کلی رہتل
کلی رہتل بلوچستان دی اک پرانی رہتل اے اے 2800 ق م پہلاں ہے گی سی ۔ کلی رہتل چ رنگین پانڈیاں دے نال عورتاں تے ڈنگراں دیاں نکیاں نکیاں مورتاں وی لبیاں نیں ۔ اے سوہنیاں مورتیاں نیں ۔ کلی رہتل دے واسی تانبے تے ٹن نوں پگلا کے کانسہ تے کانسی دیاں سوہنیاں شیواں بنانا جاندے سن۔ کلی رہتل دیاں واسیاں دا کاروبار موہنجوداڑو توں لے کے عراق تک پھیلیا ہویا سی۔
محل وقوع[سودھو]
بلوچستان دے شہر خصدار وچ اک ٹیلہ اے جس دا نام کلی اے اے۔ اس دا طول عرض 200 گز توں زیادہ اے۔ سب توں پہلے اوہدی کھدائی اورل سٹین نے کروائی سی۔ اس وچ مدفون شہر تقریباً پچیس ایکڑ اُتے مشتمل اے تے اوہدی گہرائی تقریباً 10 میٹر اے۔ اس دا زمانہ تقریباً 3000 ق م سمجھیا جاندا اے۔
کلی وچ سب توں زیادہ تعمیراتی باقیات ملی نيں۔ اک شہر اے جس دے اندر وکھ وکھ مکن نيں۔ مکاناں وچ کمرے ملے نيں۔ جنہاں وچ کھڑکی دروازے نئيں نيں۔ کچھ پتھر دی دیواراں اندر توں پلستر شدہ وی نيں۔ کمرےآں دے سائز 12 * 8 توں لے کے 6 * 8 فٹ تک اے۔ اک ٹوٹا ہويا زینہ وی ملیا اے۔ اس دا مطلب اے یا تو بالائی منزل سی یا گھٹ توں گھٹ چھت مکیناں دے استعمال وچ سی۔
شہر وچ اک جگہ اُتے رتیلے پتھر دی ترشی ہوئی سلاں دا اک راستہ ملیا اے۔ اسی شہر وچ اک دوسری جگہ اک گھر وچ لکڑی دے مظبوط تختاں دا فرش ملیا اے۔ جو اک تہ خانے دے اُتے اے تے گراؤنڈ فلور دے کمرے دا فرش اے۔ نندارہ وچ وی کلی دے گھراں دی طرح کھڑکی دروازےآں دے بغیر تہ خانے ملے نيں۔
کلی شہر وچ ملبے دے چار فٹ تھلے اک دفن شدہ لاش وی ملی اے۔ جو پہلو دے بل لیٹی ہوئی سی تے گھٹری سی بنی ہوئی سی۔ جداں بچہ ماں دے پیٹ وچ ہُندا اے۔ اس دے ہمراہ کوئی برتن یا اوزار یا ساز و سامان نئيں ملیا اے۔
دوسرے شہر[سودھو]
مایہی دے ملبے وچ اک چھ فٹ گہرا قبرستان ملیا اے۔ جس وچ کئی لاشاں مدفون ملی نيں۔ انہاں دی حالت توں دفنانے دی رسوم اُتے کچھ روشنی پیندی اے۔ مثلاً کچھ قبراں دے اندر برتناں وچ جلی ہوئی ہڈیاں ملی نيں۔ بعض جگہ برتن دے بغیر تے جلی ہوئی ہڈیاں دفن کردتی گئی نيں۔ انہاں سب لاشاں دے نال مٹی دے برتن، مٹی دی موتیاں تے تانبے دی اشیائ وی ملی نيں۔ کل دس قبراں کھودتی گئی سن۔
آمری نال تے کلی ثقافتاں وچ تمام شہر ٹیلاں دی شکل وچ مدفون ملے نيں۔ انہاں سب دی چوڑائی اونچائی تے شکل و شباہت کم و بیش اک سی اے۔ انہاں وچ اکثر و بیشتر دی چوٹی دا طول و عرض ویہہ توں لے کے تیس فٹ کا۔ رقبہ تقریباً 200 گز مربع توں لے کے 175 * 150 تک اے۔ اس طرح مدفون آبادیاں دا کل رقبہ اوسطاً دو ایکڑ دے قریب یا کم و بیش اے۔
ان تمام شہراں دی تعمیرات وچ عام طور اُتے پتھر دا استعمال ہُندا سی، البتہ پتھر دے استعمال وچ کاریگری دی مہارت مختلف سطحاں اُتے نظر آندی اے۔ کدرے اُتے مٹی دی دیواراں بنی نيں۔ جنہاں وچ کھردرے بے ڈھب پتھر دے چھوٹے وڈے ٹکڑے بغیر کسی ترتیب دے جمادتے گئے نيں۔ کدرے باقیدہ گھڑ کے مربع شکل دی پتھر دی سلاں بنائی گئياں نيں تے انہاں دی مٹی دے گارے دے نال دیواراں دی چنائی کيتی گئی۔ فیر انہاں اُتے ردے جمانے وچ جمالیاتی پہلوآں دا خیال وی رکھیا گیا اے۔ اکثر شہراں وچ ایہ پتھر دو دو میل دور توں لیائے گئے۔ بعض دیواراں دی بنیاداں پتھر کيتیاں نيں تے باقیدہ دیوار کچی اِٹاں توں بنی اے۔ انہاں اِٹاں دا سائز 19 * 10 * 3 انچ اے۔
نندارہ دی اینٹاں وی نال دی وڈی اِٹاں دے برابر نيں۔ نال دے بعض کمرےآں وچ سنگریزاں یا کنکراں توں جو اج کل ماربل چپس طرح گارے وچ گوند کے فرش بنائے گئے نيں۔ بعض کمرےآں دی چھت وچ لکڑی دے جلے ہوئے شہتیراں دا ثبوت ملیا اے۔ سہرو دمب وچ جو مٹی ملی اے اس دا رنگ لال اے۔ جس دا مطلب اے کہ ایہ شہر چلایا گیا اے۔ سوہر دا مطلب لال اے تے دمب براوہی وچ ٹیلہ نوں کہندے نيں۔
وادی سندھ دی تہذیب اُتے اثرات[سودھو]
نال تے آمری دے برعکس اس شہر وچ عورتاں دی سفالی مورتیاں ملی نيں۔ ایہ دیوی ماں کيتیاں نيں۔ ہن مذہب انہاں دی زندگی وچ دخیل ہو چکيا سی ۔ کچھ بیلاں دی رنگین مورتیاں وی ملی نيں۔ اس طرح مٹی دی کھلونا گاڑیاں وی ملی نيں۔ جو بعد وچ وادی سندھ دی تہذیب وچ عام ہوئیاں۔ بیلاں دے مجسماں اُتے سر توں لے کے دم تے کھراں تک وچ رنگ کیہ ہویا سی ۔ انہاں مجسماں دی شکلاں نندارہ برتناں اُتے ملی نيں تے انہاں اُتے وی اسی طرح رنگ کیہ ہویا اے۔ لگدا اے اوہی برتن ساز جو پہلے برتناں اُتے بیلاں دی رنگین تصویر بنایا کردے سن ہن انہاں تصویراں نوں مجسمے وچ ڈھانے لگے۔ ایہ مجسمہ سازی دا آغاز سی ۔
کلی مورتیاں وچ لڑکیوں تے عورتاں دوسرے زیورات وی پہنائے گئے۔ مثلاً چوڑیاں، کنگن۔ انہاں وچ دلچسپ گل نظر آندی اے کہ سجے ہتھ وچ صرف کلائی دی چوڑیاں پہنی گئی نيں۔ لیکن کبھے ہتھ وچ کلائی توں لے کے کہنی تک بلکہ اس توں وی اگے تک بعض جگہ کندھے تک چوڑیاں بھری ہوئیاں نيں۔ اس توں پگٹ نے ایہ نتیجہ اخذ کیتا کہ شاید ساڑھی نما کوئی لباس پہنا جاندا سی کہ دائیاں بازو ملبوس سی تے بائیاں بازو سارا یا آدھا برہنہ رہندا سی ۔
وادی سندھ دی تہذیب دا اک شاندار نمونہ فن کانسی دی بنی ہوئی موہنجوڈارو دی رقاصہ اے اس دے بالاں دی بناوٹ اوہی اے جو کلی دی مٹی دی زنانہ مورتیاں کيتی۔ یعنی اس نے بالاں نوں بھاری چھلے دی شکل وچ سر دے پِچھے گدی وچ بنھیا ہويا اے تے اسی طرح اس نے سجے کلائی وچ دو چوڑیاں پہنی ہوئیاں تے کبھے بازو نوں کلائی توں لے کے کندھے تک چوڑیاں توں بھر رکھیا اے۔ ایہ سارے انداز کلی تہذیب دے نيں۔ اس دا ایہ مطلب نئيں کہ قدیم بلوچستان تے اس دے بعد دے سندھ وچ مورتیاں اک جیسی بندی سن۔ بلکہ ایہ کہ لوگاں دی زندگی، عورتاں دے فیشن، سماجی اقدار، بناؤ سنگھار، عورت دا سماجی مقام تے منصب قدیم زمانے توں انہاں سب علاقےآں وچ اک جداں سن ۔ اس لئی گدروشی ثقافت وادی سندھ دی عظیم ثقافت دا پیش خیمہ اے۔
برتن تے انہاں اُتے مصوری[سودھو]
کلی ثقافت توں تعلق رکھنے والے مقامات توں جو برتن ملے نيں انہاں دی ساخت تے انہاں اُتے کيتی گئی نقاشی منفرد اے۔ جانور پٹی دی طوالت نوں بھرنے دی غرض توں ضرورت توں زیادہ لمبے بنائے گئے نيں۔ گو پیٹ دی موٹائی تے ٹانگاں دی اونچائی آپس وچ متناسب اے۔ لیکن لمبائی زیادہ اے۔ انہاں دے پس منظر وچ ٹانگاں دے وچکار بکریاں دی ننھی منی تصویراں دی بھرمار اے تے پرنداں دی علامتی تصویراں نيں۔ جو محض بنانے اُتے اکتفا کیتا گیا اے۔ اک برتن وچ مچھلی بنی ہوئی اے۔ ہور تمام برتناں اُتے جانوراں توں بچی خالی جگہاں اُتے درخت، پودے، کنگنیاں، تکوناں تے دگر سجاوٹی نمونے بنے ہوئے نيں۔ جنہاں توں انہاں دی کمپوزیشن دی مہارت دا احساس ہُندا اے۔ جاں جاں وقت لنگھدا اے کلی تصاویر وچ مہارت تے معنویت دا ذوال شروع ہوجاندا اے۔ بعد دی تصویراں وچ بے مقصد لکیراں تے نمونےآں دی بھرمار اے۔ بھدی موٹی لکیراں توں بنی جانوراں دی بے ہنگم تصویراں ودھ جاندیاں نيں۔ عروج دے زمانے وچ اک جگہ اک گائے اک اُچے سٹنڈ توں بندھی ہوئی اے تے دی طرف منہ کیتے کھڑی اے۔ اس سٹنڈ اُتے مستطیل شکل دا برتن بنا اے۔ ( چھوٹی سی کھرلی ) بعض ماہرین نے اسنوں مقدس آتش دان قرار دتا اے۔ آتش دان دے اگے مقدس پیپل دا درخت اے۔ جو تجریدی شکل دا اے۔ ایہ تصویر معنوی تے صوری اعتبار توں کلی مصوری دا شاہکار اے۔ اس وچ معنوی تکمیل وی اے تے فنکارانہ مہارت وی اے۔ ایہ فنکاری دے حوالے توں تن قسماں سامنے آندیاں نيں۔ اک اوہ جو خالص ثقافت توں تعلق رکھدے نيں۔ دوسرے وادی سندھ دی تہذیب تے کلی ثقافت دا ملاپ۔ تیسرا خالص وادی سندھ دے رنگ دھنگ نيں۔ درمیانی صورت نوں ماہرین کلی ثقافت دا آخری دور سمجھدے نيں تے ایسا مواد زیادہ تر مایہی توں ملیا اے۔ اس دے بعد وادی سندھ دی تہذیب ہر طرف چھاجاندی اے۔ پنجاب تے سندھ دے علاوہ بلوچستان وچ بھی۔ بلوچستان وچ تن مقامات اُتے ایسے ظروف ملے نيں جو وادی سندھ دی تہذیب توں تعلق رکھدے نيں۔ ستکگین دور دے مقام توں جو برتن ملے نيں اوہ ہو بہو وادی سندھ دی تہذیب توں تعلق رکھدے نيں۔ اس طرح مایہی دے مقام توں جو برتن نکلے نيں اوہ وی زیادہ تر وادی سندھ دی ترجمانی کردے نظر آندے نيں تے انہاں اُتے کلی دے اثرات ثانوی نظر آندے نيں۔ یعنی انہاں برتناں دی بناوت بالکل وادی سندھ جیسی اے۔ لیکن انہاں اُتے کيتی گئی مصوری اُتے کچھ اثرات کلی ثقافت دے نظر آندے نيں۔ ایتھے توں پائداناں والی طشتری ملی اے جو بالکل بالکل وادی سندھ جیسی اے۔ اس طرح کئی ظروف اُتے نقاشی وی وادی سندھ دی تہذیب دے اثرات لئی ہوئے اے۔ خود اصل کلی ثقافت اُتے وی وادی سندھ دے اثرات صاف نظر آندے نيں۔ برتناں دی ساخت وچ وادی سندھ دے جو ہور اثرات بلوچستان وچ پائے گئے نيں، انہاں وچ گلوب دی شکل دے پیالے، چھوٹے پیندے والے مرتبان، لمبے بوتل دی شکل دے گلدان، چھوٹی تھالیاں تے عمودی دیوار والے پیالے شامل نيں۔ برتناں دی ایہ شکلاں خاص وادی سندھ دی تہذیب ( ہڑپہ ) توں مخصوص نيں تے ایہ ساری شکلاں اسيں عصر بلوچستان وچ وی نظر آندیاں نيں۔ وڈے وڈے مٹی دے مٹکے جنہاں وچ بعض اُتے آرائیشی کم کیتا گیا اے۔ بعض کلی برتناں اُتے آرائشی نمونےآں دے بیچاں بیچ خالی پٹی چلی گئی اے۔ جس اُتے جانوراں دی کمال دی حقیقت پسندانہ تصاویر بنائی گئياں۔ انہاں تصاویر وچ جانور مخٹلف ذہنی تے جسمانی حالتاں وچ دیکھائے گئے نيں۔ مثلاً شیر حملے کرنے دے لئی پِچھے ہٹتا اے تے غراندا اے۔ یا مویشی کھونٹے وچ بندھے ہوئے یا بیل رسہ تڑوا کے کسی پودے دے پتے کھاندے ہوئے یا دم ہلاندے ہوئے۔ گویا برتناں اُتے بنی مصوری اصل آرائش دی حثیت رکھدی اے تے خطوط تے نشانات توں بنے ہوئے دوسرے تمام نمونے ثانوی حثیت رکھدے نيں۔
عموماً اک برتن اُتے دو وڈے جانور بنائے گئے نيں۔ زیادہ تر بھینس تے بھینسے یا گائے بیل جنہاں دی وڈی وڈی ابھری ہوئی کوہان بنائی گئی اے۔ پگٹ دا خیال اے گائے بیل دا جوڑا اکثر برتناں اُتے بنایا جاندا ہوئے گا۔ گو مواد بہت محدود دستیاب اے۔ پیپل دے پتے تے درخت دی تصویراں بے شمار برتناں اُتے مندیاں نيں۔ ایہ تصویراں سب دی سب سیاہ رنگ توں بنائی گئياں نيں۔ جنہاں دے بنانے وچ نرم بالاں دا برش دا استعمال ہُندا اے۔ جانوراں دی شکلاں دے اندر رنگ یا تو برش توں بھر دتا گیا اے یا باریک نفیس خطوط گھنے کر کے لگیا دتے گئے نيں۔ اکھاں عموماً بہت وڈی تے گول نيں۔ جسم دی لمبائی وی عموماً زیادہ اے۔ لیکن ٹانگاں، کھر تے دم متناسب نيں تے حقیقت دے قریب نيں۔ بعد دے دور ذوال وچ جسم دی لمبائی گول مول تے ہور اعضائ بے ڈھب ہوجاندے نيں۔
پورے پاکستان وچ مویشیاں دی تصویراں کوہان والی نيں، سو ایتھے وی نيں۔ مویشیاں دے نال بکریاں تصویراں وی نيں۔ مگر تجریدی نيں تے چند بیساختہ لکیراں اُتے مشتمل نيں۔ انہاں دے سینگ بہت وڈے نيں تے پِچھے نوں مڑے ہوئے نيں۔ بعض تھالیاں اُتے مچھلیاں اک قطار وچ اگے پِچھے دائرہ مکمل کردیاں نيں۔ شیر، چیندے تے بلی دے قبیلے دے دوسرے جانوراں دی تصویراں وی مندیاں نيں۔ انہاں دے پیر پنجہ نما بنائے گئے نيں تے انہاں دی اکھ پورے جسم اُتے چھائی ہوئی اے۔ اکھ دا وڈا بنانا غالباً تیز بصارت دے اظہار دے لئی اے۔ بکری دی اکھ سرے توں ہی غائب اے۔ جس دا مطلب اے اکھ دی وسعت محض فنکار دی عادت نئيں بلکہ کسی نہ کسی مفہوم نوں ظاہر کردی اے۔ مویشیاں تے جانوراں دے علاوہ درختاں، پودےآں تے پتاں دی تصویراں انہاں گنت برتناں اُتے بنائی گئی نيں۔
مورتیاں[سودھو]
کلی ثقافت دی نمایاں ترین انفرادیت مٹی دی اوہ مورتیاں نيں جو کثیر تعداد وچ انہاں علاقےآں توں ملی نيں۔ انہاں وچ عورتاں تے جانوراں دی مورتیاں شامل نيں۔ ایہ مٹی دی بنی ہوئیاں نيں تے بھٹی وچ پکائی گئی نيں۔ جانوراں دی مورتیاں اُتے مختلف رنگاں توں لکیراں لگائی گئی نيں تے سجاوٹی نمونے بنائے گئے نيں۔ حیرت دی گل ایہ اے کہ جانوراں دی شکل اوہی اے، جو برتناں اُتے مصور جانور مصور دی اے۔ البتہ عورتاں دی مورتیاں اُتے کئی ثقافتی رنگ آمیزی نئيں کيتی گئی اے۔ انہاں مورتیاں دی حثیت دا حالے تعین نئيں کیتا گیا اے۔ ایہ کھلونے وی ہوسکدے نيں تے دیوی دیوتاواں مجسمے وی تے دونے چیزاں ملی جلی وی ہوسکدیاں نيں۔ انہاں وچوں انسانی مورتیاں تمام دی تمام ناف توں اُتے کيتیاں نيں تے پیٹ چپکا ہويا اے۔ چھاتیاں سباٹ نيں۔ نک، اکھاں تے کن وڈے وڈے نيں۔ انہاں دے گلے وچ سیپیاں دے ہار پڑے نيں۔ سیپیاں دے ماہرین نے اندازاہ لگایا اے کہ ایہ دھرتی ماندا دی مورتیاں نيں تے انہاں دی اہمیت طسلمی یا مذہبی اے تے انہاں دا تعلق افزائش نسل تے فضل دی رسومات توں اے۔ کیوں کہ سیپی دی شکل عورت دی فرج توں مشابہہ ہُندی اے تے فرج تخلیق کيتی علامت اے۔ تخلیق دھرتی ماندا دی خاص سنت اے۔ جے ایہ قیاس آرائی صحیح اے تو فیر اس دا مطلب اے کہ دور دراز دے دیہاتاں وچ لوگ گھراں وچ انہاں مورتیاں توں جادو ٹوٹکہ کرکے تسخیر کائنات تے افزائش نسل و فضل دا یا دعا و مناجات دا کم لیندے سن ۔ یعنی یا تو ایہ جادو دا زمانہ سی یا مذہب دی ابتدا دا تے مذہب نے حالے ایسے ادارے دی شکل اختیار نئيں کيتی سی کہ جس وچ سیاسی اقتدار وی مرتکز ہوچکيا ہوئے۔ حالے پروہت بادشاہ دا دور شاید نئيں آیا سی ۔
عورتاں دی ادھ مورتیاں جو ناف توں اُتے بنی نيں، انہاں دا پیندا چوڑا بنایا گیا اے، تاکہ ایہ ہموار سطح اُتے کھڑی رہ سکن۔ انہاں نے اپنے ہتھ کمر یا سینے اُتے رکھے ہوئے نيں، انہاں دی شکلاں ڈراونی نيں تے ایہ ہاراں توں لدی پھندی نيں، ایہ ہار مورتی دا حصہ نيں تے ایہ وکھ توں نئيں پہنائے گئے نيں۔ بال مختلف طریقےآں توں بنائے گئے نيں۔ کدرے جوڑا بنیا ہویا اے۔ کدرے بال کھلے کمر اُتے لٹک رہے نيں۔ کدرے شاناں توں ہُندی ہوئی دو چوٹیاں اگے نوں لٹکائی گئی نيں۔ انہاں دی چوٹیاں تو بنائی گئياں نيں۔ مگر پراندے نئيں لگایا گیا اے۔ فنکاراں نے چہرے دے نقوش بنانے اُتے کوئی خاص توجہ نئيں دتی۔ البتہ بالاں دے اسٹائل تے زیوارات دیکھانے وچ نہایت باریک بینی، تفصیلات تے فنی مہارت توں کم لیا اے۔ قدیم ہندوستان دے برعکس انہاں دے جینسی اعضاء نوں نظر انداز کیتا گیا اے۔ اس قیاس ہُندا اے کہ ایہ بچےآں دی گڑیاں وی ہوسکدیاں نيں۔ لیکن اک جفاکش سماج دی دیوی ماتائاں وی ہوسکدیاں نيں۔ جتھے مشقت طلب زندگی ہونے دے باعث جینسی تلذذ انہاں دے دماغاں وچ نئيں چھایا ہوئے۔
ان گردناں وچ منکاں دی مالائاں پئی ہوئی دیکھادی گئی نيں۔ بعض مورتیاں دی گردناں وچ منکاں دا تن لڑا، چار لڑا ہار وی پيا اے۔ انہاں وچ سب توں چھوٹا ہار گردن نوں چھو رہیا اے۔ ایہ گلوبند وڈے منکاں اُتے مشتمل اے۔ جدوں کہ دونے وڈے ہار چھوٹے منکاں دے نيں۔ سب توں وڈا ہار پیٹ تک پہنچدا اے۔ بعض جگہ کوڑیاں دا ہار پہنا ہويا اے۔ بعض جگہ تن یا چار گلوبند تے اِنّے ہی ہار پہنائے ہوئے نيں۔ کاناں وچ پہنے دے تکونے زیورات وی ملے نيں۔ ایہ تکونے زیور بعد وچ وادی سندھ دی تہذیب دے بیشتر شہراں وچ ملدے نيں۔
مویشیاں دی مورتیاں[سودھو]
مویشیاں دی مورتیاں وی مٹی کيتیاں نيں تے بھٹی وچ پکائی جاندیاں سن۔ انہاں دی تعداد زنانہ مورتیاں توں کدرے زیادہ اے۔ مثلاً کلی وچ اک چھوٹی سی کھدائی وچ چھیاسٹھ مورتیاں ملی نيں تے شاہی ٹمپ وچ پچاسی۔ ایہ اک ڈھیر دی شکل وچ ملی نيں۔ جس دا انداز ایسا اے کہ ایہ نہ تو کمھار دی بھٹی لگدا اے تے نہ کھلوناں دی دکن۔ بلکہ دھرتی ماندا اُتے بھینٹ چڑھائے گئے جانوراں دا ڈھیڑ لگدا اے۔ جادو دے خیالات یا مذہبی تصورات دی ساری تفصیلات آپس وچ اسيں ’آہنگ نيں۔ ایہ لوگ مرداں نوں دفن کردے سن ۔ انہاں دے نال برتن تے اشیائ رکھ چھڈ آندے سن ۔ جانوراں دی قربانی دیندے سن، گوشت خور سن، گائے دا دُدھ پیندے سن، فضلاں اگاندے سن، گاؤ ماندا دی تعظیم کردے سن تے پیپل دے درخت نوں اہم سمجھدے سن ۔ مرکزی ریاست نہ سی، مذہبی پیشوا نہ سن، جادوگر نہ سن ۔ لوگ ساری رسومات کھر اُتے ہی ادا کردے سن ۔ یا کدی کبھار جدوں زیادہ خشک سالی ہوتو مویشیاں دی مورتیاں نوں دھرتی ماندا اُتے اجتماعی چھڑھاوا چڑھاندے سن ۔
مویشیاں دی انہاں مورتیاں دی لمبائی تن توں چار انچ اے۔ من دمب توں اک بیل دی مورتی ملی اے جس دی کوہان تے اوہدی ٹانگاں وچ سوراخ اے۔ جس دا مطلب اے پیراں چار پہیے لگانا مقصود سن تے کوہان وچ دھاگا باندھنا۔ دھاگے دا مطلب اے کپاس اگائی جاندی سی تے کپڑے بنائے جاندے سن ۔ ایہ شاید کسی بچے دا کھلونا سی ۔ اس طرح مایہی وچ اک برتن دے پاس مٹی دا کتا ملیا اے۔ ایتھے کچھ مٹی دے پرندے ملے نيں۔ پرندے دی دم توں چونچ تک اندورنی سوراخ اے۔ جے اج وی دم منہ وچ رکھ کے زور توں پھونک ماراں تو نہایت تیز سیٹی بجتی اے۔ ایہ بچےآں دی سیٹیاں سی۔
مٹی دے بنے ہوئے پہیاں والے بیل تے چھکڑے کئی جگہاں مثلاً کلی، مایہی شاہی ٹمپ، جنہو ڈرو، ماشکئی مکران دے علاقے وچ ملے نيں۔ پگٹ دا خیال اے ایہ مقامی مصنوعات نئيں، بلکہ وادی سندھ دے شہراں توں لیائے گئے نيں۔ بہر حال ایہ مقامی ہاں یا وادی سندھ دے شہراں توں درآد۔ دونے صورتاں وچ بلوچستان وادی سندھ توں مربوط ہونے دا ثبوت نيں۔
مٹی دے علاوہ کچھ تراشے ہوئے برتن وی کلی تہذیب دا حصہ نيں۔ پتھر دی سلاں نوں لے اندر تے باہر تراش کے پیالے، مگ تے سلینڈر وغیرہ بنائے جاندے سن ۔ انہاں وچ اکثر دو یا تن انچ لمبے چوڑے تے دو انچ اُچے نيں۔ اک چوکور چار انچ مربع برتن ملیا اے۔ جس وچ چار خانے تراشے گئے نيں۔ ایسے برتن زیادہ مایہی توں ملے نيں۔ ایہ وی وادی سندھ دی تہذیب دے حجری برتناں جداں نيں۔ بعض برتناں اُتے کھدائی توں مینا کاری کيتی گئی اے۔ بعض تکونے حصے بنے نيں۔ غالباً ایہ برتن سنگھار دا سامان رکھنے دے کم آندے سن ۔ پتھر دے ایسے ہی برتن موہنجوڈارو دی قدیم تراں رہائشی سطحاں توں وی ملے نيں۔ جس دا مطلب اے پتھر توں برتن بنانے دے اسالیب بلوچستان، سندھ تے پنجاب وچ اس قدیم اک جداں ہی سن ۔
متفرق اشیاء[سودھو]
مایہی توں اک دلچسپ ترین چیز ملی اے تے اوہ تامبے دا اک گول آئینہ ملیا اے تے اس دا اک دستہ اے جو عورت دے جسم۔۔۔ کمر اُتے رکھے بازواں تے چھاتیاں۔۔۔ دی تجریدی شکل دا اے۔ آئینے دا قطر پنج انچ اے تے دستے دی لمبائی تن انچ توں کچھ زیادہ اے۔ اس دا اسلوب اوہی اے جو کلی ثقافت وچ مٹی دی بنی زنانہ مورتیاں دا اے۔ اس توں ظاہر اے کہ ایہ آئینہ اسی علاقے وچ بنایا گیا اے۔ اس طرح دا تامبے دا آئینہ پورے مغربی ایشیا تے میسوپوٹیمیا وچ قدیم زمانے وچ کدرے ملا۔
مایہی دے قبرستان وچ جو اشیائ ملی نيں انہاں وچ تامبے دے دو آئیناں دے نال اک تامبے دا پن وی ملیا اے۔ انہاں وچوں اک دا سرا چپٹا سا دائرہ نما اے تے دوسرے دے سرے اُتے لاجور دا اک منکا چڑھا ہويا اے۔ ہو سکدا اے ایہ بالاں وچ لگانے والی سوئیاں نيں۔ تامبے دے اک گلو بند دے ٹکرے ملے نيں۔ اک تامبے دا ٹوٹا ہويا پیالہ وی ملیا اے۔ اس دے تجزیے توں معلوم ہو اس وچ نکل دی آمزش وی کيتی گئی اے۔ کلی توں وی تامبے دا اک پن ملیا اے تے اس دا سرا قدرے خمدار اے۔
کلی دی متفرق چیزاں ملی نيں۔ انہاں وچ کلی توں ملنے والا اک پتھر دا اک کھرل تے موصل وی ملیا اے۔ ایہ یقناً اناج پیسنے دے کم آندے سن ۔ شاہی ٹمپ تے مزرنہ دمب توں نیلے پتھر دے چاقو ملے نيں۔ ایہ آمری نال دے حجری اوزار توں ملدے جلتے نيں تے قدیم زمانے توں تعلق رکھدے نيں۔ کلی توں لاجورد تے عقیق دے منکے ملے نيں۔ کلی اک ہور نہایت دلچسپ چیز ملی اے ایہ پتھر دا بنیا ہویا اک ستون اے۔ ایہ ستون اٹھ انچ اُچا تے قطر چار انچ اے۔ اس دے اُتے ارغونی مائل سرخ تے سفید رنگ توں چتکبرانہ نمونہ رنگا گیا اے۔
لیکن اس اجرک والے ڈیزائن والے اس پتھر دے ستون دا مصرف سمجھ وچ نئيں آیا اے۔ کلی توں ہڈی دے ٹکڑے بھیملے نيں۔ مایہی دی قبراں وچ دوسری اشیائ دے نال نال ہڈی دے کیل پڑے ملے نيں۔ جو صلیبی شکل دے تے انہاں دے اندر سوراخ وی کیتا گیا اے۔ کلی توں ہی سونے دا اک پترا دا اک ٹکڑا ملیا اے۔
دوسرے ملکاں توں تعلقات[سودھو]
ایسے ثبوت ملے نيں کہ میسوپوٹیمیا تے ایران توں بلوچستان، سندھ تے پنجاب دے سامان دا تبادلہ ہُندا سی ۔ تے ایہ کہ پاکستانی تاجر سمیر وچ جاکر آباد ہو گئے ہون گے۔ سمیر وچ اک جگہ توں برتن اُتے بیل دی پوجا دی تصویر ملی اے۔ ایہ قدیم پاکستان دی کسی مذہبی رسم دی عکاس اے تے ہر گز سمیر چیز نئيں اے۔ بلکہ بلوچستان توں گئی اے۔ سمیر دے علاقے دیار وچ تل اگراب توں اک پیالہ ملیا اے کس اُتے اک کوہان والے بیل دی تصویر بنی ہوئی اے۔ ایہ تصویر وی خالص پاکستانی چیز اے۔ اس طرح ار توں اک سلینڈر نما مہر ملی اے۔ سلینڈر نما مہراں خالص سمیری چیز اے۔ اس اُتے جو تصویر اے اوہ پاکستانی بیل دی اے۔ اس طرح سوسہ توں مٹی دی بنی ہوئی اک پاکستانی بیل دی مورتی ملی اے۔ اس مطلب ایہ اے کہ نہ صرف مغربی ایشیائی توں خیالات دا بہاؤ پاکستان دی طرف سی بلکہ اس دے برعکس وی سی ۔
کلی ثقافت دی اہمیت[سودھو]
پگٹ دا خیال اے کہ بحثیت مجموعی کلی ثقافت آمری نال ثقافت توں ذرا وی مختلف نئيں۔ بلکہ میسوپوٹیمیا تے ایران دی انہاں قدیم زرعی ثقافت توں زیادہ اختلاف نئيں رکھدتی۔ البتہ پگٹ ایہ وی خیال اے کہ آمری نال ثقافت دی جے ایران تے میسوپوٹیمیا دی اسيں عصر ثقافت مماثلت تلاش دی جائے تو وی گل زیادہ دور نئيں جاندتی۔ اس دے مقابلے وچ وادی سندھ دی تہذیب دے کلی ثقافت توں رابطے تے ثقافت اُتے اس تہذیب دے اثرات بہت زیادہ گہرے نظر آندے نيں۔ بہ نسبت آمری نال اُتے انہاں دے اثرات کے۔ صرف اک چیز دی کمی اے اوہ اے پختہ اینٹاں۔ ایہ خاص وادی سندھ دی صفت اے۔ جو جنوبی بلوچستان دے قدیم زمانے وچ نظر نئيں آندیاں نيں۔ صرف اک شہر مکران دے علاقے وچ پختہ اِٹاں دے مکانات ملے نيں۔ لیکن قافلاں دی سندھ دے میداناں توں بلوچستان وچ آمد و رفت تے وسیع پیمانے اُتے تجارت دے وافر ثبوت انہاں دفیناں توں دستیاب ہوئے نيں۔ وادی سندھ دے برتناں دی خاص مقبول عام تصویر۔۔۔ پیپل دے پتے دی شکل۔۔۔ کلی وچ خاص کلی تہذیب دے عروج دا زمانہ گزر جانے دے بعد نظر آندی اے۔ شاہی ٹمپ دے مقام اُتے جو جھکڑا ملیا اے۔ اوہ اسی زمانے دا اے جدوں خود وادی سندھ دی تہذیب آخری دماں اُتے سن ۔ بہر حال ایہ وی اس گل دا ثبوت اے کہ بلوچستان، سندھ تے پنجاب اک ہی نسلی وحدت سن ۔ اسی طرح دوسری طرف آئیاں تو سندھ وچ ایسی بے شمار چیزاں مندیاں نيں۔ جو کلی ثقافت دے سندھ اُتے اثرات یا سندھ توں رابطے دا ثبوت مہیا کردیاں نيں۔ مثلاً گنج وادی وچ روہیل جو کنڈ تے جھیل منچھر دے قریب غازی شاہ وچ کلی ظروف ملے نيں۔ انہاں اُتے کيتی گئی مصوری کلی تے آمری نال دی ہوبہو نقل نظر آندی اے۔ ایہ ساری گلاں اس چیز نوں ظاہر کردیاں نيں کہ نہ صرف اشیائ دا تبادلہ بلوچستان تے سندھ وچ ہُندا سی ۔ بلکہ فنی اسالیب تے خیالات دا بھی۔ جدید ترین رائے تو ایہ اے کہ بلوچستان دی ایہ قدیم ثقافت تے بعد وچ وادی سندھ دی تہذیب اک ہی تہذیب دا تسلسل نيں۔
کلی ظروف نال تے نندارہ دے مقامات توں ملنے والے آمری ظروف توں ملدے جلتے نيں۔ برتناں دی بناوٹ تے انہاں اُتے بنی مصوری دی ایہ مماثلت پورے بلوچستان وچ پائی جاندی اے۔
کلی دی فن تعمیر مظبوطی تے جمالیات دونے دا اظہار کردا اے۔ کلی ظروف چاک اُتے بنے نيں۔ جنہاں اُتے بادامی یا سرخ پانی چڑھایا گیا اے۔ اس دے اُتے پٹیاں وچ مویشیاں یا بکریاں دی تصویراں نيں۔ جنہاں وچ حقیقت دا رنگ گہرا اے۔ تامبے دے اوزار بنائے جاندے سن ۔ اس دے علاوہ تامبے، لاجورد تے عقیق دے زیورات بنائے تے استعمال کیتے جاندے سن ۔ پتھر دی دیواراں والے کنويں بنائے جاندے سن ۔ لوگاں دا پیشہ زراعت سی ۔ جس دے لئی پانی نوں کنٹرول کیتا جاندا سی ۔ انہاں لوگاں دی زراعت خاصی ترقی یافتہ سی۔ مرداں نوں جلیانے رواج زیادہ سی تے دفنانے دا نسبتاً کم۔ کلی ثقافت دا نمایندہ قبرستان مایہی توں ملیا اے۔ جس وچ اک طرف رہائشی آبادی اے تے قریب شمشان تے قبرستان اے۔ ایتھے توں تامبے دے اوزار، منکے، مٹی دی مورتیاں، پرنداں تے جانوراں دی مورتیاں ملی نيں۔ کلی وچ ارل سٹین نے جو کھدائی کروائی سی۔ اس وچ پتھر دی دیوار توں بنی اک عمارت دا حصہ ملیا اے۔ جو یا تو مذہبی عبادت سی یا شاہی محل۔ ایہ عمارت زراعت دے ترقی یافتہ ہونے دا ثبوت اے۔ ودھ پیداوار ہونے دے نتیجے وچ ہور علوم و فنون دی طرقی وی اسی توں ثابت ہُندی اے۔ لوگاں دا ذوق جمالیات بہت ترقی یافتہ سی جو انہاں دی جملہ مادی تخلیقات وچ چھلکتا اے۔[۱]
ہور ویکھو[سودھو]
کتابیات[سودھو]
- Possehl, Gregory L. (1986) Kulli: An exploration of ancient civilization in South Asia. Carolina Academic Press, Durham, North Carolina. ISBN 0-89089-173-7
- Stuart Piggott: Prehistoric India to 1000 B. C., Harmondsworth 1961 (3rd reprint), 98-114
حوالے[سودھو]
- ↑ یحیٰی امجد، تاریخ پاکستان قدیم دور