ڈولی دیاں رسماں
پنجابی سبھیاچار (پنجابی رہتل) وِچّ ویاہ اِک اجیہی تقریب ہے جس وِچّ انیکاں ہی رسم-رواج کِیتے جاندے ہَن اَتے لوک گیت گائے جاندے ہَن۔ سوہِندر سنگھ بیدی انوسار، ویاہ نال جڑیاں رِیتاں ودھیرے کر کے جوڑی دی چِرنجیوتا، سدیویں تُلنا، سدیوی ہُلاس، ونش پرمپرا نوں تُردے رکّھن تے چندریاں رُوحاں توں رکّھیا دی بھاوَنا نال کِیتِیاں جاندیاں ہَن۔1 ویاہ دِیاں رسماں نِبھاؤن وِچّ پریوار دے میمبراں توں عِلاوہ رِشتے دار اَتے شریکے دے لوک وی حِصّہ پاؤندے ہَن۔ کُڑی دے گھر ویاہ والے دِن شام نوں ڈولی دی وِدائگی اَتے آؤن سمیں انیکاں رسم-رواج کِیتے جاندے ہَن اَتے لوک گیت گائے جاندے ہَن
ڈولی دی وِدائگی دِیاں رسماں
[سودھو]- مُکلاوے دی رسم
- گھر ودھاؤن دی رسم
- پھُلّیاں پاؤن دی رسم
- وداعی دی رسم
- سوٹ دی رس
- نین-بھرا دا نال جان دی رسم
مُکلاوے دی رسم
[سودھو]پہلے سمیاں وِچّ کُڑی دا ویاہ چھوٹی عُمر وِچّ ہی کر دِتّا جاندا سی، جس کر کے مُکلاوا پَن٘ج جاں ستّ سال کُڑی دے مُٹیار ہون اُتّے توریا جاندا سی۔ پھِر دُوجے دِن مُکلاوے دی رسم ادا کِیتی جان لگّی۔ پر اج دے سمیں وِچّ ویاہ اَتے مُکلاوا اِکو دِن ہی کر دِتّا جاندا ہے۔ مُنڈا-کُڑی تے ہور نیڑلے رِشتے دار پِنڈ دی جوہ 'چوں باہر جا کے پھیرا پا پاؤندے ہَن جاں کئی گُردوارے متّھا ٹیک آؤندے ہَن اَتے پھِر ڈولی تور دِتّی جاندی ہے۔ ڈاکٹر. رُپِندرجیت گِلّ انوسار، مُکلاوے وِچّ کُڑی تے مُنڈے نوں کُڑی دے ماں-پیو کپّڑے اَتے نقد روپئے شگن وجوں دِندے ہَن۔2
پنجابی لوکدھارا وِچّ
[سودھو]باری برسی کھٹّن گیا سی،
کھٹ کے لیاندا ڈنڈا ڈیک دا،
ہُن مُکلاوا دے نی مائی،
رانجھا متّھا ٹیکدا،
ہُن مُکلاوا .....،
گھر ودھاؤن دی رسم
[سودھو]اِس رسم وِچّ ویاہُلی کُڑی ڈولی وِچّ بیٹھن توں پہلاں تُری جاندی اِک تھالی وِچوں جس وِچّ میوے، چاول اَتے جوں رلے ہُندے ہَن، بُکّا بھر-بھر کے پچھلے پاسے ولّ سُٹّدی ہے۔ اِس رسم دا بھاوَ پیکے پریوار دی سُکھ منگنا اَتے اُوہناں دی مالی خوش حالی نال جُڑیا ہویا ہے۔ این کَور انوسار، دھی دا پیکے گھر وِچوں پُرانا دعوہ ٹُٹّ جاندا ہے تے اوہ پرائی بنکے تُر پَیندی ہے۔3 چَول وِڑ کلئیاں، ہُن ہوئیؤ پرائی، بابل بیٹڑیئے! ہُن ہوئیؤ پرائی۔ کئی گوتاں وِچّ ویاہُلی کُڑی دِیوا بال کے گھروں جاندی ہے تاں جو پِچھوں گھر ودھے-پھُلّے۔
پنجابی لوکدھارا وِچّ
[سودھو]لاڈو چھڈّ نی پِیڑی دا پاوا،
ساڈا نہینؤ دعویٰ،
داعوے والے لَے نی چلّے،
پھُلّیاں پاؤن دی رسم
[سودھو]اِس رسم وِچّ بھرا ڈولی چڑھ رہی بَھین دی جھولی وِچّ چولاں دِیاں پھُلّیاں پاؤندا ہے جو اوہدے بھوِکّھ لئی خوش حالی تے پرپھُلّتا دی کامنا دا چِنہ ہے بَھین اپنے وِیراں نوں جُگ-جُگ چڑھدیاں کلا وِچّ رہن دا آشیرواد دِندی ہے۔ پر اج دے سمیں اِس رسم دا رِواج لگبھگ ختم ہو چُکّا ہے۔ پھُلّیاں پانودے نی! میری امّڑی دے جائے پھُلّیاں پانودے نیں! میری امّڑی دے جائے جُگ جُگ پاوو پھُلّیاں، وے تھوڈا راج سوایا جُگ جُگ پاوے پھُلّیاں، وے تھوڈا راج سوایا۔
وداعی دی رسم
[سودھو]دھی نوں روندی کُرلاؤندی نوں اُس دا بھرا-ماما ڈولی والی کار وِچّ بِٹھا دِندے ہَن۔ اِس سمیں دھی ماں نوں گھر دِیاں چابیاں سونپدی ہے۔ آہ لَے مائی سانبھ کُنجیاں، دِھیاں کر چلّیاں سرداری۔ ڈولی والی کار وِچّ بیٹھے دھی-جوائی دا ماں لڈّوآں نال مُنہ جٹھاؤندی ہے تے ماں-پِیو توں بِنھاں ہور نزدیکی رِشتے دار ولوں پیسے شگن وجوں دِتّے جاندے ہَن۔ پھِر ماں ڈولی والی کار دے چارے ٹائراں تے پانی پاؤندی ہے۔ دھی نہ چاہُندے ہوئے وی بابل گھروں وِداع ہو جاندی ہے۔ میری اج دی دِہاڑی رکّھ ڈولی نی ماں۔ رہاں بابل دی بنکے گولی نی ماں۔
پنجابی لوکدھارا وِچّ
[سودھو]
بابل وِدیا کریدیا،
وے مینوں رکّھ لَے اج دی رات وے،
مینوں رکّھ ......،
کیکن رکھّا دھیے میریئے،
نی مَے تاں سجّن سدا لے،
آپ نی،مَے تاں سجّن ....،
پیسے سُٹّن دی رسم
[سودھو]ڈولی دی وِدائگی دِیاں سارِیاں رسماں ختم ہون توں بعد کُڑی دے بھرا ڈولی والی کار نوں دھکہ لاؤندے ہَن تے ڈولی تُر جاندی ہے۔ اِس سمیں لاڑے دا پیو ڈولی اُتّوں پیسے سُٹّدا ہے۔ اِس رسم نوں سوٹ دی رسم وی کیہا جاندا ہے۔
نین تے بھر دا نال جان دی رسم
[سودھو]پُرانے سمیں وِچّ ویاہُلی کُڑی نال اُس دے سہُرے گھر نین جاں بھرا جاندا سی۔ اج نین نوں نال لِجان دی رسم تاں ختم ہو چُکّی ہے۔ پر بھرا اج وی بَھین نال جاندے ہَن۔
ڈولی دی وِدائگی سمیں دے لوکگیتاں دے بھاوَ
[سودھو]لوکگیتاں راہیں لوک سمُوہ اپنیاں دبّیاں ہوئیاں خواہشاں دا پرگٹا کردے ہَن۔ پرو. سیری سنگھ انوسار، لوکاں دوارا رچے گئے گیتاں نوں 'لوک-گیت' کیہا جاندا ہے۔ لیکھک دا اگیات ہونا اِس دی مُکّھ شرط ہے۔4 سُہاگ لوکگیتاں دی اِک ونّگی ہے۔ ایہہ ویاہُلی کُڑی دے گھر گائے جاندے ہَن۔ ڈاکٹر. راجونت کَور پنجابی انوسار، وِدائگی دے موقعے تے جو سُہاگ گیت گائے جاندے ہَن۔ اُوہناں وِچلی جذباتی سُر دِلاں نوں سِدھے طور تے تٹپھٹی رُوپ وِچّ ودھیرے پربھاوِت کردی ہے۔5 ڈولی دی وِدائگی دے گیت جِتّھے رسماں-رِوازاں نال سبندِھت ہُندے ہَن، اُتّھے اُس سمیں دھی دے پیکے گھر رہن دِیاں منوبھاونا نوں وی پیش کردے ہَن۔ اِس سمیں لوک گیت دھی ولوں ہور سُوانیاں گاؤندیاں ہَن۔ ایہناں لوکگیتاں وِچّ دھی دے پیکے گھر بابل، بھرا، چاچے، تائے، مامیاں آدی نال جُڑے موہ پیار دے بھاوَ پرگٹ ہُندے ہَن۔ دھی بابل نوں پیکے گھر رکّھن لئی ترلا کردی ہے۔ بابل وِداع کریندیاں وے، مینوں رکّھ لَے اج دی رات وے مینوں رکّھ لَے اج دی رات۔ کِنجھ رکھّاں دھیے میریئے نی، میں تاں سجّن سدا لَے آپنی میں تاں سجّن سدا لَے آپ۔ بابل سماجک ذمہ وارِیاں وِچّ بجھّا دھی نوں اپنے گھر رکّھ نہیں سکدا، بابل دے اُس دے سہُرے پریوار نال کِیتے وعدے جاں بولاں نوں دھی نِبھاؤندی کہندی ہے:- میرے باغاں دے کوئل کہاں چلّیئے۔ دھرمی بابل دے کِیتے بول کِیتے پُگّا چلّیئے۔ وِدائگی دے لوکگیتاں وِچّ سماجک پرمپرا دی کہانی دُہرائی جاندی ہے کہ دِھیاں بِگانہ دھن ہُندِیاں ہَن۔ ایہناں نوں پیکا گھر چھڈّنا ہی پیندا ہے۔ وِدائگی دے لوکگیتاں وِچّ دھی نوں بابل دے گھر وِچّ پراہُنی بن دا احساس پیش ہُندا ہے۔ اِس توں عِلاوہ اِس سمیں دے لوکگیتاں وِچّ ہریک کُڑی نوں اُس سمیں دا احساس ہو جاندا ہے کہ اِک دِن اوہ وی کِسے انڈِٹھّے دیش چلّی جاوے گی۔ ساڈا چڑِیاں دا چمبا وے، بابل اساں اُڈّ وے جانا ساڈی لمّی اُڈاری وے، اساں کہڑے دیش جانا۔ اِس توں عِلاوہ ڈولی دی وِدائگی دے لوکگیتاں وِچّ دھی دے پیکے گھر نوں چھڈّن دی تڑپھ، اُس دے من وِچّ اُٹھّدے پرشن اَتے ماپیاں دی مجبوری دے بھاوَ پیش ہُندے ہَن۔
ڈولی آؤن توں بعددِیاں رسماں
[سودھو]دھی دا ڈولا تور دین توں بعد اُس اؤت دا دھی وجوں جیون سمپُورن ہو کے، ویاہُتا تار وجوں جیون سفر آرنبھ ہُندا ہے۔ دھی توں نون٘ہہ دا پرِورتن عورت دے سمپُورن استِتو دا پرِورتن ہے۔ ساڈے سبھیاچار وِچّ ویاہ توں بعد دِیاں رسماں عورت دی کُکھّ دے سدا سلامت ہری رہن دی دبا نال سمبندھت ہَن۔ وِئہُتا مُٹیار نوں دھیے، دُدھّی، پُتّی پھلے، جاں دُدھّی ناویں، پُتّی پھلے، جاں دھیے ستّ پُتّراں دا مُنہ دھومے جاں دھیے! بُند سُہاگن جاں سدا سُہاگن رہے آدی دِیاں اسیساں دِتّیاں جاندیاں ہَن۔ اِتّھے پیکے گھر دی دھی دھیانی نوں سوہرے گھر وِچّ آ کے بہُو رانی وجوں ستِکار دِتّا جاندا ہے[1]
ڈولے دا سُواگت
[سودھو]پُتّ والے گھر ڈولی پہُنچن اُپّرنت لاڑا اَتے لاڑی اُوہناں چِر کار وِچّ بیٹھے رہندے ہَن جِنّھاں چِر گیت گاؤندیاں عورتاں دا جھُرمٹ اوہناں نوں لَین نہیں آ جاندا۔ گھروں تُرن ویلے میلناں اَتے بھائیچارے دِیاں سوانیاں دا ایہہ قافلہ ڈولے دے سُواگت دے گیت گاؤندا جاندا ہے: امباں تے تونتاں دی واڑ کرو نی ڈولا نیڑے، نیڑے آ لگّا لوگاں لیچیاں دی واڑ کرو نی ڈولا نیڑے، نیڑے آ لگّا3
دُوجے پاسے جوڑی دی رام-سیتا نال تُلنا کردیاں ہویاں خوشگوار ماحول دی سِرجنا کِیتی جاندی ہے: رام سیتا نوں ویا کر لیایا وج رہیاں بنسریاں۔
اِس سمیں دوران جوڑی دا مُنہ مِٹّھا کرا کے ڈرائیور نوں لگ/شگگن دین اُپّرنت جوڑی نوں گڈّی وِچوں اُتار لیا جاندا ہے۔ گھر دی ڈیوڈھی اُتّے رکّھی پھٹّی اُتّے جوڑی نوں کھڑایا جاندا ہے۔ پھّّٹی تے کھڑھاؤن نال کُڑی دے کد-کاٹھ دا پتہ لایا جاندا ہے کہ کُڑی، مُنڈے نالوں مدھری ہے جاں لمّی۔ بزُرگاں دا وِچار ہے کہ جوڑی وِچوں جہڑا پہلاں پھٹّی اُتّے چڑھدا تے اُتردا ہے، زندگی وِچّ اُس دی ہمیشہ پہل رہندی ہے۔ نند اپنی بھابی نوں پھٹّی تے چڑھن لئی آکھدی، اُسنوں لمّے لیکھ لِکھاؤن دی اسیس دِندی ہے:
چنّن چَوکی میں ڈائی، وِچّ سیونے دی میخ میرے پیکی آئکے، کِتوں لمّے لِکھائی........نی بھابو میریئے نی لیکھ[2]
سسّ ولّوں پانی وار کے پِینا
[سودھو]گھر وِچّ نویں میمبر دی آنود اُتّے گھر دے بُوہے دے دوہِیں پاسی تیل چویا جاندا ہے۔ مُنڈے دی ماں ماں نہ ہووے تاں تائی۔ چاچی، بُوہے وِچّ کھلو کے ‘پانی وار کے پِین’ دی رسم ادا کردی ہے۔ اِک تھال وِچّ گُڑی لڈّو، چَول، ہلدی، مولی، دڈّ، مدھانی دا نیترا، اِک گڑوی وِچّ پانی، پانی وِچّ رکّھی پِپّل دی پھاہنی ہُندے ہَن۔5 ماں ولوں جوڑی دے سِر اُتوں گڑوی وارا مِٹّھا پانی ستّ واری وار کے پِیتا جاندا ہے۔ پہلیاں چھ گیڑیاں وِچّ ماں جدوں پانی پِین لگدی ہے تاں پُتّ ماں دا حَق روک لیندا ہے پرنتُو ستویں وار رِشتے داراں دے کہن تے پانی پی لَین دِندا ہے۔ اِس رسم پِچّھے ماں دی بھاوَنا ہُندی ہے کہ اُس دے نون٘ہہ-پُتّ تے کِسے قِسم دا پرِوارک سنکٹ نہ آوے، آؤن والِیاں بلاواں اُس دے اپنے سِر ہی آؤن۔ ماں نوں پانی پِین توں روکنا اِس گلّ ولّ سنگیت کردا ہے کہ ماں اوہناں دِیاں بلاواں نہ لئے۔ کُڑِیاں پانی دی رسم دے ہوئرے گاؤندیاں ہَن: پانی وار بنّے دیئے مائی، بَنّا بنّی باہر کھڑے۔
سُکھّاں سُکھدی نوں ایہہ دِن آئے، بَنّا بنّی باہر کھڑے۔6
پیالہ دین دی رسم اَتے گھُنڈھ چُکائی
[سودھو]لاڑے اَتے لاڑی نوں اندر لِجا کے رانگلے پیڑھیاں اُتّے چڑردے ولّ مُنہ کروَا کے بِٹھا دِتّا جاندا ہے۔ مُنڈے دی ماں ‘پیالہ دین’ دی رسم کردی ہے۔ دیسی گھِیؤ وِچّ کھنڈ مِلا کے گھول تیار کِیتا جاندا ہے۔ سسّ، ایہہ پیالہ نون٘ہہ دے بُلّھاں نوں چھُہا کے مُنہ مِٹّھا کرواؤندی ہے۔ وِشواس کِیتا جاندا ہے کہ سسّ ولّوں نون٘ہہ نون٘ہہ نوں دِتّے گئے اِس مِٹّھے پیالے دی سانجھ کارن دوہاں دے سنبندھاں وِچّ عُمر بھر ل. مِٹھاس گھُلی رہیگی۔ کُڑِیاں ‘پیالہ دین’ دے ہیئرے گاؤندیاں ہَن:
پیالہ وی تیری سسّ دینے
کوئی متّھے لئی نی نمشکار
جے تیں پیالہ نہ لیا
کوئی لوکی کرنگے
نی لمیئے بھابیئے نی.....وِچار۔
پیالہ دین اُپّرنت نون٘ہہ دی گھُنڈ چُکائی دی رسم وی سسّ ولّو سمپنّ کِیتی جاندی ہے۔ سسّ اپنی نوِیں نون٘ہہ دی جھولی وِچّ کھوپے دا گُٹّ، لڈّوآں دا جوڑا، مولی اَتے گھُنڈ چُکائی دا شگگل پا کے اُس دا مُنہ مِٹّھا کرواؤندی ہے اَتے سِر پلوس کے اسیساں دِندی ہوئی نون٘ہہ دے مُکھڑے توں گھُنڈ چُکّ دِندی ہے۔ اِس توں بعد مامی، بُھوآ، وڈّی بَھین تے شریکے دِیاں ہور شوانیاں ‘شوانیاں’ ‘گھُنڈ چُکائی’ جاں ‘مُنہ دِکھائی’ دا اِک اِک روپیہ پا کے سِر پلوس کے اسیساں دِندیاں ہَن۔7 نون٘ہہ نال آئی نائن نوں سِٹھّنیاں دِتّیاں جاندیاں ہَن پر نون٘ہہ دی شکل صورتَ اَتے قد کاٹھ ویکھ کے میلنا اُس دی صِفت وِچّ گاؤندیاں ہَن:[3]
دُوروں آئی چل کے، بھابو نی
کوئی سُن کے تیری نی سوٕ
مُکّھ توں پلّاں چکّ دے
توں تاں بُڈھّ سُہاگن
نی نمیئے ویاہُلیئے نی ......ہو۔[4]
گود بِٹھائی
[سودھو]مُنہ دِکھالے اُپّرنت لاڑی دی گود وِچّ اُس دا نِکّا دیور بِٹھایا جاندا ہے۔10 اِک روپیہ مُنہ دِکھائی دے کے چُک بھابی گھُنڈھ مُنہ دیکھا جدوں آکھدا ہے سارے ہاسے دا ماحول اُبھر آؤندا ہے۔ لوک گیتاں وِچّ ٹھیک کیہا ہے۔
چھوٹا دیور چامبھڑا پاوے بھابی مینوں گھُنڈ چُکّ دے۔ جے دیور چھوٹا ہووے تاں اوہ ملکڑے جِہے بھابی دی بُکّل وِچّ جا وڑدا ہے جے دیور دی عُمر چھوٹی ہووے تاں بہُو آپے بھی بُکّل وِچّ لَے لیدّی ہے۔ جے کُجھ اُڈار ہووے تاں پہلا چھیڑ-چھاڑ شُرُوع ہو جاندی ہے-“گھُنڈھ چُکائی دا چِڑی دی جِیبھ ورگا روپیہ پہلاں دِتّا ہے میں ہُن گودی `چ بَیٹھ کے مُنہ دیکھے بِناں نہیں ہٹّنا۔”[5] لاڑی کولوں شگن لَین اُپّرنت ہی دیور گودی وِچوں اُٹھدا ہے۔ لاڑی ولوں دِتّی جان والی شگن دی رقم توں ایہہ اندازہ لگایا جاندا ہے کہ لاڑی کنجوس ہوویگی جاں کھُلّیھ دِل والی۔ اِس رسم پِچھے ایہہ بھالا وی کّم کردی ہے کہ وہوٹی دی گود پہلاں مُنڈا ہی ہووے۔12
گراہیاں دینِیاں
[سودھو]‘گراہیاں دین دی رسم’ آرتی اُتارن ورگی بھالا نال نِبھائی جاندی ہے۔ لاڑے دی ماں اپنے نویں ویاہُلے پُتّ دے مُنہ وِچّ مٹھیائی پا کے مُنہ مِٹّھا کرواؤندی ہے اَتے کُڑِیاں گیت گاؤندیاں ہَن۔ گراہیاں لَے لا وے لَے للا ماں دیا پُتّاں۔
گراہیاں لَے لا وے لَے لا ماں دیا پُتّا۔
اِسے طرحاں لاڑی-بھابو دے وشیش اُچیچے وجوں نند اُس نوں روٹی کھواؤن سمیں اُس دے مُنہ وِچّ بُرکیاں پاؤندی ہے:
ہتھ وی تیرے رانگلے بھابو نی
تیرے چیچی سوہے نی چھاپ
ساری روٹی تاں کھائی
جے لیاندی بَھین دا
نی بھابو میریئے نی....دھاک13
سِٹّہ
[سودھو]ڈولی دِیاں رسماں نوں جے گہُہ نال واچیئے تاں پتہ لگّدا ہے کہ ایہناں رسماں رِوازاں نوں کرن دا مُول منتوَ نوَ-ویاہی جوڑی نوں بدنظر جاں بدرُوحاں توں بچاؤنا ہُندا ہے۔ لوکگیتاں راہیں منُکّھی رِشتیاں دی بھاوَناتمک تصوِیر اُبھر کے ساہمنے آؤندی ہے۔۔ویاہ دِیاں ایہناں رسماں نوں جے گہُہ نال واچیئے تاں پتہ لگدا ہے کہ لوک من نے عورت اَتے مرد نوں ایہناں رسماں راہیں اہم کارج سونپے جاندے ہَن۔ منُکّھی نسل نوں زندہ رکّھن وِچّ ویاہ دی سنستھا نے اہم بُھومِکا نِبھائی ہے۔ سماج نے ایہہ فرض ماں نوں سونپیا کہ اوہ آدر ستِکار نال اپنی نون٘ہہ لیاوے تاں کہ پِیڑھی اگّے چلدی رہے۔ نون٘ہہ دے گھر وِچّ پرویش سمیں اوہ جوڑی دے سِر اُتوں پانی وار کے پیندی ہے اَتے اوہناں دِیاں بلاواں اپنے سِر لیندی ہے۔ رسماں نال سنبندِھت لوکگیتاں راہیں منُکّھ دی مانسِکتا دا پتہ وی لگدا ہے تے منُکّھی رِشتیاں دی بھاوَناتمک تصوِیر وی اُبھردی ہے
ہور ویکھو
[سودھو]حوالہ کتاباں
[سودھو]- سوہِندر سنگھ بیدی، پنجاب دی لوک-دھارا، نیشنل بُکّ ٹرسّٹ انڈیا، نوِیں دِلّی، 1971، پنہ-87
- . ڈاکٹر. رُپِندرجیت گِلّ، ویاہ دِیاں رسماں، وارث شاہ پھاؤنڈیشن، امرتسر، 2011، پنہ-81
- . این.کَور، بول پنجابن دے پہلی جِلد، پبلیکیشن بِیورو، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، 1999، پنہ-291
- . پرو. شیری سنگھ، لوکرنگ پاٹھ اَتے پرسنگ، وارث شاہ پھاؤنڈیشن، امرتسر، 2012
- . ڈاکٹر. راجونت کَور پنجابی، ویاہ دے لوک گیت: وِبھِنّ پرِپیکھ، لوک گیت پرکاشن، چنڈی گڑھ، 2003، پنہ-179
- . ڈاکٹر. کرمجیت سنگھ، لوکگیتاں دے نال-نال، کُکنس پرکاشن، جالندھر، 2003
- . کرنیل سنگھ تھِند، لوکیان اَتے مدّھکالی پنجابی ساہت، روی پرکاشن، امرتسر، 2011
- . ڈاکٹر. مہیندر سنگھ بِردی، پنجابی دے لوکگیتاں وِچّ پنجابی سبھیاچار دا چِترن، لوک گیت پرکاشن، چنڈی گڑھ، 2009
- . ڈاکٹر. جیت سنگھ جوشی، لوک کلا اَتے سبھیاچار مُڈھّلی جان-پچھان، پبلیکیشن بِیورو، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، 2010.
- ڈاکٹر. ناہر سنگھ ماں سُہاگن شگن کرے، پبلیکیشن بِیورو، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، پنہ نن: 281-282.
- ) اوہی، پنہ نن: 284.
- ) ڈاکٹر. راجونت کَور پنجابی، پانی وار بنّے دیئے مائی، لوک گیت، پرکاشن، چنڈی گڑھ، پنہ نن: 85
- ) ڈاکٹر. ناہر سنگھ ماں سُہاگن شگن کرے، پبلیکیشن بِیورو، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، پنہ نن: 289.
- ) ڈاکٹر. راجونت کَور پنجابی، پانی وار بنّے دیئے مائی، لوک گیت، پرکاشن، چنڈی گڑھ، پنہ نن: 85.
- ) ڈاکٹر. ناہر سنگھ ماں سُہاگن شگن کرے، پبلیکیشن بِیورو، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، پنہ نن: 291.
- ) ڈاکٹر. راجونت کَور پنجابی، پانی وار بنّے دیئے مائی، لوک گیت، پرکاشن، چنڈی گڑھ، پنہ نن: 87.
- ) ڈاکٹر. ناہر سنگھ ماں سُہاگن شگن کرے، پبلیکیشن بِیورو، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، پنہ نن: 292.
- ) ڈاکٹر. راجونت کَور پنجابی، پانی وار بنّے دیئے مائی، لوک گیت، پرکاشن، چنڈی گڑھ، پنہ نن: 87.
- ) گیانی گُردِتّ سنگھ، میرا پِنڈ، ساہت پرکاشن، 56، سیکٹر-4، چنڈی گڑھ، پنہ ننں: 435-36.
- ) ڈاکٹر. راجونت کَور پنجابی، پانی وار بنّے دیئے مائی، لوک گیت، پرکاشن، چنڈی گڑھ، پنہ نن: 87.
- ) ڈاکٹر. ناہر سنگھ ماں سُہاگن شگن کرے، پبلیکیشن بِیورو، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، پنہ نن: 295.
- ) ڈاکٹر. راجونت کَور پنجابی، پانی وار بنّے دیئے مائی، لوک گیت، پرکاشن، چنڈی گڑھ، پنہ نن: 93-94.