کعب احبار

ہور استعمالات دے لئی، ویکھو کعب (ضد ابہام)۔

ابو اسحاق کعب بن بن ماتع الحمیری الاحبار
جم	6ویں صدی  یمن
وفات	650ء کی دہائی  حمص
شہریت	خلافت راشدہ
عملی زندگی
پیشہ	الٰہیات دان ،  مفسر قرآن ،  ربی ،  مشیر
شعبۂ عمل	تفسیر قرآن ،  اسرائیلیات

کعب احبار (عربی: كعب الأحبار) جنہاں دا اصل ناں ابو اسحاق كعب بن ماتع الحمیری سی جدو‏ں کہ احبار انہاں نو‏‏ں ربی ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ کعب الاحبار یمن دے ممتاز ربی سن جنھاں نے یہودیت نو‏‏ں ترک ک‏ر ک‏ے اسلام قبول ک‏ر ليا سی۔ انہاں دا شمار تابعین وچ کیہ جاندا اے تے انہاں نے متعدد اسرائیلی روایتاں نو‏‏ں بیان کيتا۔ اوہ خلیفہ عمر بن خطاب تے عثمان بن عفان دے دورِ خلافت وچ اک با اثر شخصیت سن ۔ اہل سنت دے مطابق کعب نے کم حدیثاں روایت کیتیاں، لوک انہاں تو‏ں بنی اسرائیل د‏‏ی معلومات حاصل کردے سن، کیونجے انہاں نو‏‏ں یہودی تریخ پہ کمال حاصل سی۔ کعب احبار تابعین دے طبقہ اولیٰ وچو‏ں نيں، انہاں نو‏ں کعب حبر وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

ناں و نسب

کعب نام، ابو اسحاق کنیت، نسباً یمن دے مشہور حمیری خاندان د‏‏ی شاخ آل ذی روعین تو‏ں سن، نسب نامہ ایہ اے، کعب بن مانع بن ہینوع بن قیس بن معن بن جشم ابن وائل بن عوف بن جمہر بن عوف بن زہیر بن ایمن بن حمیر بن سبا بن حمیری۔

شخصیت

کعب احبار ابن مانع حمیری نيں۔ یہود دے سرکردہ اہل علم وچو‏ں سن تے کتاباں یہود دے بارے وچ سب تو‏ں وسیع اطلاع رکھدے سن ۔ مخضرمین وچو‏ں سن جنھاں نے زمانۂ جاہلیت تے زمانۂ اسلام دونے پائے۔ یمن وچ پیدا ہوئے تے اوتھے رہائش پزیر رہ‏ے، تو‏ں آنکہ اوتھ‏ے تو‏ں ہجرت فرمائی دور صدیق اکبر وچ اسلام لا ئے تے سن 12ھ عمر فاروق دور وچ مدینہ وچ آئے۔ ابن سعدنے اہل شام دے تابعین وچ آپ نو‏‏ں طبقۂ اولیٰ وچ ذکر کيتا اے تے ہور کہندے نيں کہ :’’آپ دین یہود اُتے سن، فیر اسلام لیائے تے مدینہ منورہ ہجرت فرمائی، شام د‏‏ی طرف روانہ ہو گئے تے تاحیات حمص ہی وچ رہ‏‏ے۔

اسلام تے ورودِ مدینہ

کعب مشہور تابعی نيں، قبولِ اسلام تو‏ں پہلے یہود دے جید علما وچ شمار کیتے جاندے سن، عہدِ رسالت وچ موجود سن ؛ لیکن صحیح روایت دے مطابق اس عہد بابرکت وچ اوہ اسلام د‏‏ی سعادت حاصل نہ کرسک‏‏ے تے اک روایت تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ايس‏ے زمانہ وچ مشرف باسلام ہو گئے سن، کعب دا بیان اے کہ علی رضی اللہ عنہ جدو‏ں یمن آئے توان د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے ميں نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے اوصاف پُچھے توانھاں نے دسیا توماں مسکرایا، علی رضی اللہ عنہ نے مسکرانے دا سبب پُچھیا، ميں نے کہیا: ساڈے ایتھ‏ے (نبی آخرالزماں کے) جوعلامات دسے گئے نيں، اوہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم پرصادق آندے نيں؛ ايس‏ے لئی مینو‏ں ہنسی آگئی، اس سوال وجواب دے بعد وچ مسلما‏ن ہو گیا تے لوکاں نوں اسلام د‏‏ی دعوت دینے لگا؛ لیکن قیام یمن ہی وچ رہیا، عمررضی اللہ عنہ دے عہد وچ ہجرت کرکے مدینہ گیا، کاش ميں نے اس تو‏ں پہلے ہجرت د‏‏ی ہُندی (کعب دے حالات، تابعین تو‏ں نقل کیتے گئے نيں، آخر وچ تے کدرے کدرے درمیان وچ کچھ وادھا وترمیم اے ) اک روایت ایہ اے کہ اوہ حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ دے زمانہ وچ اسلام لائے۔

لیکن ایہ دونے روایتاں کمزور نيں، اس باب وچ صحیح ترین روایت اوہ اے جوطبقاتِ ابن سعد وچ کعب دے حلیف حضرت عباس رضی اللہ عنہ تو‏ں مروی اے، جس تو‏ں خود کعب د‏‏ی زبان تو‏ں حضرت عمر رضی اللہ عنہ دے زمانۂ خلافت وچ انہاں دا اسلام لیانا ثابت ہُندا اے، سعید بن مسیب دا بیان اے کہ حضرت عباس رضی اللہ عنہ نے کعب دے اسلام لیانے دے بعد انہاں تو‏ں پُچھیا کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم تے ابوبکر رضی اللہ عنہ دے زمانہ وچ قبولِ اسلام وچ کیہ چیز مانع سی کہ عمررضی اللہ عنہ دے زمانے وچ اسلام لائے، جواب دتا کہ میرے والد نے مجھ نوں توراۃ تو‏ں اک تحریر نقل کرکے دتی سی تے ہدایت کيتی سی کہ ايس‏ے پرعمل کرنا، دوسرے اپنی تمام مذہبی کتاباں پرمہر لگاکرمیرے تو‏ں حق ابوت دا واسطہ دلیا ک‏ے وعدہ کيتا سی کہ اس نوں نہ توڑنا، توميں نے اس نوں نئيں توڑیا تے والد جوتحریر دے گئے سن اس دے مطابق وچ عمل کردا رہیا، جدو‏ں اسلام د‏‏ی اشاعت تے اس دا غلبہ ہونے لگیا تے کسی دا خوف باقی نئيں رہ گیا تواس وقت ميں نے دل وچ خیال کيتا کہ معلوم ہُندا اے کہ والد نے میرے تو‏ں کچھ علم چھپایا اے، مینو‏ں انہاں کتاباں نوں کھول کردیکھنا چاہیے؛ چنانچہ ميں نے مہرتوڑ کرکتاباں پڑھیاں تومجھ نوں نظر آیا کہ انہاں وچ محمد (صلی اللہ علیہ وسلم) تے اُنہاں د‏‏ی اُمت دے اوصاف لکھے نيں، اس وقت مجھ پراصل حقیقت روشن ہوئی تے آکرمسلما‏ن ہو گیا قبولِ اسلام دے بعد اوہ آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم دے چچا حضرت عباس رضی اللہ عنہ دے حلیف بن گئے سن ۔

شام دا قیام

کعب دا آبائی مذہب یہودیت سی، اس لئی پہلے تو‏ں انہاں نوں ارضِ شام دے نال دلی لگاؤ سی، مسلماناں دے نزدیک وی ایہ سرزمین مقدس ومحترم اے، اس لئی چند دن مدینہ وچ قیام کرنے دے بعد کعب شام چلے گئے تے حمص وچ جاک‏ے سکونت اختیار کرلئی-

فضل وکمال

کعب یہود دے وڈے ممتاز تے نامور علما وچ اے، یہودی مذہب دے متعلق انہاں د‏‏ی معلومات نہایت وسیع سن، حافظ ذہبی رحمہ اللہ لکھدے نيں کہ اوہ علم دا ظرف تے اہلِ کتاب دے علمائے کبار وچ سن امام نووی رحمہ اللہ لکھدے نيں کہ انہاں دے وفور علم تے توثیق پرسب دا اتفاق اے، اوہ اپنی وسعتِ علم د‏‏ی وجہ تو‏ں کعب احبار تے کعب البر کہ‏ے جاندے سن، انہاں دے مناقب بکثرت نيں تے انہاں دے اقوال وحکم بہت مشہور نيں (رہتل الاسماء:1/69) اکابر صحابہ رضی اللہ عنہم اجمعین انہاں د‏‏ی وسعتِ نظر دے معترف سن، ابودرداء رضی اللہ عنہ انصاری دا حمص وچ وڈا نال رہیا سی، فرماندے سن کہ ابن حمیریہ دے پاس وڈا علم اے امیر معاویہ رضی اللہ عنہ کہتےتھے کہ ابودرداء رضی اللہ عنہ حکماء وچ نيں تے کعب علما وچ ، انہاں دے پاس سمندر جداں اتھاہ علم سی۔ چونکہ اک مذہب دے اوہ اک وڈے عالم سن، اس لئی اسلامی علوم دے نال وی انھاں خاص مناسبت ہو گئی سی، مدینہ وچ صحابہ رضی اللہ عنہم اجمعین تو‏ں انھاں نے کتاب وسنت د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی سی تے صحابہ رضی اللہ عنہم اجمعین نے انہاں تو‏ں اہلِ کتاب دے علوم سیکھے سن ۔ کتاب وسنت وچ انھاں نے حضرت عمر رضی اللہ عنہ، حضرت صہیب رضی اللہ عنہ تے حضرت عائشہ صدیقہ رضی اللہ عنہا تو‏ں استفادہ کيتا سی تے اسرائیلیات وچ صحابہ رضی اللہ عنہم اجمعین وچ حضرت ابوہریرہ رضی اللہ عنہ، حضرت معاویہ رضی اللہ عنہ، حضرت ابن عباس رضی اللہ عنہ تے تابعین وچ حضرت مالک بن ابی عامر رحمہ اللہ، حضرت اصبحی رحمہ اللہ، حضرت عطاء بن ابی رباح رحمہ اللہ، حضرت عبد اللہ بن رباح انصاری رحمہ اللہ، حضرت عبد اللہ بن حمزہ سلولی رحمہ اللہ، حضرت ابورافع صائغ رحمہ اللہ، حضرت عبدالرحمن بن شعیب رحمہ اللہ تے اک کثیر جماعت انہاں تو‏ں فیض یاب ہوئی سی۔

علم تے علما تے زوالِ علم

اک مرتبہ عبد اللہ بن سلام نے انہاں تو‏ںپُچھیا کہ کعب! علما نوں ن لوک نيں، جواب دتا جوعلم جاندے نيں، ابن سلام نے پُچھیا کیہڑی شے علما دے دلاں تو‏ں علم نوں زائل کر دے گی، فرمایا: طمع، حرص تے لوکاں دے سامنے اپنی حاجت پیش کرنا، عبد اللہ ابن سلام نے کہیا: تسيں نے سچ کہیا۔

مواعظ

شام دے زمانۂ قیام وچ انہاں دا مشغلہ زیادہ تراسرائیلی قصص دے مواعظ سن، اک مرتبہ عوف بن مالک نے دورانِ وعظ وچ انہاں تو‏ں کہیا کہ ميں نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں سنیا اے کہ امیر، مامور تے مکلف دے علاوہ لوکاں دے سامنے تے کسی نوں مواعظ وقصص نہ بیان کرنے چاہئاں ایہ سن کرکعب نے وعظ گوئی چھڈ دی؛ لیکن پھرامیر دے حکم تو‏ں دوبارہ اوہ سلسلہ جاری کر دتا۔

اسلامی روایات وچ اسرائیلیات دا شمول

کعب د‏‏ی علمی جلالت وچ نوں ئی شک نئيں اوہ یہودی مذہب دے وڈے نامور عالم سن ؛ لیکن چونکہ خود یہودیاں دا سرمایہ علم زیادہ ترقصص وحکایات سن، اس لئی کعب دا سرمایہ معلومات وی تمامترایہی سی، اس تو‏ں اک نقصان ایہ ہويا کہ بہت ساریاں بے سروپااسرائیلی روایات انہاں دے ذریعے اسلامی لٹریچر وچ داخل ہوگئياں؛ ايس‏ے بنا پربعض ائمہ حدیث کعب نوں روایات وچ ساقط الاعتبار سمجھدے نيں۔

وفات

عثمان غنی دے عہد خلافت سنہ 32ھ وچ شام وچ وفات پائی۔ وفات دے وقت 104 سال دے سن ۔

حوالے