری طرحاں مایوس محسوس کر رہے ہن۔ سکھ محسوس کردے ہن کہ ساڈے نال وتکرا کیتا گیا اے۔ ایہہ بھلیکھا نہ رہے کہ سکھ قوم نے اس آئین نوں پروان نہیں کیتا اے۔ میں اتھے اکّ زوردار خلاف درج کرواؤنا چاہندا ہاں، میرا بھائی چارا اس تریخی دستاویز لئی اپنی رضا مندی دی حمایت نہیں کردا
پنجابی صوبہ لہر
[سودھو].png)
ہالاکِ اس بیان دی تائید کردا کوئی وی ثبوت موجود نہیں اے۔ بعد وچ اکالی دل نے پنجابی صوبے دی حصول لئی اپنا تحریک شروع کر دتا۔ نہرو نے ماسٹر تارا سنگھ نال ملاقات کرکے اوہناں نوں ایہہ کیہا سی کہ–پنجاب دے گورنر، شریمان سی۔ایم۔ ترویدی، وزیر اعظم جواہر لال نہرو اتے اپ وزیر اعظم، سردار پٹیل دیاں اچھاواں دا آدر کردے ہوئے، نے بھارتی پنجاب دے سارے ڈپٹی کمیشنراں نوں کجھ ہدایتاں جاری کیتیاں سن کہ، دیس دے قانون دے حوالے توں بناں، عام طور اُتے سکھاں اتے خاص طور اُتے پرواسی سکھاں نوں "مجرمانہ قبیلے" وجوں منیا جانا چاہیدا اے۔ اوہناں نال سخت سلوک کیتا جانا چاہیدا اے۔.۔ تاں کہ اوہ سیاسی حقیقتاں نوں جان سکن اتے پچھان سکن کہ 'حکمران کون ہن اتے پرجا کون۔
پر اکالی دل اپنیاں منگاں اُتے اڑیا رہا، دوجے بنے آریا سماج اُتے جن سنگھ نے اس منگ دا خلاف کرن دا اعلان کر دتا، آریا سماج اُتے جن سنگھ نے پنجاب صوبے دا خوب خلاف کیتا سٹے وجوں پنجابی دے پنجابی ہندو خاص کر شہری ہندو جیہناں دی ماں بولی پنجابی سی اوہناں نے اپنی ماں بولی ہندی لکھوائی اتے پنجابی صوبے دے خلاف وچ ورودھ‐کارکردگی کیتے جس نال پنجابی سکھاں اُتے ہندواں وچکار اکّ پرکار دی تلخی آ گئی، ۱۹۵۵ وچ پنجاب سرکار نے "پنجابی صوبہ زندہ باد" نعرہ بین کر دتا جس دا اکالی دل نے زبردست خلاف کیتا۔ اکالی دل نے اعلان کیتا کہ جے سرکار نے ۱۰ دناں اندر "پنجابی صوبہ زندہ باد" نعرے توں پابندی نہیں ہٹائی تاں اکالی دل اسدا خلاف کریگا، سرکار نے نعرے توں پابندی نہیں ہٹائی، ۱۰ مئی نوں کیتے وعدے مطابق تحریک شروع ہویا،ماسٹر تارا سنگھ اتے دس ساتھیاں نوں "پنجابی صوبہ زندہ باد" دا نعرہ لگاؤن لئی گرفتار کیتا گیا، اگلے پنج دناں وچ ۱٬۰۰۰ توں ودھ پرمکھ اکالی آگوآں نوں گرفتار کیتا گیا؛ لگبھگ دو مہینیاں وچ، ۱۲٬۰۰۰ سکھاں نوں نعر ےبازی لئی گرفتار کیتا گیا سی، اتے جولائی دے انت تک ۲۱٬۰۰۰ اکالیاں نوں کانگرس دے ودھ رہے تحریک نوں ختم کرن دے یتناں وچ جیلھاں وچ سٹّ دتا گیا، کانگرس نال گل بات دی کوشش کارن تحریک نوں دو وار ملتوی کرنا پیا، حالانکہ جواہر لال نہرو نے اس منگ نوں ردّ کرنا جاری رکھیا۔ پر بعد وچ ماحول خراب ہندا دیکھ کے کانگرس نوں اپنی پابندی ہٹاؤنی پئی۔پنجابی بھاشی صوبہ نہ بناؤن دا ایہہ مطلب ہرگز نہیں اے کہ پنجابیاں نال کوئی وتکراں ہو رہا اے بلکہ اسدا کارن ایہہ اے کہ پنجاب وچ زیادہ تر لوگاں دی ماتر–بولی پنجابی اے اجیہے وچ اکّ الگ پنجابی صوبے دی منگ ناجائز ہی اے
۱۹۵۵ ہرمندر صاحب اُتے حملہ
[سودھو]
اس حادثہ دے ردعمل نے سرکار دے ارادے دے الٹ، تحریک نوں ہور رفتار حاصل کیتی، ۱۲ جولائی نوں، سچر دی اگوائی والی سرکار نے خود اکال تخت اُتے نجی طور 'توں معافی منگی۔ اسنے اکالی قیدیاں نوں قشطاں وچ رہاء کرن دا اعلان وی کیتا، جو کہ لاگوُ ہون وچ ہولی ثابت ہویا؛ تارا سنگھ نوں ۸ ستمبر نوں رہاء کر دتا گیا۔
پنجابی صوبے دا گٹھن
[سودھو]
۱۹۶۵ دی بھارت-پاکستان جنگ ۲۱ دناں بعد ۲۲ ستمبر نوں جنگ بندی نال سماپت ہوئی، جس وچ دوواں دھراں نے جت دا دعوہ کیتا۔ ۱۹۶۴ وچ نہرو دی موت توں بعد نویں لیڈرشپ آئی جو کہ علاقائی منگاں اُتے وچار کرن لئی ودھیرے کھلی سی، سکھاں ولوں جنگ دے یتناں وچ یوگدان دی روشنی وچ پنجابی صوبے دے مدعے اُتے مڑ وچار کرن لئی، جس نوں پہلاں سرکار ولوں ایعقین اتے ڈر نال دیکھیا گیا سی، سرکارتیار ہو گئی۔ لڑائی دوران سکھاں دی بہادری اتے دیس بھگتی دیاں کہانیاں پہلاں ہی پرچلت ہو چکیاں سن، اتے ۶ ستمبر نوں مرکزی سیارہ منتری، گلزاریلال نندہ، نے لوک سبھا وچ بیان دتا سی کہ– "پنجابی بولدے راج دے گٹھن دے سمچے سوال نوں کھلھے دماغ نال دوبارہ وچاریا جا سکدا اے۔" بعد وچ اسنے ۲۳ طریق نوں اس معاملے نوں اگے ودھاؤن لئی کیبنٹ دی اکّ کمیٹی دے گٹھن دا اعلان کیتا۔ پنجاب کانگرس کمیٹی نے وی اس مدعے اُتے لمی بحث کیتی جسنوں ذیل سنگھ، جنرل موہن سنگھ اتے نرین سنگھ شاہبازپری نے اپنا پورا حمایت دتا۔ پارلیمنٹ وچ، سیارہ وزیر نے سدن دے سارے طبقےآں دی نمائندگی کرن والی آخری ۲۲ میمبری کمیٹی دا اعلان کیتا۔ جس وچ اکالی دل، کانگرس، جنسنگھ، آزاد پارٹی، کمیونسٹ اتے آزاد امیدواراں دے نمائندے شامل ہن۔
وکھ-وکھ پارٹیاں اتے لوکاں توں منگ پتر لین دی معیاد اکتوبر توں ۵ نومبر ۱۹۶۵ تک مقرر کیتی گئی سی۔ شروعاتی وچار-وٹاندرا ۲۶ نومبر توں ۲۵ دسمبر ۱۹۶۵ تک کیتا گیا سی۔ ۱۰ جنوری ۱۹۶۶ نوں شرومنی کمیٹی دے جنرل سیکٹری لچھمن سنگھ گل اتے کم کارنی ممبر راویل سنگھ نے کمیٹی نال ملاقات کیتی اتے پنجابی بولدے صوبے لئی کیس پیش کیتا۔ ۲۷ طریق نوں گیانی کرتار سنگھ اتے ہرچرن سنگھ براڑ کانگرس دی طرفوں پنجاب صوبائی اسمبلی وچ پیش ہوئے، اوہناں نے وی اس دے حق وچ دلیلاں دتیاں۔ کمیٹی نوں دتے منگ پتراں وچوں تقریباً ۲۲۰۰ نے پنجابی صوبے دی حمایت کیتا اتے ۹۰۳ نے خلاف کیتا۔ اس طرحاں حکم سنگھ اس دی رچنا لئی اکتر کیتی کمیٹی توں سطر حمایت حاصل کرن دے یوگ سی۔
پارلیمانی کمیٹی دی رپورٹ ۱۵ مارچ ۱۹۶۶ نوں سونپی گئی سی؛ کانگرس ورکنگ کمیٹی نے پہلاں ہی ۶ طریق نوں اکّ متا پاس کرکے سرکار نوں پرانے پوربی پنجاب راج وچوں پنجابی بولن والا صوبہ بناؤن دی سفارش کیتی سی۔ رپورٹ نوں ۱۸ مارچ نوں عوامی کیتا گیا سی، اتے ۲۳ اپریل نوں منگ منّ لئی گئی سی، ۱۷ اپریل نوں پنجاب اتے ہریانہ دے نویں راجاں دی حدبندی کرن اتے کجھ کھیتراں نوں ہماچل پردیش وچ تبدیل کرن لئی اکّ کمیشن نامزد کیتا گیا سی۔ پنجاب مڑقیام ایکٹ ۱۹۶۶, ۱۸ ستمبر نوں لوک سبھا وچ پاس کیتا گیا اتے ۱ نومبر ۱۹۶۶ نوں پنجابی بولدا صوبہ بن گیا۔
پنجابی صوبے نال وتکرا
[سودھو]
۱ نومبر ۱۹۶۶ نوں اکالی دل دا پنجابی صوبے دا سپنا ساکار ہویا پر پنجاب مڑقیام ایکٹ دے لاگوُ ہون توں ترنت بعد اکالی دل نے اس ایکٹ دا خلاف کیتا اکالی دل دا مننا سی کہ اس ایکٹ تہر پنجاب نال وتکرا کیتا گیا اے، اکالی دل نے ایہہ الزام لگایا کہ سرکار نے سازش تحت پنجابی بولدے علاقے پنجابی صوبے توں باہر رکھے، چنڈی گڑھ نوں پنجاب دا راجگڑھ بناؤن دی تھاں مرکز شاست پردیش بنا دتا اتے بجلی تے سنچائی پرسکیماں نوں مرکز سرکار نے اپنے ماتحت رکھیا، اکالی دل دا ایہہ وی الزام سی کہ کمیشن نے پنجابی صوبے دی حدبندی پنڈاں دی تھاں تحصیل ولوں کیتی جس کارن بہت سارے پنجابی بولدے پنڈ تے قصبے پنجاب توں باہر رہِ گئے۔
پنجاب صوبے دی سرجنا لئی تحریک دی کامیابی اتے اس دے لاگوُ ہون دے باو جود کئی انسلجھے مدعے برقرار رہے، جس وچ راجگڑھ چنڈی گڑھ دی الاٹمینٹ وی شامل اے، جو کہ دیس دی اکو اکّ راج دا راجگڑھ اے جو کسے دو پرانتا دی سانجھی راجگڑھ اے۔ پنجاب دے کجھ علاقائی داعویاں دا سمایوجن، الاٹ کیتے گئے راج توں باہر رہِ گئے بہت سارے وڈے پنجابی بولدے کھیتراں دے نال اتے دریائی پانیاں دی ونڈ جو انسلجھی رہِ گئی۔ کنک دی خرید، پانی دے سروتاں اتے بجلی سروتاں ورگے مدعیاں وچ مرکز سرکار دے کیندریکرن دیاں بھاوناواں نے سکھاں وچ اسنتشٹی پیدا کیتی اتے اس یعقین نوں مضبوط کیتا کہ نویں دلی بھائیچارے دی معاشی اتے سماجی ترقی اُتے "سیاسی بریک" لگاؤن دی کوشش کر رہی اے۔ ایہہ انسلجھیا تناء ۱۹۷۰ دے دہاکے دوران ودھیرے راج دی خودمختیاری لئی مہماں ول چلا گیا۔ اس مقصد دی تکمیل لئی اکالی دل نے ۱۹۷۰ دے دہاکے وچ انندپور صاحب دے متے دا کھرڑا تیار کیتا اتے ۱۹۸۲ وچ دھرم لڑائی مورچے دے روپ وچ تحریک نوں مڑ شروع کیتا؛ ۱۹۸۳ تک ۴۰٬۰۰۰ توں ودھ اکالی مظاہرین نوں گرفتار کیتا گیا اتے کئی مہینیاں لئی جیل وچ رکھیا گیا۔ ایہہ مدعے پنجاب دی سیاست وچ پرمکھتا نال ساہمنے آؤندے رہے اتے راج تے مرکز سرکار درمیان اختلاف دے نقطہ بنے رہے۔
انندپور صاحب دا متا
[سودھو]
۱۹۷۲ دیاں پنجاب چوناں وچ اکالی دل دی ہار ہوئی، پنجاب دے لوکاں وچ اپنی ساکھ بحال کرن لئی اکالی دل نے انندپور صاحب دا متا لیاندا اتے پنجاب نوں ودھیرے خودمختیاری دتی جان دی منگ کیتی، اس متے وچ سکھاں دیاں مذہبی اتے سیاسی دوویں منگاں شامل سن، اس متے وچ سکھ دھرم نوں ہندو دھرم نالوں وکھرے دھرم دا درجہ دین توں لے کے چنڈی گڑھ اتے ہور پنجابی بولدے علاقے پنجاب نوں دتے جان دی منگ سی۔
انندپور صاحب دا متا تیار کرن توں بعد اگلے اکّ دہاکے تک اکالی دل نے اس اپر کوئی دھیان نہیں دتا، ۱۹۸۲ وچ اس منگ نے پھر زور پھڑیا تاں اکالی دل اتے جرنیل سنگھ بھنڈرانوالے نے اس متے نوں لاگوُ کرواؤن لئی دھرم لڑائی مورچہ شروع کرن دا اعلان کیتا، اس مورچہ ۱۹۸۲ توں لے کے ۱۹۸۴ تک چلیا اس وچ ہزاراں لوکاں نے حصہ لیا پر اس مورچہ اپنے مقصد تک پہنچن وچ اکامیاب رہا۔
غیرملکی سکھاں وچ ابھار
[سودھو]ودیساں وچ وسدے سکھاں وچ اکّ پربھوستا سنپنّ، آزاد سکھ راج دی خیال ۱۹۷۱ توں بعد پرچلت ہونی شروع ہوئی، ۱۹۸۰ وچ خالصتان کونسل دے گٹھن توں بعد ایہہ خیال ہور وی مضبوط ہندی گئی، خالصتان کونسل دا گٹھن جگجیت سنگھ چوہان نے ۱۲ اپریل ۱۹۸۰ نوں مغربی لنڈن وچ کیتا سی، اس دے نال ہی غیرملکی دھرتی اتے خالصتان لہر دا جم ہویا منیا جاندا اے۔
بھارتی سیاستدان اتے خالصتان پکھی دوندر سنگھ پرمار ۱۹۵۴ وچ لنڈن گئے۔ پرمار اپنی جیونی وچ لکھدے ہن کہ اوہناں دی پہلی خالصتان پکھی بیٹھک وچ ۲۰ توں وی گھٹ لوک شامل ہوئے اتے بیٹھک وچ اوہناں نوں پاگل تک وی کیہا گیا اتے اوہناں نوں صرف اکّ انسان دی حمایت حاصل ہویا۔ پرمار نے ۱۹۷۰ دے دہاکے دوران برمنگھم وکھے خالصتان دا جھنڈا بلند کردے ہوئے انویائیاں دی کمی دے باو جود وی خالصتان دی حصول لئی اپنے یتن جاری رکھے۔ ۱۹۶۹ وچ پنجاب صوبائی اسمبلی چوناں ہارن توں بعد بھارتی سیاستدان جگجیت سنگھ چوہان وی لنڈن چلے گئے جتھے اوہناں دی ملاقات دوندر سنگھ پرمار نال ہوئی اتے اوہ اوہناں دے وچاراں توں متاثر ہوئے اتے خالصتان دی حصول لئی جدوجہد وچ شامل ہو گئے۔
۱۹۷۰ وچ پرمار تے چوہان نے لنڈن دی اکّ پریس کانفرنس وچ رسمی طور تے خالصتان لہر دا اعلان کیتا، حالانکہ اس ویلے اوہناں دے اس اعلان نوں کوئی بہتا حمایت نہیں سی ملیا پر اوہناں دے اپنے یتر جاری رکھے۔
چوہان دی پاکستان اتے امریکہ دی سفر
[سودھو]۱۹۷۱ دی بھارت‐پاکستان جنگ توں بعد، چوہان نے پاکستانی لیڈر چودھری ظہور الٰہی دے مہمان وجوں پاکستان دا دورہ کیتی۔ ننکانہ صاحب اتے پاکستان وچ موجود کئی تریخی گوردواریاں دی سفر کرن توں بعد چوہان نے پاکستان وچ خالصتان دی خیال دا پرچار کیتا، پاکستانی پریس نے چوہان دے بیاناں نوں مکمل طور تے پرچاریا، پاکستانی پریس نے چوہان دے بیاناں دی مکمل طور تے کوریج کرکے بھارت سمیت قومانتری بھائیچارے نوں پہلی وار چوہان دی خالصتان دی منگ توں جانوُ کروایا۔ عوامی حمایت دی گھاٹ ہون دے باو جود وی خالصتان شبد ودھیرے مانتا حاصل ہندا گیا۔
۳۰ اکتوبر ۱۹۷۱ نوں اپنے سپوٹراں دے سدے اتے چوہان نے امریکہ دا سفر کیتا۔ امریکہ وچ وی چوہان نے خالصتان دا پرچار کردے ہوئے اوتھوں دی مشہور اخبار "نیویارک ٹائیمز" وچ خالصتان پکھی اشتہار دتا۔ اس دے نتیجے وجوں بھارت وچ اسدیاں وکھوادی سرگرمیاں ویکھدے ہوئے اس اپر دیشدھروہ دا مقدمہ کیتا گیا۔
خالصتان کونسل
[سودھو]حوالے
[سودھو]
خالصتان، جگجیت سنگھ چوہان دا ہندوستان دے صوبے پنجاب دے علیٰحدگی پسند سکھاں دے مجوزہ دیس نوں دتا نام اے۔[۶] ہندوستان وچ خالصتان دی علیٰحدگی-پسند تحریک ۱۹۸۰ دی دہائی وچ اپنے سکھر تے سی۔ اس علیٰحدگی-پسند لہر کارن پنجاب دے حالت بہت بگڑ گئے سن۔ اس دی فرقو ذہنیت دے ردعمل وجوں دیس بھر وچ ہندوتوا دیاں گورہی طاقتاں نوں بہت زور ملیا۔
==ہور ویکھو==
ہور ویکھو
[سودھو]باہری کڑیاں
[سودھو]حوالے
[سودھو]- ↑ انندپری, گربھیج سنگھ. "29 اپریل 1986 : خالصتان دا ایلانناما، ہتھیاربند سکھ سنگھرش اتے ساڈی وچنبدھتا — رنجیت سنگھ دمدمی ٹکسال SYFB". نذرانہ TV. https://nazranatv.com/archives/8361.
- ↑ "خالصتان بارے یوکے دے سنسد میمبراں وچالے چھڑی سوشل میڈیا 'تے تکھی بحث". BBC News پنجابی. 10 August 2020. https://www.bbc.com/punjabi/india-53726484.amp.
- ↑ Das, Bornika (5 June 2022). "Is the Khalistani movement reviving in Punjab?". News Room Post. https://newsroompost.com/india/explained-is-the-khalistani-movement-reviving-in-punjab/5110966.html.
- ↑ Shahid, Irfan (24 January 2022). "Khalistan Referendum 2021: destined for separate homeland". The Express Tribune. https://tribune.com.pk/story/2340230/khalistan-referendum-2021-destined-for-separate-homeland.
- ↑ Bhandal، Amar (۲۵ اپریل ۲۰۲۲). «WHAT IS THE KHALISTAN SEPARATIST MOVEMENT AND WILL IT SUCCEED?». Foreign Affairs Review. دریافتشده در ۲۱ جولائی ۲۰۲۲.
- ↑ «دنیا نوں اک خالصتان دی ضرورت اے۔publisher=اج دی آواز». دریافتشده در 20 ستمبر 2013. تاریخ وارد شده در
|accessdate=را بررسی کنید (کمک)