عراق
الجمهورية العراقية کوماریا عیراقی جمہوریہ عراق | |||||
---|---|---|---|---|---|
| |||||
شعار: اللہ أكبر | |||||
ترانہ: موطنی | |||||
راجگڑھ | بغداد | ||||
وڈا شہر | بغداد | ||||
دفتری بولی/بولیاں | {{{دفتری_زبان}}} | ||||
نظامِ حکومت صدر
وزیرِ اعظم |
پارلیمانی جمہوریہ برہم صالح عادل عبد المہدی | ||||
آزادی - تاریخِ آزادی |
برطانیہ و اقوام متحدہ توں 3 اکتوبر 1932ء | ||||
رقبہ - کل - پانی (%) |
438317 مربع کلومیٹر (58) 169235 مربع میل 1.1 | ||||
آبادی - تخمینہ:2007ء - سنگھنائی آبادی |
28,993,000 (39) 66 فی مربع کلومیٹر(132) 171 فی مربع میل | ||||
خام ملکی پیداوار (م۔ق۔خ۔) - مجموعی - فی کس |
تخمینہ: 2007ء 100 ارب بین الاقوامی ڈالر (62 واں) 3600 بین الاقوامی ڈالر (122 واں) | ||||
انسانی ترقیاتی اشاریہ (تخمینہ: 2007ء) |
تخمینہ دستیاب نئيں (-) – - | ||||
سکہ رائج الوقت | عراقی دینار (IQD )
| ||||
منطقۂ وقت - عمومی ۔ موسمِ گرما (د۔ب۔و) |
(یو۔ٹی۔سی۔ 3) مستعمل (یو۔ٹی۔سی۔ 4) | ||||
ملکی انٹرنیٹ کوڈ (انٹرنیٹ) |
۔iq | ||||
کالنگ کوڈ (کالنگ کوڈ) |
+964
|
عراق ایشیا دا اک اہم عرب تے مسلمان ملک اے۔ ایہہ قدیم میسوپوٹیمیا (بین النہرین)، قدیم شام دے کچھ صحرائی تے کچھ ہور علاقیاں اُتے مشتمل اے۔ تیل دے ذخائر وچ دنیا وچ دوسرے نمبر اُتے اے۔ ایہدے جنوب وچ کویت تے سعودی عرب، مغرب وچ اردن، شمال مغرب وچ شام، شمال وچ ترکی تے مشرق وچ ایران (کردستان علاقہ) اے۔ ایہنوں اک محدود سمندری رسائی وی حاصل اے جیہڑی خلیج فارس دے ساحل ام قصر اُتے اے، جو بصرہ توں نیڑے اے۔ عراق دنیا دے قدیم ترین ملکاں وچ شامل اے جس نے کئی تہذیباں نوں جنم دتا اے۔ فلسطین وانگ اس نوں انبیا دی سرزمین کہیا جاندا اے۔ حضرت نوح علیہ السلام، حضرت ابراھیم علیہ السلام اَتے حضرت خضر علیہ السلام دا تعلق ايسے علاقے توں سی اتے بروایندے حضرت آدم علیہ السلام نے وی اس دے شہر قرنہ نوں اپنا وطن بݨایا سی۔ 2003ء وچ اس اُتے امریکا نے قبضہ کر ليا سی جیہڑا تا حال جاری اے البتہ اک برائے ناں حکومت قائم اے۔ اس دی غالب اکثریت مسلماناں اُتے مشتمل اے البتہ کافی تعداد وچ مسیحی وی نيں۔ اس دا راجگڑھ بغداد اے جو اس دا سبھ توں وڈا شہر اے۔ اس دے علاوہ نجف، کوفہ، بصرہ، کربلا، سامرا، موصل تے کرکوک اس دے مشہور شہر نيں۔ دریائے دجلہ تے فرات اس دے مشہور دریا نيں۔ انہاں دے درمیان وچ دی وادی انتہائی زرخیز اے تے اس وچ ست توں نوہزار سال توں وی پرانے آثار ملدے نيں۔ سمیری، اکادی، اسیریا تے بابل دی تہذیباں ايسے علاقے وچ پروان چڑھاں تے فنا ہوئیاں۔
2020 وچ جمہوریہ عراق دی آبادی دا تخمینہ تقریباً 40,150,000 افراد لگایا گیا سی، جس وچ مرداں دی آبادی (50.50%) تے سواݨیاں دی آبادی (49.5%)اے۔ [۱] آبادی دا تناسب 75% توں 80% عراقی عرب تے 15% کرد نيں، جداں کہ بقیہ (5%-10%) آشوری ، ترکمان تے ہور اقلیتاں نيں۔ عراق دی اکثریتی آبادی دا مذہب اسلام اے ، تے ایہ آبادی دا 95% نيں۔ [۲][۳] مذہبی اقلیتاں آبادی دا 5% نيں، جنہاں وچوں بوہتے کلڈین عیسائی نيں۔ ہور مذاہب جداں مانڈیازم ، یزیدی، یہودیت ، یارسانی ، اور بہائی نيں۔ عراق دی نسلاں دا تعلق عرب، کرد ، ترکمان ، کلدین، فیلی کرد ، یزیدی، شاباک، یارسانی، یہودی ، عراقی سرکاسی ، عراقی آرمینیائی ، کاولیہ (عراقی روما)، بہائی اتے ہور نيں۔
حضرت ابراہیم علیہ السلام عراق وچ پیدا ہوئے، تے ایہ بہت سے انبیاء دی سرزمین اے جداں یونس، حزقیل، دانیال، عزیر ، نحم ، حنینہ (عربی وچ حنین) ، آدم ، نوح ، ہود، صالح ، ذوالکفل ، سلیمان، اور ایوب وغیرہ، تے مسلماناں دے بوہت سارے امام جنہاں وچ جداں کہ امام علی ، امام حسین ، انہاں دے بھائی عباس بن علی ، محمد بن حسن مہدی عبد القادر جیلانی ، امام ابو حنیفہ النعمان ، تے بوہت سارے مزارات موجود نيں۔ جغرافیائی طور پر، خلیج عرب دنیا دے لئی عراق دا واحد سمندری راستہ اے، کیونجے عراق دے سمندری ساحل دی لمبائی تقریباً 58 کلومیٹر اے، تے بصرہ وچ ام قصر کی بندرگاہ خلیج نوں نظر انداز کرنے والی عراقی بندرگاہاں وچوں اک اہم ترین بندرگاہ اے۔ [۴] دجلہ تے فرات دے دریا شمالی عراق توں اس دے جنوب وچ لنگھدے نيں، جو میسوپوٹیمیا اُتے دنیا دے پہلے تہذیبی مراکز دے ظہور دی نینہہ سن، جو پوری تریخ وچ اَتے 8000 سال دے عرصے دے دوران پیدا ہوئے۔ میسوپوٹیمیا دی رہتل دی طرف توں تیار کردہ مصنوعات وچ سمیری باشندیاں دے خطوط دی ایجاد سی [۵] اتے بنی نوع انسان دی تریخ وچ پہلے تحریری قوانین دا نفاذ، جس وچ تاریخی ذرائع وچ ضابطہ حمورابی دے ناں توں جانیا جاندا اے، تے ایہ امکان اے کہ عراق وچ دنیا دا پہلا عجائب گھر سی۔ عجائب گھر 530 ق م دا اے۔ [۶][۷][۸][۹]
مختصر تریخ
[سودھو]تریخ توں پہلے
[سودھو]عراق قدیم ترین انساناں دی رہائش گاہ سی طوفانِ نوح ایتھے اُتے آیا سی۔ عراق توں مݪݨ والے آثارِ قدیمہ ثابت کردے نيں پئی زمانہ تریخ توں پہلے وچ وی ایتھے دے لوک باقاعدہ زبان، سبھیاچار اتے مذہب رکھدے سن ۔ عراق دے شمال مشرق وچ شانیدر دے غاراں توں مݪݨ والے نیاندرتھال انسان دے ڈھانچاں توں، جو پنجاہ توں سٹھ ہزار سال پرانے نيں، ایہہ پتہ چلدا اے پئی اوہ بولن دی صلاحیت رکھدے سن اَتے رسومات ادا کيتا کردے سن مثلاً اپݨے مردے پھُلاں دے نال دفناندے سن ۔[۱۰]
زمانہ قدیم
[سودھو]عراق نوں پہلی انسانی رہتل دی آماجگاہ سمجھیا جاندا اے۔ عراق دا قدیم ناں میسوپوٹیمیا اے۔ مگر ایہ اوہ ناں اے جو یونانیاں نے انہاں نوں دتا سی جس دا مطلب یونانی بولی وچ ،دریاواں دے درمیان، دے نيں چونکہ ایہ رہتل دریائے دجلہ تے دریائے فرات دے درمیان وچ پروان چڑھی۔ اسنوں اسيں رہتل وچکار النھرین یا بلاد الرافدين کہندے نيں۔ ایہ علاقہ سمیریا، اکادی، اسیریائی، کلدانی، ساسانی تے بابل دی تہذیباں دا مرکز سی جو پنج ہزار سال پہلے از مسیح باقی دنیا وچ وی نفوذ کر گیا۔ انھاں نے دینا نوں لکھنا سکھایا تے ابتدائی ریاضیات، فلسفہ تے سائنسی علوم دے اصول دیے۔ اکادی سلطنت لبنان دے ساحلاں تک پھیلی ہوئی سی لبنان اوہ علاقہ اے جس نے ابتدائی حروف بنائے تے سمندری جہاز رانی دی ابتدا کيتی۔ اکادیاں دے بعد سمیریاں تے اس دے بعد بابل دی رہتل نے فروغ پایا۔ بابل دی رہتل وچ حمورابی دی بادشاہت وچ انھاں نے دنیا نوں شہریت دے ابتدائی قوانین دیے۔ چھیويں صدی ق م وچ ایہ علاقہ اگلے چار سو سال دے لئی سائرس اعظم دی سلطنتِ فارس دا حصہ بن گیا۔ جس دے بعد سکندر اعظم نے ایہ علاقہ فتح کيتا جو دو سو سال دے لئی یونانی سلطنت دے زیرِنگاں رہیا۔ سکندر دے بعد ایرانیاں نے ستويں صدی عیسوی تک راج کيتا۔
خلافت راشدہ
[سودھو]خلافت راشدہ وچ عراق ساسانی سلطنت دا حصہ سی سلطنت، اسلامی خلافت دی سرحداں تک شروع ہوئی جس نوں اسلامی فتح فارس کہیا جاندا اے، اتے اس دا آغاز سلطنت دے سیاسی اتے اقتصادی مرکز عراق پر مسلماناں دے حملے دی فتوحات توں ہويا [۱۱] سنہ 11 ہجری بمطابق 633 عیسوی وچ خالد بن الولید دی قیادت وچ عراق اُتے حملہ کيتا اتے فتح حاصل کيتی ۔ اس فتح دے بعد خالد بن الولید نوں رومی محاذ اُتے بھیجیا گیا تاں مسلماناں اُتے فارسیاں نے حملہ کيتا جس دی وجہ توں اوہناں نوں نقصان اٹھاݨا پيا۔ [۱۲] خلیفہ دوم سیدنا عمر بن خطاب رضی اللہ عنہ دے دور وچ فتوحات دی دوجی لہر سعد ابن ابی وقاص دی قیادت وچ سنہ 14 ہجری بمطابق 636 عیسوی وچ شروع ہوئی، چنانچہ فیصلہ کن فتح سنہ 636 عیسوی وچ ہوئی ۔ القدسیہ اتے سعد ابن ابی وقاص دی جنگ عراق اُتے حکومت کردی سی نوجوان اسلامک اسٹیٹ تے فارس دے درمیان سرحد عراق توں زگروس پہاڑاں تک بݨ گئی۔ خلیفہ عمر بن الخطاب دے دور وچ بصرہ اور کوفہ شہر تعمیر ہوئے۔ جنگ جمل دے بعد، امام علی نے خلافت دے راجگڑھ نوں مدینہ توں کوفہ منتقل کر دتا کیونجے اودوں اسلامی ریاست دی سرزمین دے وسط وچ اس دا اسٹریٹجک مقام سی، تے اوتھے اوہناں دے حامیاں دی وڈی تعداد سی [۱۳] تے عراق دا انتظام اُنہاں گورنراں دے زیر انتظام رہیا جیہڑے مدینہ وچ خلیفہ دے ذریعہ مقرر کيتے گئے سن، ایتھے تک کہ چوتھے خلیفہ علی بن ابی طالب دے قتل توں پہلے، جنہاں نے کوفہ نوں اپنا دارالخلافہ بنا لیا، کیونجے اوہ ریاست موصل وچ سن ۔ سنہ 656/36 ہجری وچ دو گورنر جنہاں وچوں اک علی دا سی جو مالک بن الحارث النخعی اے اَتے دوجا معاویہ دا جیہڑا الضحاک بن قیس اے۔
اموی ریاست
[سودھو]اموی ریاست یا اموی خلافت ( 41-132 ہجری / 662-750 AD ) اسلام دی تریخ وچ دوسری خلافت اے، تے اسلام دی تریخ دی سب توں وڈی ریاست اے۔ بنو امیہ پہلے حکمران مسلمان خاندان سن، کیونجے انہاں نے 41 ہجری (662 AD) توں 132 ہجری (750 AD) تک حکومت کیتی، تے ریاست دا راجگڑھ موجودہ جمہوریہ شام دے شہر دمشق وچ سی۔معاویہ بن ابی سفیان دے دور وچ سیاسی سطح اُتے سب توں نمایاں تبدیلی ایہ سی کہ اس نے ریاست دے راجگڑھ نوں کوفہ توں دمشق منتقل کر دتا (جب علی نے اسنوں مدینہ توں کوفہ منتقل کيتا سی) تے اس توں کچھ لوک ناراض ہوئے۔ عراق اور حجاز دے ریاست نے انہاں دے دور حکومت وچ استحکام تے خوشحالی دے دور دا مشاہدہ وی کيتا تے طویل وقفے دے بعد فتوحات دی پیروی دی ۔[۱۴]
اموی خاندان دے دوران عراق [۱۵] رونما ہوݨ والے اہم ترین واقعات وچوں ایہ نيں: کربلا وچ الطف دا واقعہ جو تن دن اُتے محیط سی تے اس دا اختتام 10 [۱۶] سنہ 61 ہجری نوں ہويا جو کہ 12 اکتوبر 680 دے مطابق اے۔ AD. محمد بن عبداللہ ، جنہاں نوں مسلماناں نے جنگ دے خاتمے دے بعد "شہداء دا آقا" کہنا شروع کیتا، تے انہاں دے نال انہاں دے اہل خانہ تے ساتھی، تے اموی خلیفہ یزید بن معاویہ دی فوج سی جس دے نتیجے وچ حسین تے اس دے نال رہنے والے بوہتے مارے گئے۔ تے اہل عراق نے حجاز دے لوکاں دے نال عبد اللہ بن زبیر دے خلیفہ دی بیعت کيتی، فیر اس دے بعد مختار الثقفی نے سنہ 66 ہجری وچ بنی امیہ دے خلاف انقلاب دا اعلان کيتا تے اس دے قاتلاں دے اک گروہ نوں قتل کر دتا۔ امام حسین [۱۷][۱۸][۱۹] جو کوفہ تے ہور جگہاں پر سن، جداں عمر بن سعد [۲۰] اور شمر ابن ذی الجوشن تے ہور، تے کوفہ وچ حکومت اُتے قبضہ کيتا تے نعرہ بلند کيتا۔ "اوہ، حسین دا بدلہ" تے عراق وچ علوی ریاست بنانے دا ارادہ کر رہیا سی، تے خلیفہ دے دور وچ مصعب بن زبیر [۲۱] دی فوج دے ہتھوں سنہ 67 ہجری وچ کوفہ وچ ماریا گیا۔ عبد الملک بن مروان جس نے سنہ 71 ہجری وچ "جنگ دیر الجثیق" وچ کامیابی دے بعد عراق دا مینڈیٹ دوبارہ حاصل کيتا۔ تے عبد الملک بن مروان نے عبد اللہ بن زبیر دے خلاف جنگ وچ کامیابی دے بعد حجاج بن یوسف نوں عراق تے مشرق دا گورنر بنا کے بھیجیا ۔ [۲۲] عراق وچ بنی امیہ دی حکمرانی انقلابات توں مشروط سی جس وچ زید بن علی بن الحسین دا خلیفہ ہشام بن عبد الملک دے خلاف سنہ 121 ہجری وچ انقلاب وی شامل سی، [۲۳] ، تے عراق وچ بنی امیہ دی حکومت دا خاتمہ ہويا۔ اموی خلیفہ مروان بن محمد دی عبد اللہ بن علی عباسی دی قیادت وچ عباسی فوجاں دے حق وچ ہارنے دے بعد 132 ہجری (750 عیسوی) وچ جمادی الآخرہ دے مہینے وچ عظیم زب دی جنگ ہوئی ۔ [۲۴][۲۵]
عباسی خلافت
[سودھو]عباسی ریاست ، اسلامی حکمران خانداناں وچوں دوسری۔ عباسی امویاں نوں اقتدار توں ہٹانے تے خود نوں خلافت توں وکھ کرنے وچ کامیاب ہو گئے، تے انہاں نے اس حکمران خاندان نوں ختم کر دتا تے اس دے بیٹےآں دا پِچھا کيتا ایتھے تک کہ انہاں وچوں اکثر نوں ختم کر دتا، تے صرف انہاں لوکاں نوں بچایا گیا جو اندلس وچ پناہ منگدے سن ۔ عباسی ریاست دا قیام پیغمبر اسلام دے سب توں چھوٹے چچا محمد بن عبداللہ، یعنی العباس بن عبد المطلب دے خاندان دی اولاد نے کيتا سی۔ ایہ ریاست دمشق دے شہر توں کوفہ تک سی فیر انبار ، اس توں پہلے کہ انہاں نے بغداد شہر نوں اپنا راجگڑھ بنایا، تے بغداد تن صدیاں تک ترقی کردا رہیا، تے دنیا دا سب توں وڈا تے خوبصورت شہر بن گیا، خاص طور اُتے خلیفہ ہارون الرشید دے دور وچ ، جس دا ناں بغداد سی۔ ہزار راتاں دے ناولاں توں وابستہ سی تے اک رات تے باقی عالمی ادب وچ [۲۶] لیکن اس دا ستارہ پوری طرح عباسی ریاست دے غروب آفتاب دے آغاز دے نال ہی مدھم ہونا شروع ہو گیا۔ عباسی ریاست دے انہدام دی وجوہات وکھ وکھ سی، خاص طور پر: اس دور وچ وکھ وکھ عوامی تے مذہبی تحریکاں دا ابھرنا۔ انہاں ٹیماں تے عباسی حکمراناں دے درمیان جھگڑے دا مرکز " خلافت " یا مسلماناں دی قیادت سی
علیحدگی پسند تحریکاں دے پھیلاؤ دی حوصلہ افزائی کرنے والے اندرونی عوامل وچ عباسی ریاست دے علاقے وچ توسیع وی سی کیونجے اودوں راجگڑھ تے ریاست دے کچھ حصےآں دے درمیان فاصلہ تے آوا جائی دی دشواریاں نے دور دراز ملکاں دے گورنراں نوں اپنے اختیارات توں تجاوز کر دتا سی۔ تے اپنی علیحدگی پسند تحریک نوں روکنے دے لئی خلافت دے راجگڑھ توں آنے والی فوجاں توں خوفزدہ ہوئے بغیر اپنی ریاستاں دے معاملات وچ خودمختار ہو گئے۔جو اودوں تک نئيں پہنچی جداں تک کہ بہت دیر ہو چکی سی تے عباسی ریاست دی سب توں نمایاں علیحدگی پسند تحریکاں وچوں اک: مطالعہ تحریک، ضلعے دی تحریک ، اور فاطمی تحریک ۔ عباسی ریاست دی حکمرانی دے دوران، ہمدانیاں نے موصل اُتے قبضہ کر ليا تے اس اُتے (890 AD-1004 AD) تک حکومت کیتی، اس طرح ہمدانی ریاست قائم ہوئی۔ بغداد وچ عباسی حکومت دا خاتمہ سنہ 656 ہجری / 1258 عیسوی وچ ہويا جدوں ہلاکو خان تاتاری اس شہر اُتے حملہ کيتا۔
منگول حملہ تے اس دا نتیجہ
[سودھو]1257 وچ منگول کمانڈر ہلاگو خان نے بغداد اُتے قبضہ کرنے دے لئی منگول سلطنت دی وڈی تعداد وچ فوجاں جمع کرنا شروع کیتیاں۔ [۲۷] اسلامی خلافت دے راجگڑھ وچ پہنچنے پر، ہلاگو نے عباسی خلیفہ المستسم باللہ توں ہتھیار سُٹن نوں کہیا، لیکن خلیفہ نے ہتھیار سُٹن توں انکار کر دتا، جس توں ہلاگو ناراض ہويا، چنانچہ اس نے راجگڑھ نوں تباہ کرنے دا حکم دتا۔ جو مزاحمت دی حوصلہ شکنی دی منگول حکمت عملی توں مطابقت رکھدا اے، تے بغداد مکمل طور اُتے تباہ ہو گیا، [۲۸] تے اندازے دے مطابق مرنے والےآں دی تعداد 200,000 توں لے کے اک ملین تک اے۔ [۲۹] ہلاگو دی نسطوری بیوی ڈوکوز سواݨی دی مداخلت توں مقامی عیسائی آبادی نوں کسی نے پریشان نئيں کيتا۔ [۳۰][۳۱] بیت الحکمت لائبریری نوں جلانے دے علاوہ، جو اودوں دی سب توں وڈی سائنسی، ادبی تے فنی لائبریری سمجھی جاندی سی کیونجے اس وچ لاتعداد قیمتی کتاباں تے آثار قدیمہ دے انمول دستاویزات موجود سن ۔ [۳۲] کچھ مورخین دا خیال اے کہ منگول حملے نے زرعی نظام دے بنیادی ڈھانچے نوں تباہ کر دتا جس نے میسوپوٹیمیا نوں ہزاراں سالاں تک پھلتا پھولتا رکھا۔ [۳۳] پر، دوسرے مورخین نے نشاندہی دی کہ زرعی شعبے دے زوال دی بنیادی وجہ مٹی دی کھاری اے۔ [۳۴] منگولاں دے حملے دے بعد، جلائر نے عراق اُتے حکومت کیتی، تے سال 1401 وچ امیر تیمور نے عراق اُتے حملہ کیتا، تے اس دے سامنے ہتھیار سُٹن دے بعد بغداد نوں تباہ کر دتا، تے تباہی دے نتیجے وچ تقریباً 20،000 بے دفاع باشندے مارے گئے۔ [۳۵] تیمرلین نے ہر سپاہی نوں مقتولین دے دو سراں دے نال اس دے پاس واپس آنے دا حکم دتا (تے سپاہیاں دے اس توں بھَو دی وجہ توں، انہاں نے بغداد وچ داخل ہوݨ توں پہلے انہاں قیدیاں نوں مار ڈالیا کہ جدوں اوہ اس دے پاس آئے تاں اسنوں سر دکھائے)۔ [۳۶] تے تیموری ریاست توں اس دا الحاق۔ پندرہويں صدی وچ ، کالی بھیڑاں دے قبیلے (قرہ قونلو) عراق اُتے اپنا کنٹرول ودھانے وچ کامیاب ہو گئے، کیونجے انہاں دے رہنما بہرام خواجہ نے موصل شہر اُتے اپنا کنٹرول ودھایا، تے فیر اس دے بیٹے یوسف بن قرہ محمد، پیرام دا پوتا، ایران وچ تبریز دے نیڑے جلیری فوج نوں شکست دینے وچ کامیاب ہويا، تے اس نے عراق اُتے قبضہ کر ليا، تے کالی بھیڑاں دی حکمرانی 1467 عیسوی وچ دوسرے ترک قبیلے یعنی سفید بھیڑاں دے بعد ختم ہو گئی۔ )، عراق اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوگئے، کیونجے انہاں دے امیر حسن قسون نے بلیک شیپ قبیلے دی فوج نوں شکست دتی تے انہاں نوں عراق توں کڈ دتا۔[۳۷]
صفوی ریاست
[سودھو]صفویاں، شاہاں دے خاندان نے 1501–1785 عیسوی وچ فارس ( ایران ) اُتے حکومت کيتی تے 1509 وچ شاہ اسماعیل صفوی دی قیادت وچ بغداد اُتے قبضہ کر ليا۔ [۳۸] صفویاں دے زیر تسلط رہیا ایتھے تک کہ 1535 وچ عثمانیاں نے اسنوں انہاں توں کھو لیا، لیکن صفویاں نے جلد ہی 1624 عیسوی وچ اس اُتے قبضہ کر ليا، تے جدوں شاہ دی فوج داخل ہوئی تاں اس وچ قتل عام ہويا ، تے ایہ باقی رہیا۔ صفوی حکومت دے تحت 1638 عیسوی تک، جدوں عثمانی سلطان مراد چہارم نے 1638 عیسوی وچ اس وچ داخلہ لیا۔
سلطنت عثمانیہ
[سودھو]صفوی ریاست نے سفید بھیڑاں دی ریاست نوں شکست دتی جو عراق، ایران، آذربائیجان، آرمینیا، ترکی دے کچھ حصےآں، ترکمانستان تے جارجیا اُتے حکومت کر رہی سی تے عراق مختصر مدت دے لئی صفویاں دے ماتحت ہو گیا، یعنی 1508 دے عرصے وچ ۔ ، فیر انہاں نے عثمانیاں دے نال جنگ چالدران وچ اپنی شکست دے بعد 1514 توں آہستہ آہستہ عراق نوں کھو دتا ایتھے تک کہ انہاں نے 1533 وچ اپنی تمام سرزمین عراق نوں کھو دتا، فیر 1623–1638 دے درمیان عراق نوں دوبارہ فتح کيتا۔ [۳۹][۴۰] ستارہويں صدی تک سلطنت عثمانیہ دی طاقت اک طرف صفوی ریاست تے دوسری طرف یورپی ملکاں دے نال بار بار تنازعات دی وجہ توں ختم ہو گئی تے اپنی ریاستاں اُتے اس دا کنٹرول کمزور ہو گیا۔ جزیرہ نما عرب وچ نجد توں خانہ بدوشاں دی آمد توں آبادی وچ وادھا ہويا۔ تے آباد علاقےآں اُتے بدویاں دے چھاپےآں نوں روکنا ناممکن ہو گیا۔ [۴۱][۴۲] بوہتے ہجرتاں وسطی تے جنوبی علاقےآں دی طرف سی، خاص طور اُتے اوہ جو دریائے فرات توں متصل نيں، یعنی انبار توں بصرہ تک۔ 1747–1831 دے درمیانی عرصے دے دوران، ادیگی قوم نسل دے مملوک افسراں نے عراق اُتے حکومت دی [۴۳] اوہ عثمانی سبلائم پورٹ توں خود مختاری حاصل کرنے وچ کامیاب ہو گئے۔ انہاں نے قبائلی بغاوتاں نوں کچل دتا، ینی چری فورس دے اختیارات نوں محدود کیتا، امن بحال کیتا، تے اک پروگرام متعارف کرایا۔ معیشت تے فوجی نظام نوں جدید بنانا۔ 1831 وچ ، عثمانیاں نے مملوک حکومت دا تختہ الٹنے تے عراق اُتے براہ راست کنٹرول مسلط کرنے وچ کامیابی حاصل کيتی۔ [۴۴] ویہويں صدی دے اوائل وچ عراق دی آبادی پنجاہ لکھ توں کم سی [۴۵] تے عراق وچ عثمانی سلطنت دے اختتام پر، اس نے قتل عام کيتا جسنوں سیفو قتل عام دے ناں توں جانیا جاندا اے، جسنوں آشوری قتل عام یا شامی قتل عام وی کہیا جاندا اے، جو کہ سلطنت عثمانیہ دی باقاعدہ افواج دی مدد توں شروع دی جانے والی جنگی کارروائیاں دا اک سلسلہ اے۔ نیم باقاعدہ مسلح گروہاں دا جنہاں نے پہلی عالمی جنگ دے دوران تے اس دے بعد آشوری قوم دے شہریاں نوں نشانہ بنایا۔ [۴۶] انہاں کارروائیاں دے نتیجے وچ انہاں وچوں ہزاراں افراد ہلاک ہوئے، تے ہور موجودہ ترکیہ دے جنوب مشرق تے شمال مغربی ایران وچ اپنے اصل رہائش دے علاقےآں توں بے گھر ہو گئے۔ [۴۷] انہاں وچوں کچھ عراق وچ آباد ہوئے۔
پہلی جنگ عظیم، برطانوی مینڈیٹ تے کنونشنز
[سودھو]عراق تن ریاستاں توں قائم ہويا: بغداد ، بصرہ تے موصل، جو سابقہ سلطنت عثمانیہ نال تعلق رکھدی سی۔ عراق اُتے عثمانی حکومت پہلی جنگ عظیم تک جاری رہی، جدوں عثمانیاں نے جرمنی اور مرکزی طاقتاں دا نال دتا۔ جنگ دا اعلان کرنے دے بعد، میسوپوٹیمیا مہم وچ انگریزاں نے 92,000 فوجیاں نوں کھو دتا۔ عثمانی نقصانات معلوم نئيں سن، لیکن برطانوی افواج نے عثمانی فوج توں 45,000 قیدیاں نوں پھڑ لیا۔ برطانوی فوج 11 مارچ 1917 نوں بغداد وچ داخل ہوݨ وچ کامیاب ہوئی۔ 1918 دے آخر تک اس خطے وچ 410,000 برطانوی فوجی تعینات سن، [۴۸] جنہاں وچوں 112,000 جنگی فوجاں سی۔ [۴۹] 1916 وچ ، برطانیہ اور فرانس نے سائیکس پیکو معاہدہ دے تحت پہلی جنگ عظیم دے بعد مغربی ایشیا دی تقسیم دا منصوبہ پیش کيتا۔ [۵۰][۵۱] جنگ دے بعد، جمعیت اقوام نے میسوپوٹیمیا دیاں ریاستاں (یعنی بغداد، بصرہ تے موصل ) نوں برطانیہ توں نوازیا۔ 11 نومبر 1920 نوں عراق برطانوی کنٹرول وچ لیگ آف نیشنز دا مینڈیٹ بن گیا۔ [۵۲] برطانوی مسلح افواج نے قبضے دے خلاف عرب تے کرداں دی بغاوتاں نوں کچل دتا۔ انہاں انقلابات وچ سب توں نمایاں: ویہہ دی دہائی دا انقلاب تے شام وچ دیر الزور دا انقلاب، جو موصل اور تکریت تک پھیلا ہويا محافظہ الانبار تے کرد علاقےآں وچ شیخ محمود الحفید دا انقلاب شام سی۔ [۵۳][۵۴]
مارچ 1921 وچ ، قاہرہ کانفرنس، جس دی صدارت چرچل نے کی، مشرق وسطیٰ وچ استحکام دے لئی منعقد ہوئی۔ جتھے فیصل نوں تنصیب دی تصدیق دے لئی ریفرنڈم کرانے دی سفارش دے نال عراق دا بادشاہ نامزد کيتا گیا تے فیصل نوں 23 اگست 1921 نوں باضابطہ طور اُتے بادشاہ دا تاج پہنایا گیا۔ [۵۵] جنرل اسمبلی دی طرف توں آئین دے مسودے اُتے بحث وچ اک ماہ دا عرصہ لگا، تے معمولی ترامیم دے بعد اسنوں جولائی 1924 وچ منظور کر ليا گیا۔ نامیاتی قانون (جداں کہ آئین کہیا جاندا سی) 21 مارچ 1925 نوں بادشاہ دے دستخط دے فوراً بعد نافذ ہويا۔ آئین نے اک آئینی بادشاہت، اک پارلیمانی حکومت تے دو قانون ساز ایواناں دی منظوری دتی۔ دونے کونسلاں اک منتخب پارلیمنٹ تے مقرر کردہ قابل ذکر کونسلاں اُتے مشتمل سی۔ پارلیمنٹ دے ممبران ہر چار سال بعد آزادانہ انتخابات وچ منتخب ہُندے سن ۔ پہلی پارلیمنٹ دا اجلاس 1925 وچ ہويا۔ 1958 وچ بادشاہت دے خاتمے توں پہلے دس عام انتخابات ہوئے۔ اس عرصے وچ 50 توں ودھ حکومتاں دا قیام نظام دے عدم استحکام دی عکاسی کردا اے۔ [۵۵] عراق تے برطانیہ دے درمیان 1926 اور 1927 دے دوران اَگڑ پِچھڑ معاہدے ہوئے تے 1929 وچ برطانیہ نے عراق نوں مطلع کيتا کہ اوہ اسنوں 1932 وچ آزادی دے گا ۔ 30 جون 1930 نوں اک نويں معاہدے اُتے دستخط کيتے گئے۔ اس معاہدے نے عراق تے برطانیہ دے درمیان اک مضبوط اتحاد دے قیام دی منظوری دتی سی جس وچ "خارجہ پالیسی توں متعلق تمام معاملات وچ دونے فریقاں دے درمیان مکمل تے واضح مشاورت دی منظوری دتی گئی سی جو انہاں دے مشترکہ مفادات نوں متاثر کر سکدے نيں۔" عراق نظم و نسق تے داخلی سلامتی دا انتظام کردا اے تے برطانیہ دی حمایت توں غیر ملکی جارحیت دے خلاف اپنا دفاع کردا اے۔ برطانیہ نے اپنے یونٹاں نوں بصرہ دے نیڑے تے فرات دے نیڑے حبانیہ وچ فضائی فوجی اڈےآں دے لئی جگہاں داں۔اس معاہدے دی مدت پچیہہ سال سی تے جے عراق لیگ آف نیشنز وچ داخل ہُندا اے تاں ایہ موثر ہوئے گا۔ 3 اکتوبر 1932 نوں عراق اک آزاد ملک دے طور اُتے لیگ آف نیشنز وچ داخل ہويا۔ [۵۶]
زمانہ جدید
[سودھو]جنگ عظیم اول دے دوران وچ برطانیہ نے اس اُتے قبضہ کر ليا۔ بعد وچ فرانس تے برطانیہ نے بندر ونڈ کر کے مشرق وسطی دے حصے بخرے کيتے۔ 1932 وچ انگریزاں نے اسنوں آزادی دتی تے حکومت شریف مکہ دے بھائی امیر فیصل نوں ترکاں دے خلاف جنگ لڑنے دے معاوضے دے طور اُتے دتی۔ مگر عراق وچ برطانیہ دے فوجی اڈے برقرار رہے تے اصل طاقت ايسے دے پاس سی جنگ عظیم دوم دے بعد امریکا دا اثر اس خطے وچ ودھنا شروع ہو گیا۔ 1956ء وچ عراق، پاکستان، ترکی، ایران، امریکا تے برطانیہ دے درمیان وچ معاہدہ بغداد ہويا جو مصر دے جمال عبدالناصر تے شام دے خلاف اک محاذ بن گیا۔ اس اُتے جمال عبدالناصر نے عراقی بادشاہت دے خلاف آواز اٹھائی جس دا اثر عراق وچ وی ہويا۔ 14 جولائی 1958ء نوں بریگیڈئیر جنرل عبدالکریم قاسم تے کرنل عبدالسلام عارف دی قیادت وچ عراقی فوج نے انقلاب برپا کيتا تے عراقی بادشاہت دا خاتمہ کر دتا۔ انھاں نے عراق نوں جمہوریہ قرار دتا تے معاہدہ بغداد نوں قبول کرنے توں انکار کر دتا۔ بریگیڈئیر جنرل عبدالکریم قاسم تے کرنل عبدالسلام عارف وچ بعد وچ اختلافات پیدا ہو گئے کیونجے کرنل عبدالسلام عارف مصر دے نال گہرے تعلقات دے حامی سن مگر بریگیڈئیر جنرل عبدالکریم قاسم ایسا نئيں چاہندے سن ۔ اودوں کرنل عبدالسلام عارف نوں فارغ کر دتا گیا۔ 1963ء وچ اک ہور فوجی بغاوت وچ بعث پارٹی نے اقتدار اُتے قبضہ کر ليا تے کرنل عبدالسلام عارف نوں صدر بنا دتا گیا۔ ایہ اوہی پارٹی اے جس دے رکن صدام حسین بعد وچ صدر بن گئے۔ درمیان وچ کچھ وقت دے لئی اقتدار بعث پارٹی دے ہتھ توں نکل گیا مگر انھاں نے دوبارہ اقتدار اُتے قبضہ کر ليا۔ 1968ء وچ تیل دی برطانوی کمپنی نوں فارغ کر کے اک فرانسیسی کمپنی دے نال معاہدہ کر ليا گیا۔ مگر بعد وچ تیل دی صنعت نوں قومیا لیا گیا۔ ایہی اوہ دور اے جس وچ عراق نے کچھ اقتصادی ترقی کيتی۔ جو پہلے برطانوی لوٹ کھسوٹ دے نال ممکن نئيں سی بعث پارٹی دے صدام حسین دی حکومت 2003ء تک قائم رہی جس دے بعد امریکا نے عراق اُتے قبضہ کر ليا۔ صدام حسین دے زمانے وچ ایران دے نال اک طویل وقت (ایران عراق جنگ) لڑی گئی جس وچ عراق نوں سعودی عرب تے امریکا دی آشیر باد حاصل سی مگر جدوں صدام حسین نے کویت اُتے قبضہ کرنے دی کوشش کيتی تاں سعودی عرب تے امریکا نے اس دے خلاف جنگ لڑی۔ اس جنگ وچ امریکا نے ترکی تے سعودی عرب دا علاقہ عراق دے خلاف استعمال کيتا۔ کویت اُتے عراق دا قبضہ چھڑا لیا گیا مگر اس دے بعد وی امریکا دے عزائم جاری رہے حتیٰ کہ امریکا نے مارچ 2003ء وچ اک ہور جنگ (جنگ عراق 2003ء) وچ عراق اُتے قبضہ کر ليا۔
صدام حسین دا دور حکومت
[سودھو]صدام حسین عبد المجید التکریندی ، جنہاں دا تعلق البیضات قبیلے توں اے [۵۷] (28 اپریل 1937 [۵۸] – 30 دسمبر 2006) [۵۹] 1979 عیسوی توں 9 اپریل تک جمہوریہ عراق دے چوتھے صدر 2003 AD [۶۰] ، تے عراقی جمہوریہ دے پنجويں ریپبلکن گورنر، تے 1975 تے 1979 دے درمیان عراقی جمہوریہ دے نائب صدر رہے۔ اس دا ناں 17 جولائی 1968 دے انقلاب وچ بعث پارٹی دی بغاوت دے دوران سامنے آیا، جس نے عرب قوم پرست نظریات، اقتصادی شہری کاری، اور سوشلزم نوں اپنانے اُتے زور دتا۔ صدام نے حکومت تے مسلح افواج دے متضاد شعبےآں دی باگ ڈور ایداں دے وقت وچ سنبھالی سی جدوں بہت ساریاں تنظیماں دا خیال سی کہ اوہ حکومت دا تختہ الٹنے دے قابل نيں۔ عراق دے لئی اک منظم ترقیاتی پالیسی دے نتیجے وچ ستر دی دہائی وچ عراقی معیشت وچ تیزی توں وادھا ہويا، اس دے علاوہ اودوں تیل دی قیمتاں وچ وڈی تیزی دے نتیجے وچ حاصل ہوݨ والے وسائل بھی۔ [۶۱] 1968ء وچ بعث پارٹی دے عراق وچ اقتدار سنبھالنے دے بعد، صدام نے سنی اور شیعہ فرقےآں تے عرباں ، کرداں تے ہور دے درمیان استحکام حاصل کرنے دی کوشش کيتی۔ [۶۲] ایہ صدام دی رائے وچ سی کہ جس ملک وچ فرقہ واریت تے تفریق پھیلی ہوئی ہو اوتھے دی مضبوط تے مستحکم قیادت نوں جبر دی پالیسی دی لوڑ ہُندی اے تے اس دے نال نال معیار زندگی نوں بلند کرن دی لوڑ ہُندی اے۔ [۶۲]
صدام دے عراق دے صدر بننے دے فوراً بعد، اس نے 22 جولائی 1979ء نوں بغداد دے ہال آف مولے وچ بعث پارٹی دے رہنماواں نوں جمع کيتا۔ اس نے انہاں نوں غداری قرار دتا، تے انہاں نوں میٹنگ روم دے باہر تے حاضرین دے سامنے فائرنگ اسکواڈ دے ذریعے اک اک کر کے پھانسی دا سامنا کرنا پيا۔ [۶۳] 1980 وچ ، عراق نے ایران دے نال جنگ شروع کر دتی [۶۴] ، تے 2 اگست 1990 نوں صدام نے کویت اُتے حملہ کر دتا ۔ [۶۵] جس دی وجہ توں 1991ء وچ دوسری خلیجی جنگ شروع ہوئی۔ [۶۶] دوسری خلیجی جنگ دے فوراً بعد عراق دے جنوب تے شمال وچ اک بغاوت برپا ہوئی جسنوں شعبان بغاوت دے ناں توں جانیا جاندا اے تے اس دا آغاز تیسرے مارچ 1991ء نوں ہويا [۶۷]۔ ایہ ناکہ بندی 6 اگست 1990ء نوں کویت اُتے حملے دے چار دن بعد شروع ہوئی تے سلامتی کونسل نے عراق دے خلاف اقتصادی پابندیاں لگانا جاری رکھن تے عراق اُتے نوے دی دہائی دے دوران اپنی ذمہ داریاں دی خلاف ورزی دا الزام عائد کيتا گیا، جس وچ 1993 وچ اک سازش دا الزام عائد کيتا گیا۔ [۶۸][۶۹][۷۰] عراق اُتے ناکہ بندی دے سنگین نتائج برآمد ہوئے، کیونجے اس توں ملک دی معیشت تباہ ہوئی، صحت تے تعلیمی سطح وچ گراوٹ آئی تے خوراک تے ادویات دی کمی دی وجہ توں انسانی تباہی ہوئی۔ [۷۱] عراق نے سلامتی کونسل دی قرارداداں 706 تے 712 نوں مسترد کر دتا اے، جو عراق نوں انسانی امداد دے بدلے تیل فروخت کرنے دی اجازت دیندی نيں۔ لیکن عراق نے بعد وچ رضامندی ظاہر کیتی، تے سلامتی کونسل دی قرارداد نمبر 986 دے مطابق انسانی امداد اسنوں منتقل کر دتی گئی، جس نے خوراک دے لئی تیل دے پروگرام دی منظوری دتی۔ [۷۲][۷۳] 18 فروری 1999 نوں، اپریل 1999 دے آخر تک، صدام حسین دی سربراہی وچ عراقی حکومت دے ہتھوں جناب محمد صادق الصدر دے قتل دے نتیجے وچ اک بغاوت ہوئی، تے محاذ آرائیاں ہوئیاں۔
امریکی قبضہ تے اس دے بعد
[سودھو]اج بھݪک عراق وچ اک برائے ناں حکومت قائم اے جو 30 جنوری 2005ء دے انتخابات دے نتیجے وچ قائم ہوئی سی مگر امریکی قبضہ جاری اے تے اصل طاقت ايسے دے پاس اے۔ تیل دی عراقی دولت نوں برطانیہ تے امریکا دونے ہتھوں توں لوٹ رہے نيں۔ ایہ دور اک خون آلود دور دے طور اُتے چيتا کيتا جائے گا کیونجے انہاں چند سالاں وچ اِنّی عراقی عوام قتل ہوئی اے جو پچھلے پنجاہ سال وچ نئيں ہوئی۔ عراق دے سابق صدر صدام حسین نوں امریکی دی زیرِنگاں حکومت نے پھانسی دے دتی اے جس توں فرقہ وارانہ فساد وچ وادھا ہويا اے۔ استعماری طاقتاں سنی، شیعہ تے کرد مسلماناں وچ اختلافات نوں ہويا دے رہے نيں جس دا منطقی نتیجہ عراق دی تقسیم دی صورت وچ نکل سکدا اے۔ اس دے علاوہ امریکا دی نظراں ایران تے پاکستان اُتے لگی ہوئیاں نيں جو اودوں ھر طرف توں امریکی افواج یا انہاں دی ساتھی حکومتاں دے درمیان وچ گھری ہوئیاں نيں۔ اس توں مشرقِ وسطیٰ دا نقشہ اک بار فیر بدلنے دا امکان اے۔
موجودہ عراق
[سودھو]شہری بدامنی نے ملک نوں ہلیا کے رکھ دتا جو جولائی 2018 وچ بغداد تے نجف توں شروع ہويا تے ستمبر 2019 دے آخر وچ دوسرے صوبےآں تک پھیل گیا کیونجے بدعنوانی، بے روزگاری تے عوامی خدمت کيتی ناکامی دے خلاف احتجاجی مارچ پرتشدد ہو گئے۔ انتظامیہ دے خاتمے تے عراق وچ ایرانی مداخلت دے خاتمے دے مطالبات وچ اضافے توں پہلے 16 سال [۷۴] بدعنوانی، بے روزگاری تے عوامی خدمات وچ نا اہلی دے خلاف یکم اکتوبر 2019 نوں دوبارہ احتجاج تے مظاہرے شروع ہوئے ۔ بعض صورتاں وچ ، عراقی حکومت نے لوڑ توں ودھ سختی دا جواب دتا اے، جس دے نتیجے وچ 12 دسمبر 2019 تک 500 توں ودھ اموات ہوئیاں۔ 27 دسمبر 2019 نوں عراق وچ K1 ویہہ اُتے 30 توں ودھ میزائلاں توں حملہ کيتا گیا جس وچ اک امریکی شہری ٹھیکیدار ہلاک تے ہور زخمی ہوئے۔ امریکا نے ایرانی حمایت یافتہ کتائب حزب اللہ تنظیم نوں ذمہ دار ٹھہرایا۔ اس مہینے دے آخر وچ ، 27 دسمبر نوں ہوݨ والے کتائب حملے دے جواب وچ ، امریکا نے عراق تے شام وچ کتائب حزب اللہ دے پنج تھانواں اُتے بمباری دی ۔ عراقی ذرائع دے مطابق تنظیم دے گھٹ توں گھٹ 25 جنگجو مارے گئے۔ 31 دسمبر 2019 نوں امریکی فضائی حملےآں وچ ہلاک ہوݨ والے کتائب حزب اللہ دے ارکان دے جنازے دے بعد درجناں عراقی شیعہ ملیشیا تے انہاں دے حامیاں نے بغداد دے گرین زون دی طرف مارچ کيتا تے امریکی سفارت خانے دے احاطے دا گھیراؤ کيتا ۔ مظاہرین نے بیریئر دا دروازہ توڑ دتا، استقبالیہ جگہ نوں اگ لگیا دتی، امریکا مخالف پوسٹرز چھڈے تے امریکا مخالف نعرے لکھے۔ امریکی صدر ڈونلڈ ٹرمپ نے ایران اُتے حملے دے ماسٹر مائنڈ دا الزام عائد کيتا اے۔ 3 جنوری 2020 نوں، امریکا تے ایران دے درمیان ودھدی ہوئی کشیدگی دے درمیان، امریکا نے بغداد دے بین الاقوامی ہوائی اڈے دے نیڑے سفر کرنے والے اک قافلے اُتے ڈرون حملہ کیتا، جس وچ ایرانی میجر جنرل تے پاسداران انقلاب اور قدس فورس دے کمانڈر قاسم سلیمانی ہلاک ہو گئے۔ ایران وچ دوسری سب توں ودھ بااثر شخصیت؛ [۷۵] ابو مہدی الانجینیئر ، عراقی پاپولر موبلائزیشن فورسز دے ڈپٹی کمانڈر، چار سینئر ایرانی افسران، تے چار عراقی افسران وی مارے گئے۔ اکتوبر 2019 وچ عراق بھر وچ شروع ہوݨ والے مہینےآں دے مظاہرےآں تے وزیر اعظم عادل عبدالمہدی تے انہاں دی حکومت دے استعفیٰ دے بعد، مصطفیٰ الکاظمی وزارت عظمیٰ دے لئی اہم دعویدار بن گئے۔ [۷۶] 9 اپریل 2020 نوں صدر برہم صالح نے انہاں نوں وزیر اعظم مقرر کیتا، صرف 10 ہفتےآں وچ ملک دی قیادت دے لئی منتخب ہوݨ والے تیسرے شخص سن ۔ سرکاری ٹی وی نے اطلاع دتی اے کہ کاظمی نوں صدر برہم صالح نے نامزد کيتا سی، جس دے فوراً بعد سابق وزیر اعظم نامزد، عدنان الزرفی نے حکومت نوں منظور کرنے دے لئی خاطر خواہ حمایت حاصل کرنے وچ ناکامی دے بعد دستبرداری دا اعلان کيتا۔ نومبر 2021 وچ ، عراقی وزیر اعظم مصطفیٰ الکاظمی اک ناکام قاتلانہ حملے وچ بال بال بچ گئے۔
30 نومبر 2021 نوں، شیعہ رہنما مقتدا الصدر دی زیر قیادت سیاسی بلاک، سدرسٹ تحریک نے اکتوبر دے پارلیمانی انتخابات وچ کامیابی حاصل کرنے دی تصدیق دی سی جس وچ پارلیمنٹ دی 329 نشستاں وچوں کل 73 نشستاں سی۔ پارلیمنٹ دے اسپیکر محمد الحلبوسی دی قیادت وچ تقدم پارٹی نے 37 نشستاں حاصل کیتیاں۔ سابق وزیر اعظم نوری المالکی دی قیادت وچ اسٹیٹ آف لاء پارٹی نے پارلیمنٹ وچ 33 نشستاں حاصل کیتیاں۔ جتھے تک فتح الائنس دا تعلق اے، جس دے اہم اجزاء ایران دے حمایت یافتہ دھڑے نيں، اس نے عوامی حمایت کھونے دے بعد صرف 17 نشستاں حاصل کیتیاں۔ دے ڈی پی نے 31 نشستاں حاصل کیتیاں، تے پیٹریاٹک یونین آف کردستان نے 18 نشستاں حاصل کیتیاں۔ عجم اتحاد نے 12 نشستاں حاصل کیتیاں، امتداد موومنٹ تے نیو جنریشن موومنٹ نوں نو نشستاں، تے آزاد ارکان پارلیمنٹ نوں 40 نشستاں حاصل ہوئیاں۔ [۷۷] جتھے تک اقلیتاں دے لئی مخصوص نشستاں دا تعلق اے، بابلبن تحریک نے عیسائیاں دے لئی مختص 5 نشستاں وچوں 4 نشستاں حاصل کیتیاں، جداں کہ اک آزاد امیدوار نے اک نشست جِتی۔ یزیدی موومنٹ فار ریفارم اینڈ پروگریس نے اک یزیدی سیٹ جِت لئی۔ [۷۸]
جغرافیہ
[سودھو]عراق دا کل رقبہ 168,743 مربع میݪ (437,072 مربع کلو میٹر) اے۔ اس دا بوہتے علاقہ صحرائی اے مگر دریائے دجلہ تے دریائے فرات دے درمیان وچ دا علاقہ انتہائی زرخیز اے۔ اس علاقے نوں میسوپوٹیمیابلادالرافدين یا وچکار النھرین کہندے نيں۔ بوہتے شہر انہاں دو دریاواں دے کنارےآں اُتے آباد نيں۔ عراق دا ساحلِ سمندر خلیجِ فارس دے نال بہت تھوڑا اے جو ام قصر کہلاندا اے تے بصرہ دے پاس اے۔ عراق عرب دی آخری سرزمین کہلائی جا سکدی اے کیونجے اس دے بعد ایران تے پاکستان نيں۔ عراق دے اک طرف کویت اے جو کسی زمانے وچ عراق ہی دا حصہ سی۔ اک طرف شام اے تے اک طرف سعودی عرب۔ عراق نوں اپنے تیل دے ذخائر دی وجہ توں بہت اہمیت حاصل اے جو دنیا وچ دوسرے نمبر اُتے نيں۔ عراق وچ خشک گرمیاں دا موسم آندا اے جس وچ بادل تک نئيں آندے مگر سردیاں وچ کچھ بارش ہُندی اے۔ عراق دے شمال وچ کچھ پہاڑی علاقے وی نيں۔ مگر اس دا سب توں وڈا صوبہ (محافظۃ الانبار) جو سعودی عرب دے نال لگدا اے مکمل طور اُتے صحرائی اے۔
جمہوریہ عراق براعظم ایشیا دے جنوب مغرب وچ واقع اے، لہذا ایہ مشرق وسطی دے علاقے وچ واقع اے۔ ایہ عرب دنیا دا شمال مشرقی حصہ بناندا اے۔ اس دی سرحداں شمال وچ ترکیہ ، مشرق وچ ایران ، مغرب وچ شام ، اردن اور سعودی عرب اور جنوب وچ کویت اور سعودی عرب توں ملدی نيں ۔ ایہ عرض البلد 29° 5' تے 37° 22' N، تے عرض البلد 38° 45' تے 48° 45' E دے درمیان پھیلا ہويا اے۔ [۷۹] عراق بنیادی طور اُتے اک صحرائی ملک اے، تے اسنوں صحرائے عرب تے صحرائے شام دا حصہ سمجھیا جاندا اے ، دریائے دجلہ جو اک دوسرے دے نال ملدے نيں ، تے اس توں دو وڈے دریا گزردے نيں، دجلہ تے فرات ۔ عراق دے علاقے۔, تے دونے دریاواں وچ بہت ساریاں معاون ندیاں نيں جو عراق دی سرحداں دے باہر توں آندیاں نيں، سوائے عظیم معاون دریا کے، جو اک عراقی معاون دریا اے۔ پانی دا اک جسم جسنوں شط العرب کہیا جاندا اے، جو بدلے وچ خلیج فارس وچ خالی ہو جاندا اے، تے عراق دے بیشتر وڈے شہر انہاں دو دریاواں نوں نظر انداز کردے نيں، جداں نینویٰ ، بیجی ، بغداد ، رمادی ، عمارہ ، ناصریہ اور بصرہ ۔ جتھے تک عراق دے شمال دا تعلق اے، اس اُتے پہاڑاں دا غلبہ اے، تے اس دا سب توں اُچا مقام 3611 میٹر (11847 فٹ) اونچائی اے، جو کوہ شیخا در دی چوٹی اے [۸۰] ، جس دا مطلب اے (سیاہ خیمہ)۔ عراق دے پہاڑ دو زنجیراں اُتے مشتمل نيں: ترکی دے نال سلسلہ کوہ طوروس سلسلہ، تے ایران دے نال زگروس پہاڑی سلسلہ۔ تے اندرونی طور اُتے عراق وچ ، حمرین دی پہاڑیاں دے اندر پہاڑیاں تے پہاڑ نيں، ايسے طرح مغربی عراق وچ اک سطح مرتفع اے جسنوں مغربی سطح مرتفع کہیا جاندا اے، تے عراق دا اک مختصر ساحل اے جس توں 58 کلومیٹر [۸۰] (36 میݪ) عرب نظر آندے نيں۔ خلیج ہور برآں، عراق وچ مصنوعی جھیلیاں نيں، جنہاں وچ سب توں اہم ثرثار جھیل ، الرزازہ جھیل ، تے صوا جھیل ورگی قدرتی جھیلیاں نيں، جو المثنا گورنری وچ صحرائے شام دے وسط وچ واقع نيں۔ عراق دے جنوبی گورنریٹس وچ کئی دلدل وی نيں جنہاں وچوں سب توں اہم حوثی دلدل تے حمار دلدل نيں۔
رقبہ
[سودھو]عراق دا کل رقبہ (علاقائی پانیاں دے نال)، 20 اکتوبر 2009 نوں عراقی حکومت دے اعدادوشمار دے مطابق، کل 435,052 مربع کلومیٹر اے، جس وچوں 434,128 مربع کلومیٹر زمینی رقبہ (99.8%)، تے 924 مربع کلومیٹر علاقائی پانیاں دا رقبہ اے (0.2%)۔ کتاب حقائق عالم ویب سائٹ دے اعدادوشمار دے مطابق عراق [۸۱] رقبہ 438,317 کلومیٹر 2 اے۔ [۸۲] پانی زمینی رقبہ دا 0.29% اے، یعنی پانی دا رقبہ 950 km2 اے۔ [۸۲] جتھے تک عراق دی سرحداں دی لمبائی دا تعلق اے، ایہ کل 3,809 مربع کلومیٹر اے۔ ترکی دے نال ایہ 367 مربع کلومیٹر، ایران دے نال 1599 مربع کلومیٹر، کویت دے نال 254 مربع کلومیٹر، سعودی عرب دے نال 811 مربع کلومیٹر، اردن دے نال 179 مربع کلومیٹر، تے شام دے نال 599 مربع کلومیٹر اے۔ [۸۲]
تلچھٹ دا میدان
[سودھو]تلچھٹ دا میدان عراق دے اک چوتھائی رقبے پر، یا 132,000 کلومیٹر 2 دے برابر اے، تے اک مستطیل دی شکل وچ پھیلا ہويا اے (650 کلومیٹر لمبا تے 250 کلومیٹر چوڑا)، تے دریائے دجلہ اُتے بلاد شہر دے درمیان پھیلا ہويا اے۔ تے شمال دی طرف توں دریائے فرات اُتے بلیک پہاڑی دے علاقے وچ رمادی دا شہر، تے مشرق توں ایرانی سرحد۔ تے مغرب دی طرف توں صحرائی سطح مرتفع، تے اس وچ دلدل تے جھیلاں شامل نيں، جداں کہ میدانی علاقےآں دے نال دلدل تے جھیلاں بندیاں نيں۔ ایہ ملک دے رقبے دا 30.5%اے۔[۸۳]
صحرائی سطح مرتفع
[سودھو]یہ مغربی عراق وچ واقع اے تے ملک دا تقریباً نصف رقبہ یا 198,000 مربع کلومیٹر اُتے محیط اے، تے اس دی اونچائی (100-1000) میٹر دے درمیان اے، تے اس وچ جزیرہ فرات وی شامل اے۔ عراق دے ریگستان 38.7 فیصد نيں۔ [۸۴]
پہاڑی علاقہ
پہاڑی علاقہ عراق دے شمالی تے شمال مشرقی حصے وچ واقع اے تے مغرب [۸۵] تے مشرق وچ شام، ترکی اور ایران دے نال اپنی مشترکہ سرحداں تک پھیلا ہويا اے۔
ہموار علاقہ
یہ جنوب وچ نچلے میداناں تے عراق دے شمال تے شمال مشرق وچ بلند پہاڑاں دے درمیان اک عبوری خطہ اے ۔ایہ پہاڑی علاقے دے رقبے دے 50% توں وی کم یا (67,000 مربع کلومیٹر ) اُتے قابض اے۔ 42,000 مربع کلومیٹر ) پہاڑی علاقے توں باہر اے، تے اس دی اونچائی (100-1200) میٹر، تے پہاڑی علاقے دے اندر 25،000 کلومیٹر 2 ، تے اس دی اونچائی (200-450) میٹر تک اے، تے لہراندی خطہ 9.7 تک اے۔ [۸۶]
جزیرے
[سودھو]عراق وچ دریائی جزیرے نيں جنہاں وچ سب توں اہم ایہ نيں: گورنری الانبار وچ دو جزیرے الوس تے جبہ ، بغداد وچ ام الخنظیر دا جزیرہ، ام الرصاص دے جزیرے، ام الببی تے سنباد۔ بصرہ وچ شط العرب تے بصرہ وچ خور الزبیر دے داخلی راستے اُتے واقع جزیرہ حجام تے جزیرہ مجنون جو کہ اک مصنوعی جزیرہ اے جس توں تیل دی پائپ لائناں بصرہ وچ قرنہ وچ لنگھدی نيں۔ دریائے دجلہ اور فرات وچ بوہت سارے جزیرے نيں۔
موسم
[سودھو]پورے عراق وچ اوسط درجہ حرارت جولائی اور اگست وچ 48 ° C (118.4 ° F ) توں لے کے جنوری وچ انجماد توں تھلے تک ہُندا اے۔ بوہتے بارش دسمبر تے اپریل دے درمیان ہُندی اے، جس دی اوسط سالانہ 100 تے 180 ملی میٹر (3.9 تے 7.1 انچ) دے درمیان ہُندی اے۔ شمالی عراق دے پہاڑی علاقے وچ وسطی تے جنوبی علاقےآں دے مقابلے وچ نمایاں طور اُتے ودھ بارشاں ہُندیاں نيں۔ تقریباً 90% سالانہ بارش نومبر تے اپریل دے درمیان تے خاص طور اُتے دسمبر تے مارچ دے درمیان ہُندی اے۔ جتھے تک باقی مہینےآں دا تعلق اے، خاص طور اُتے اعلیٰ درجہ حرارت جداں جون ، جولائی تے اگست ، خشک ہُندے نيں۔ سیاݪ دا گھٹ توں گھٹ درجہ حرارت شمالی، شمال مشرقی دامن، تے مغربی صحرا وچ نیڑے انجماد (صبح توں پہلے) توں لے کے 2 توں 3 °C (35.6–37.4 °F) تے 4 توں 5 °C (39.2 °C) تک ہُندا اے۔ 41 ڈگری فارن ہائیٹ)، جنوبی عراق دے اللووی میدانی علاقےآں وچ ۔ ایہ مغربی صحرا، شمال مشرق وچ تقریباً 16 °C (60.8 °F) دی ودھ توں ودھ اوسط تے جنوب وچ 17 °C (62.6 °F) تک ودھ جاندا اے۔ گرمیاں وچ ، کم توں کم درجہ حرارت، تقریباً 27 توں 34 °C (80.6 توں 93.2 °F) تے ودھ توں ودھ تقریباً 42 توں 47 °C (107.6 تے 116.6 °F) تک ودھ جاندا اے، کچھ دناں وچ 50 درجہ حرارت ریکارڈ کيتا گیا سی۔ ڈگری سیلسیس تے ودھ۔ رات دا درجہ حرارت بعض اوقات انجماد توں تھلے گر جاندا اے، تے انبار گورنریٹ دے مغربی صحرا وچ رتبہ وچ درجہ حرارت -14 °C (6.8 °F) ریکارڈ کيتا گیا اے۔ گرمی دے مہینےآں وچ درجہ حرارت 49 °C (120.2 °F) توں ودھ ہوݨ دے نال نمی دا امکان ودھ ہُندا اے، تے کئی اسٹیشناں اُتے 53 °C (127.4 °F) توں ودھ دا ریکارڈ ہُندا اے۔
عراق دی آب و ہوا تن قسماں وچ تقسیم اے: [۸۷]
- بحیرہ روم دی آب و ہوا : ملک دے شمال مشرق وچ پہاڑی علاقے وچ غالب اے، تے اس دی خاصیت اس دی سرد سردیاں نال ہُندی اے، جتھے پہاڑی چوٹیاں اُتے برف پڑدی اے، تے بارش دی مقدار سالانہ 400-1000 ملی میٹر دے درمیان ہُندی اے۔ اپنے بوہت سارے ریزورٹس دے لئی مشہور ہويا، جداں کہ صلاح الدین، شکلوا، حج عمران، سارسنگ، تے ہور۔
- میدانی آب و ہوا : پہاڑی شمالی علاقے تے جنوب وچ گرم صحرائی آب و ہوا دے درمیان اک عبوری آب و ہوا اے۔ ایہ بوہتے غیر منقولہ علاقے دی حدود وچ واقع اے۔ اس دی سالانہ بارش 200-400 ملی میٹر دے درمیان ہُندی اے، تے ایہ مقدار موسمی موسم دے لئی کافی اے۔
- گرم صحرائی آب و ہوا : ایہ تلچھٹ دے میدان تے مغربی سطح مرتفع وچ موجود اے، تے اس وچ عراق دا 70% علاقہ شامل اے۔ اس دی سالانہ بارش 50-200 ملی میٹر دے درمیان ہُندی اے۔ اس دی خصوصیت رات تے دن، گرمیاں تے موسم گرما دے درمیان اک وڈی تھرمل رینج اے۔ سیاݪ، تے گرم موسم۔ اس دا درجہ حرارت نقطہ انجماد توں اُتے رہندا اے سوائے چند راتاں کے۔
قدرتی وسائل
[سودھو]عراق پچھلی صدی دے سٹھ دی دہائی دے آغاز وچ پانی دے مسائل توں دوچار ہويا جدوں ترکی نے دجلہ تے فرات اُتے 22 ڈیم بنانے دے مقصد توں جنوب مشرقی اناطولیہ دے منصوبے نوں عملی جامہ پہنایا تے ایہ بحران 2008 عیسوی دی خشک سالی وچ ہور خراب ہوݨ تک جاری رہیا۔ 19 ستمبر 2009 نوں ترکی تے شام تے عراق دے درمیان دجلہ تے فرات دے طاساں وچ پانی دی ترسیل تے پانی دی سطح دے لئی مشترکہ نگرانی دے مراکز دے قیام توں متعلق اک مفاہمت دی یادداشت اُتے دستخط کيتے گئے۔ ترکی نے فرات دے حصے وچ وی وادھا کيتا۔ دریا 450 توں 500 کیوبک سینٹی میٹر تک، تے عراق نے مہینےآں دے بعد ترکی دے نال تیل دی تجارت کرنے تے بدلے وچ ترکی دے نال سرحد اُتے کرد ملیشیا دے کم نوں روکنے وچ مدد کرنے اُتے رضامندی ظاہر کیتی۔ الیسو ڈیم ، جس دا کم 2015 عیسوی وچ شروع ہوݨ دی امید اے۔ ترکی وچ دجلہ، عراق تے ترکی دے درمیان سیاسی تنازعہ دی نمائندگی کردا اے، تے عراق دے پاس زمینی پانی دا اک وڈا ذخیرہ وی اے۔
- تیل : عراق، خاص طور اُتے بصرہ اور کرکوک دے صوبےآں وچ ، تیل توں مالا مال علاقہ اے۔ 2015 دے اندازےآں دے مطابق، عراق تقریباً 30 لکھ بیرل یومیہ پیدا کردا اے، تے 2015 دے اگست دے مہینے وچ برآمد دی جانے والی مقدار 93,700,000 بیرل سی[۸۸] ، تے ایہ تیل دی پیداوار دے لحاظ توں دنیا دے ملکاں وچ اٹھويں نمبر اُتے اے۔ 31 دسمبر 2014 نوں [۸۹]
- قدرتی گیس : 2008 دے اندازےآں دے مطابق عراق تقریباً 15 بلین کیوبک میٹر پیدا کردا اے تے اس مقدار دے نال قدرتی گیس دی پیداوار دے لحاظ توں دنیا دے ملکاں وچ بتِیہويں نمبر اُتے اے۔ عراق دے قدرتی گیس دے ذخائر، 2008ء دے اندازےآں دے مطابق، تقریباً 3000 بلین کیوبک میٹر نيں، تے اس مقدار دے نال قدرتی گیس دے ثابت شدہ ذخائر دے لحاظ توں دنیا دے ملکاں وچ دسويں نمبر اُتے اے۔ [۹۰]
- مویشی : عراقی وزارت زراعت دے سال 2008 دے اعدادوشمار دے مطابق، کل (2,552,113) گائے دے سر، (7,722,375) بھیڑاں دے سر، (1,474,845) بکریاں دے سر، (285,537) سراں دے سر نيں۔ ، تے (58,293) اونٹھاں دے سر (اونٹھ) [۹۱]
- زرعی دولت : عراق وچ 2013 عیسوی وچ کاشت کيتی گئی اراضی 19,794,742 دونم سی جدوں کہ قابل کاشت اراضی 51,616,179 دونم سی(عراق وچ اک [۹۲] 2500 مربع میٹر دے برابر اے ) 2013 عیسوی دے لئی کردستان دے علاقے دے تن گورنراں نوں چھڈ کے، مجموعی طور اُتے (1,043,489 دونم (عراقی دونم 2,500 مربع میٹر دے برابر اے ))، گندم دی پیداوار (4,178,379) ٹن، گندم دی پیداوار جو (1,003,198) ٹن اے، پیلی مکئی دی پیداوار (831,345) ٹن اے، تے کھجور دے درختاں دی تعداد (سوائے کردستان تے موصل دے تن گورنراں کے) کھجور دے درختاں دی تعداد (15,968,660) اے، تے اس دی پیداوار (676111) اے۔ [۹۳]
حکومت تے سیاست
[سودھو]سیاسی نظام
[سودھو]عراق وچ 1968ء توں 2003ء تک عرب سوشلسٹ بعث پارٹی دی حکومت رہی تے 1979ء وچ صدام حسین صدر دے عہدے اُتے فائز ہوئے تے امریکی قیادت وچ حملے دے نتیجے وچ انہاں دی معزولی دے بعد 2003ء تک صدر رہے۔ .[۹۴] 15 اکتوبر 2005 نوں، 63 فیصد توں ودھ اہل عراقیاں نے نويں آئین نوں قبول کرنے یا مسترد کرنے اُتے ووٹ دتا۔ 25 اکتوبر نوں، ریفرنڈم نوں اپنایا گیا تے آئین نوں 78 فیصد دی اکثریت توں منظور کيتا گیا، جس دی حمایت ملک دے علاقےآں دے درمیان وکھ وکھ سی [۹۵] نويں آئین نوں شیعاں تے کرداں وچ زبردست حمایت حاصل سی لیکن سنی عرباں نے اسنوں بھاری اکثریت توں مسترد کر دتا سی۔ آئین نوں سنی عرب اکثریت دے نال تن صوبےآں نے مسترد کر دتا: ( صلاح الدین نے مخالفت وچ 82 فیصد، نینوا وچ 55 فیصد دے نال، اور الانبار نے 97 فیصد دے خلاف)۔ آئین دی شقاں دے مطابق نويں حکومت دے انتخاب دے لئی ملک وچ 15 دسمبر نوں نويں ملک گیر پارلیمانی انتخابات ہوئے۔ عراق دے تن اہم نسلی تے مذہبی گروہاں دی بھاری اکثریت نے نسلی بنیاداں اُتے ووٹ دتا، تے ایہ ووٹ اک نسلی مردم شماری وچ بدل گیا، جو کہ اک مسابقتی انتخابات توں ودھ اے، تے اس نے نسلی بنیاداں اُتے ملک دی تقسیم دی راہ ہموار کيتی۔ [۹۶] عراق وچ نسلی اقلیتاں دا مرکب اے جداں کرد، اسوری، مندائیت ، عراقی ترکمان ، شاباک تے خانہ بدوش۔ انہاں گروہاں نوں عراق دی پوری تریخ وچ عرب اکثریتی آبادی دے برابر درجہ حاصل نئيں اے۔ 1990–1991 وچ خلیجی جنگ دے بعد "نو فلائی زونز" دے قیام دے بعد توں کرداں دے لئی صورتحال بدل گئی اے کیونجے انہاں نوں اک خودمختار علاقہ ملیا اے۔ ایہ خاص طور اُتے ترکی دے نال کشیدگی دا باعث سی۔ [۹۷]
عراق سیاسی تے مالی بدعنوانی دا شکار اے، تے 2008 وچ الجزیرہ ٹی وی نے رپورٹ کيتا کہ عراقی تیل دی آمدنی دا 13 بلین ڈالر امریکا دے پاس اے، جس وچوں 2.6 بلین ڈالر مکمل طور اُتے ضائع ہو چکے نيں تے اس دا کوئی پتہ نئيں اے۔ [۹۸] 17 نومبر 2008 نوں، ریاستہائے متحدہ تے عراق نے اک وسیع اسٹریٹجک معاہدے دے حصے دے طور پر، [۹۹] فورسز دے معاہدے اُتے اتفاق کيتا۔ [۱۰۰] اس معاہدے وچ کہیا گیا اے کہ "حکومت عراق" امریکی افواج توں درخواست کردی اے کہ اوہ عراق وچ "سلامتی تے استحکام نوں برقرار رکھنے" دے لئی عارضی طور اُتے رہیاں، تے ایہ کہ عراق نوں امریکی فوجی ٹھیکیداراں تے اہلکاراں اُتے اختیار حاصل اے جدوں اوہ امریکی اڈےآں یا ڈیوٹی اُتے نہ ہوݨ۔ 12 فروری 2009 نوں، عراق باضابطہ طور اُتے کیمیائی ہتھیاراں دے کنونشن دے 186 ويں مسلسل دستخط کنندگانہاں وچوں اک بن گیا۔ اس معاہدے دی شقاں دے مطابق عراق اس دا اک فریق اے تے اسنوں اپنے کیمیائی ہتھیاراں دے ذخیرے دا اعلان کرنا چاہیے۔ اس دے دیر توں الحاق دی وجہ توں، عراق واحد فریق اے جو کیمیائی ہتھیاراں دی تباہی دے لئی وقت دی حد توں مستثنیٰ اے، تے اس دے پاس عراق دے الحاق دی منفرد نوعیت نوں حل کرنے دے لئی ترقی دے مخصوص معیارات نيں۔ [۱۰۱]
31 اگست 2010 نوں امریکی افواج نے عراق وچ اپنا جنگی مشن ختم کر دتا۔ تے 15 دسمبر 2011 نوں باضابطہ طور اُتے جنگ دے خاتمے دا اعلان کيتا [۱۰۲] تے 18 دسمبر 2011 دی صبح امریکی افواج سرحد پار کویت دے لئی روانہ ہوگئياں۔ [۱۰۳] اگست 2014 وچ ، حیدر العبادی نوں نوری المالکی دی جگہ عراق دا وزیر اعظم مقرر کيتا گیا سی، جو عراقی وزیر اعظم دے طور اُتے تیسری مدت دے لئی کوشاں سن ۔ [۱۰۴]
انتظامی ڈھانچہ
[سودھو]عراق سرکاری طور اُتے 18 صوبےآں تے 19 ڈی فیکٹو صوبےآں اُتے مشتمل اے، تے اک خطہ عراق دا کردستان علاقہ اے، جس وچ اربیل ، دہوک ، سلیمانیہ اور حلبجا دے صوبے شامل نيں۔ صوبےآں نوں ضلعے وچ تقسیم کيتا گیا اے تے عراق وچ 118 ضلعے نيں جنہاں نوں ضلعے وچ تقسیم کيتا گیا اے تے عراق وچ 393 ضلعے نيں۔ [۱۰۵] کردستان دا علاقہ عراق دے اندر واحد قانونی طور اُتے متعین خطہ اے تے اس دی اپنی حکومت تے اپنی سرکاری افواج نيں۔ [۱۰۶] تل عفر، میدان نینویٰ، فلوجہ تے تز خرماتو نوں ضلعے توں گورنری وچ تبدیل کرنے دی تجویز اے۔
گورنریٹ دے لحاظ توں عراق دی آبادی [۱۰۷] (1 جنوری 2014 دے اندازےآں دے مطابق، سورس لسٹ وچ حلبجا گورنریٹ دا ذکر کيتے بغیر) | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
# | گورنریٹ | آبادی [۱] Archived 2013-05-16 at the وے بیک مشین | ||||
1 | صوبہ بغداد | 7,665,300 | ||||
2 | دیالہ | 1,548,500 | ||||
3 | صوبہ انبار | 1,675,600 | ||||
4 | کرکوک | 1,508,900 | ||||
5 | صلاح الدین | 1,509,200 | ||||
6 | نینوا | 3,524,300 | ||||
7 | سلیمانیہ | 2,039,800 (حلبجا گورنریٹ دی آبادی دے نال) | ||||
8 | اربیل | 1,749,900 | ||||
9 | ڈوہوک | 1,220,400 | ||||
10 | وصیت | 1,303,100 | ||||
11 | بابل صوبہ | 1,953,200 | ||||
12 | کربلا | 1,151,200 | ||||
13 | نجف | 1,389,500 | ||||
14 | میسان | 1,050,600 | ||||
15 | ذی قار | 1,979,600 | ||||
16 | القدسیہ | 1,220,300 | ||||
17 | متھنہ | 770,500 | ||||
18 | صوبہ بصرہ | 2,774,600 | ||||
19 (صوبے دا فیصلہ) | حلبجا | 337,000 (2013 دا تخمینہ) |
آبادی
[سودھو]عراق دی آبادی [۱۰۸] | |||
---|---|---|---|
سال | دس لکھ | ||
1971 | 9.7 | ||
1980 | 13.2 | ||
1990 | 18.1 | ||
2000 | 22.7 | ||
2009 | 28.9 | ||
2014 | 34.8 | ||
ماخذ: او ای سی ڈی / ورلڈ بینک |
سنہ 2016 عیسوی وچ عراق دی کل آبادی دا تخمینہ تقریباً 37,547,686 لگایا گیا اے تے 1867 عیسوی وچ عراق دی آبادی چند اک نوں چھڈ کے اک کروڑ چوتھائی توں ودھ نئيں سی [۱۰۹][۱۱۰] 2003 دی جنگ دے بعد آبادی وچ اضافے دے بعد حکومت نے اعلان کيتا کہ عراق دی آبادی 35 ملین تک پہنچ گئی اے۔ [۱۱۱] عراق وچ 2013 عیسوی دے لئی شہری آبادی دا فیصد آبادی دا 69.4% سی [۱۱۲] عراق اُتے قبضے دے بعد بے ترتیب غیر رسمی رہائش دا رجحان سامنے آیا تے ایہ ہن وی ودھ رہیا اے جداں تک کہ عراق وچ غیر رسمی بستیاں 1552 تک پہنچ گئياں۔ 2015 وچ وزارت منصوبہ بندی دے اعلان دے مطابق غیر رسمی علاقے، جنہاں وچ 20 لکھ 50 ہزار لوک رہندے نيں۔ [۱۱۳]
زباناں
[سودھو]عربی اکثریت دی بولی اے، کرد زبان تقریباً 10% - 15% بولی جاندی اے، ترکمان، ترک بولی دی اک مقامی بولی [۱۱۴][۱۱۵] تے آشوریاں دی آرامی زبان تے ہور تقریباً 5% بولی جاندیاں نيں [۱۱۶] لوکاں کے. چھوٹی اقليتی زباناں وچ منڈیان ، کرمانجی ، شباکیہ، آرمینیائی ، سرکیسیئن اور فارسی شامل نيں۔ ایہ بولیاں تے زباناں 25,000 توں 100,000 دے درمیان بولی جاندیاں نيں۔ چیچنیا اور جارجیا نال تعلق رکھنے والی دوسری زباناں تے ہور کاکیشین زباناں دے بولنے والے وی ہوسکدے نيں۔ عربی، کرد، فارسی، تے جنوبی آذری عربی حروف تہجی دے وکھ وکھ ورژن وچ لکھے گئے نيں۔ نواں آرامی سریانی حروف تہجی وچ لکھیا جاندا اے، تے آرمینیائی نوں آرمینیائی حروف تہجی وچ لکھیا جاندا اے۔ 2003 وچ حملے توں پہلے عربی واحد سرکاری زبان سی پر عراق دے نويں آئین نے جون 2004 وچ عربی زبان اور کرد بولی نوں دو سرکاری زباناں دے طور اُتے منظور کيتا سی [۱۱۷] جداں کہ عراقی آئین شامی زبان اور ترکمان بولی نوں محل وقوع دے مطابق علاقائی زباناں دے طور اُتے تسلیم کردا اے۔ [۱۱۸] اس دے علاوہ، کوئی وی علاقہ یا گورنریٹ دوسری سرکاری زباناں دا اعلان کر سکدا اے جے عوامی ریفرنڈم وچ آبادی دی اکثریت دی طرف توں منظوری دتی جائے۔ [۱۱۹]
مذاہب
[سودھو]عراق وچ شیعاں تے سنیاں دے تناسب دے بارے وچ اک " تنازعہ " اے، کیونجے دونے فرقے آبادی دی عام مردم شماری اُتے انحصار کيتے بغیر اکثریت ہوݨ دا دعویٰ کردے نيں جس وچ آزاد ادارے حصہ لیندے نيں ۔ [۱۲۰] وچ مسلماناں دی اکثریت اے، تقریباً 97۔ آبادی دا % [۱۲۱] ذرائع دے مطابق، آبادی دا 60-65% شیعہ نيں [۱۲۱][۱۲۲][۱۲۳][۱۲۴] تے 32-37% سنی نيں، تے ہور ذرائع وی اس گل دی تصدیق کردے نيں کہ شیعاں دی فیصد 51.4 اے [۱۲۵][۱۲۶][۱۲۷][۱۲۸] ، تے دوسرے اس گل دی تصدیق کردے نيں کہ اہل سنت والجماعت دا فیصد 58.8 فیصد اے۔ کرداں دے نال، ایداں دے ذرائع دا ذکر اے کہ عراق وچ سنی تے شیعاں دی تعداد نیڑے تے متوازن اے۔ [۱۲۹][۱۲۵][۱۲۲][۱۳۰][۱۳۱] عیسائی، صابی ، اور یزیدی تقریباً 3% بندے نيں، جنہاں وچ بہائی مذہب دے پیروکاراں اور یارسنیاں دی معمولی موجودگی اے، تے ایہ ذکر کيتا جاندا اے کہ دوسری جنگ عظیم دے بعد عراق وچ یہودیاں دی آبادی 4% توں ودھ سی لیکن اسرائیل دے قیام دے بعد فرہود دے واقعات تے بادشاہت دی طرف توں انہاں دی جبری ہجرت نے انہاں دی تعداد تقریباً 100,000 افراد تک کم کر دتی۔ 2018 وچ عراق وچ یہودیاں دی تعداد دا تخمینہ دس لگایا گیا سی، [۱۳۲] جنہاں وچوں اپنے شناختی کارڈ وچ اپنا مذہب تبدیل کر کے دوسرے مذہب وچ شامل ہو گئے سن ۔ [۱۳۳]
تعطیلات
[سودھو]ہر ہفتے دے جمعہ تے ہفتہ نوں سرکاری محکمےآں وچ سرکاری تعطیل تصور کيتا جاندا اے۔ اس دے علاوہ، 12 ہور سرکاری تعطیلات نيں، جو ایہ نيں:[۱۳۴]
تریخ | موقع | نوٹس |
---|---|---|
یکم جنوری | نويں سال دی شام | - |
6 جنوری | آرمی ڈے | - |
21 مارچ | نوروز | |
9 اپریل | یوم آزادی | صرف عراقی کردستان |
یکم مئی | مزدوراں دی بین الاقوامی تعطیل | - |
14 جولائی | یوم جمہوریہ | 14 جولائی 1958 دے انقلاب دی سالگرہ |
3 اکتوبر | قومی دن | 1932 وچ برطانوی مینڈیٹ دے خاتمے دی سالگرہ |
ہجری کیلنڈر دے مطابق | اسلامی نواں سال | 1 محرم |
عاشورہ | 10 محرم | |
یومِ ولادتِ رسول | 12 ربیع الاول | |
عید الفطر (3 دن) | 1-3 شوال | |
عید الاضحی (4 دن) | 10-13 ذی الحجہ |
سیکورٹی
[سودھو]وزارت داخلہ داخلی سلامتی نوں برقرار رکھنے دے لئی ذمہ دار اے، تے وزارت داخلہ دے لئی اس دے قوانین دے ذریعے متعین فرائض دا مقصد عام طور اُتے جمہوریہ عراق دے لئی داخلی سلامتی دے تحفظ، امن عامہ نوں مستحکم کرنے تے ریاست دی عمومی پالیسی نوں نافذ کرنا اے۔ آئینی حقوق دا تحفظ، تے خاص طور اُتے لوکاں دی زندگیاں تے آزادیاں تے سرکاری و نجی فنڈز دی راکھی تے کسی وی خطرے توں اس دی راکھی نوں یقینی بنانا جس توں اسنوں خطرہ لاحق ہو، جرائم دے کمیشن نوں روکنا، مجرماں دے خلاف قانونی اقدامات کرنا، تے مکمل قانون سازی دے لئی کوشش کرنا اے۔ [۱۳۵][۱۳۶]۔حشد الشعبی مسلح افواج دے کمانڈر انچیف (جو وزیر اعظم حیدر العبادی نيں) دے دفتر دے ماتحت نيں۔ [۱۳۷][۱۳۸] اس دا تخمینہ (60 ملین امریکی ڈالر) عراقی بجٹ توں اے جو سال 2015 عیسوی دے لئی مختص کيتا گیا اے۔ [۱۳۹]
فوج
[سودھو]فوج جمہوریہ عراق دی باقاعدہ فورس اے، تے اس دیاں شاخاں زمینی قوت [۱۴۰] ، بحری فوج [۱۴۱] تے فضائیہ اُتے مشتمل نيں۔ [۱۴۲] عراقی فوج دی تریخ سنہ 1921 توں اے [۱۴۳] ، جدوں عراق دے برطانوی مینڈیٹ دے دوران مسلح افواج دے پہلے یونٹ قائم کيتے گئے سن [۱۴۴] ، جدوں امام موسیٰ کاظم رجمنٹ تشکیل دتی گئی سی تے مسلح افواج دی کمان نے اپنا جنرل ہیڈ کوارٹر بغداد وچ لے لیا، اس دے بعد 1931ء وچ عراقی فضائیہ دی تشکیل ہوئی، فیر 1937ء وچ عراقی بحریہ دی تشکیل ہوئی تے ایران دے خاتمے دے نال ہی فوج دی تعداد اپنے عروج اُتے پہنچ گئی۔ عراق جنگ ، اس دے ارکان دی تعداد 1,00,0000 تک پہنچ گئی۔ 1990 عیسوی تک عراقی فوج 56 ڈویژناں تک ودھ چکی سی جس دی وجہ توں عراقی فوج عرب دنیا وچ پہلے تے دنیا دی فوجاں وچ پنجويں نمبر اُتے آ گئی۔ [۱۴۵][۱۴۶] کویت اُتے حملے دے بعد ریپبلکن گارڈ فورسز دے علاوہ زمینی فورس 23 ڈویژناں تک سکڑ گئی۔
2003 وچ عراق اُتے امریکی حملے دے بعد عراق دے سول ایڈمنسٹریٹر پال بریمر نے عراقی فوج نوں تحلیل کرنے دا فیصلہ جاری کيتا۔ [۱۴۷][۱۴۸]فوج نوں دوبارہ تشکیل دتا گیا تے دوبارہ مسلح کيتا گیا۔ نويں عراقی فوج دے لئی ایہ منصوبہ بنایا گیا سی کہ اوہ صرف تن ڈویژناں اُتے مشتمل ہو، جس دے بعد ایہ تعداد ودھ کے چودہ ڈویژن ہو گئی، تے توقع اے کہ ایہ 20 ڈویژناں تک پہنچ جائے گی۔ 13 نومبر 2015 نوں (گلوبل فائر پاور) دے مطابق عراقی فوج دنیا وچ 112 ويں نمبر اُتے اے۔ [۱۴۹] عراقی مسلح افواج دی تمام شاخاں عراقی وزارت دفاع دے اختیار دے تابع نيں، جس دا انتظام وزیر دفاع خالد العبیدی کردے نيں، تے مسلح افواج دے کمانڈر انچیف عراقی وزیر اعظم حیدر العبیدی نيں۔ -عبادی ، تے آرمی دے چیف آف اسٹاف عثمان الغنیمی نيں۔ [۱۵۰] عراقی فوج نے بہت ساریاں جنگاں وچ حصہ لیا، بشمول : اینگلو-عراقی جنگ ، 1948 دی جنگ ، پہلی عراقی کرد جنگ ، 1967 دی جنگ، اکتوبر 1973 دی جنگ ، عراق-ایرانی جنگ ، کویت اُتے حملہ ، دوسری خلیجی جنگ ، تے تیسری خلیجی جنگ ۔ فوج نے 2003 عیسوی دے بعد ہور تمام عراقی مسلح افواج دے نال وی حصہ لیا۔عراق دے اندر بہت ساریاں لڑائیاں دے نال، بشمول عراقی بغاوت تے انبار دی جھڑپاں ، 2014ء وچ موصل دی لڑائی ، تے اودوں داعش دے خلاف جاری جنگ وچ حصہ لیا۔
بری فوج
عراقی فوج کئی آپریشن کمانڈز اُتے مشتمل اے، تے عراقی یونٹس دا انتظام مشترکہ آپریشنز کمانڈ دے ذریعے کيتا جاندا اے، جداں کہ زمینی فورس کمانڈ براہ راست فوج دے ڈویژناں دا انتظام نئيں کردی اے۔ عراقی فوج نوں 14 ڈویژناں وچ تقسیم کيتا گیا اے جو کہ بدلے وچ 56 بریگیڈز یا 185 لڑاکا بٹالین وچ تقسیم نيں۔2010 وچ جنگی بٹالینز دی تعداد 197 تک پہنچ گئی۔ ہر ڈویژن نوں چار بریگیڈز، اک انجینئرنگ رجمنٹ تے اک آرٹلری رجمنٹ وچ تقسیم کيتا گیا اے۔
بحری فوج
بحریہ دے پاس تقریباً 5,000 ملاح تے میرینز نيں، جو فروری 2011 تک 5 سکواڈرن تے دو میرین بٹالین اُتے مشتمل اک آپریشن ہیڈ کوارٹر نوں رپورٹ کردے نيں۔
فضا ئیہ
فضائیہ دے پاس اودوں چار F-16 فائٹنگ فالکن ، 12 Sukhoi Su-25 ، 2 Aero L-159 Alka، 13 Mil Mi-35 ہیلی کاپٹر ، 23 Mil Mi-28 ہیلی کاپٹر، تے 60 Mil Mi ہیلی کاپٹر نيں۔ -17 ، درجناں ہوائی جہاز، تے آوا جائی تے تربیت دے لئی ہیلی کاپٹرموجود نيں۔-
عراقی F-16 فائٹنگ فالکن فائٹر
-
عراقی لاک ہیڈ C-130 ہرکولیس
-
2015 وچ اک عراقی M1 Abrams ٹینک
-
بغداد وچ ہوݨ والی پریڈ وچ عراقی فوج دے ہجوم
-
عراقی بحری جہاز
معیشت
[سودھو]عراق دی معیشت بین الاقوامی لوٹ کھسوٹ دی اک اعلیٰ داستان اے۔ معیشت تیل دے آلا دُوآلا گھمدی اے۔ تیل دی دولت نوں پہلے تاں برطانوی کمپنیاں نے خوب لُٹیا۔ بعث پارٹی دی ابتدائی حکومت وچ عراق برطانوی کمپنیاں توں جان چھڑا کر فرانسیسی چُنگݪ وچ پھنس گئے۔ مگر بعد وچ بعث پارٹی دی دوسری حکومت نے تیل دی صنعت نوں قومیا لیا تے عراق نے کچھ عرصہ ترقی کيتی۔ عالمی طاقتاں نے عراق نوں ایران توں اک لمبی جنگ وچ پھنسا کر خوب برباد کيتا۔ اس دی ساری دولت اس جنگ دی نذر ہو گئی۔ امریکا، برطانیہ، فرانس تے اسرائیل نے عراق نوں بے تحاشا اسلحہ ویچیا۔ حتیٰ کہ عراق دے بیرونی قرضے اک سو ویہہ ارب ڈالر تک پہنچ گئے۔ ایران نال جنگ بندی دے بعد تیل دی صنعت وچ کچھ بہتری آئی مگر ودھ وسائل تیل دی صنعت دی بحالی تے بیرونی قرضےآں دی ادائیگی اُتے خرچ ہُندی رہی جس دی وجہ توں عراق خاطر خواہ ترقی نہ کرسکا۔ اس موقع اُتے عراق نے عالمی طاقتاں دے جال وچ آ کے کویت اُتے قبضہ کرنے دی کوشش کيتی جس دا نتیجہ اسنوں اک ہور جنگ تے بین الاقوامی پابندیاں دی صورت وچ بھگتنا پيا۔ اس توں عراق دی معیشت تباہ ہو گئی۔ اک دہائی دی مسلسل پابندیاں توں عراق کمزور ہو گیا تاں وڈے پیمانے اُتے تباہی پھیلانے والے کیمیائی ہتھیاراں دا بہانہ کر کے امریکا نے 2003ء وچ عراق اُتے قبضہ کر ليا۔ بھانويں پیرس کلب دے ملکاں نے 33 ارب ڈالر دے قرضے معاف کرنے دا عندیہ دتا اے ۔[۱۵۱] مگر اس توں عراق دے اک سو ویہہ ارب ڈالر دے قرضےآں وچ کوئی خاص کمی نئيں آندی جس دا نتیجہ ایہ ہوئے گا کہ جنگ تے خانہ جنگی دے ممکنہ خاتمے دے بعد وی عراق نوں اپنی نويں سرے توں تعمیر تے بیرونی قرضےآں دی ادائیگی دے لئی عالمی طاقتاں تے ادارےآں اُتے انحصار کرنا پئے گا تے مستقبل نیڑے وچ عراق وچ معاشی ترقی دے کوئی آثار نظر نئيں آندے۔ عراق دی تعمیرِ نو دے نوے فی صد ٹھیکے امریکی کمپنیاں تے باقی برطانوی تے کچھ فرانسیسی تے اطالوی کمپنیاں نوں مل رہے نيں جو مہنگا کم کرنے وچ مشہور نيں تے ایويں لوٹ کھسوٹ دا اک ہور در کھل گیا اے۔
عراقی معیشت دا مکمل انحصار تیل دے شعبے اُتے اے، عراق دی کل آمدنی دا 95% ہارڈ کرنسی توں آندا اے۔ پہلی خلیجی جنگ وچ اک اندازے دے مطابق 100 بلین ڈالر دا نقصان ہويا، تے جنگ دے خاتمے دے بعد عراق قرضےآں دے بجھ تلے دب گیا۔ 6 اگست 1990 توں 21 اپریل 2003 تک عراق اُتے اقتصادی ناکہ بندی کيتی۔ پال بریمر ، تے یونیفائیڈ کولیشن اتھارٹی دی آمد دے بعد، اتھارٹی نے عراق وچ نجی شعبے دی حوصلہ افزائی تے نفاذ دے لئی فیصلے کيتے، یا جسنوں نجکاری کہیا جاندا اے، خاص طور اُتے تیل دے شعبے وچ ، تے پال بریمر نے اس دی مکمل ملکیت دی اجازت دتی۔ غیر عراقی کمپنیاں نے عراق وچ اپنے مفادات دے لئی انہاں غیر ملکی کمپنیاں اُتے ٹیکس عائد کيتا جس دا فیصد 15 فیصد اے، لیکن انہاں اقتصادی منصوبےآں تے فیصلےآں اُتے انہاں حکومتاں نے عمل نئيں کيتا جو متحدہ اتحادی اتھارٹی دے بعد آئیاں، جو کہ بالترتیب گورننگ کونسل نيں۔ عراق وچ ، عراقی عبوری حکومت ، تے عراقی عبوری حکومت ۔ نجکاری دے ایہ فیصلے 2006 وچ نافذ ہوݨ والے نيں۔ سلامتی دی صورتحال وچ بہتری تے غیر ملکی سرمایہ کاری دے پہلے مرحلے دے نال، اس توں اقتصادی سرگرمیاں نوں فروغ دینے وچ مدد ملی، خاص طور اُتے توانائی، تعمیرات تے خوردہ شعبےآں وچ ۔ پر، طویل مدت وچ اقتصادی تے مالیاتی بہتری، تے معیارِ زندگی نوں بہتر بنانے دا انحصار بنیادی طور اُتے حکومت دی جانب توں سیاسی اصلاحات دی منظوری تے عراق دے تیل دے وسیع ذخائر دی ترقی اُتے اے۔ بھانويں غیر ملکی سرمایہ کاراں نے عراق نوں 2010 توں ودھدی ہوئی دلچسپی دے نال دیکھیا اے، لیکن انہاں وچوں اکثر نوں ہن وی منصوبےآں دے لئی زمین دے حصول وچ مشکلات تے ہور ریگولیٹری رکاوٹاں دا سامنا اے۔ 2013 عیسوی وچ اندرون ملک مچھلیاں دی پھڑنے دی مقدار 105,168 ٹن سی جداں کہ سمندری مچھلی 5,314 ٹن سی عراقی پانیاں وچ داخل ہوݨ والی نقل مکانی کرنے والی مچھلیاں دی مقدار تے قسماں توں متعلق وجوہات دی بنا اُتے پھڑنے دی مقدار ہر سال نمایاں طور اُتے وکھ وکھ ہُندی اے۔ تے جو خلیج عرب وچ موسمی اتار چڑھاو اُتے منحصر اے [۱۵۲] 2002 وچ عراقی کردستان وچ کل 112,000 مکعب میٹر لکڑی دی کٹائی کيتی گئی تے تقریباً نصف رقم بطور ایندھن استعمال کیتی گئی۔ عراق دی کان کنی دی صنعت نسبتاً کم مقدار وچ فاسفیٹ ( عکاشات وچ )، لوݨ تے سلفر ( موصل دے قریب) دے اخراج تک محدود سی ستر دی دہائی وچ اک نتیجہ خیز دور توں، کان کنی ایران عراق جنگ (1980–1988)، اقتصادی ناکہ بندی دی پابندیاں تے 2003 وچ اقتصادی بحران دی وجہ توں رکاوٹ بنی سی سال 2012 عیسوی وچ عراق وچ بے روزگاری دی شرح 15 سال توں کم ہوگئی۔ عمر تے اس توں ودھ 11.9٪ تک پہنچ گئی۔[۱۵۳]
سرکاری کرنسی
[سودھو]دینار عراق دی سرکاری کرنسی اے، تے اسنوں عراق دے مرکزی بینک دے ذریعے جاری کيتا جاندا اے۔ دینار نوں 1,000 فائلاں وچ تقسیم کيتا گیا اے، لیکن ویہويں صدی دے [۱۵۴] وچ مہنگائی دی اُچی شرح سکےآں نوں ترک کرنے دا سبب بنی، جو فائلاں وچ بنائے جاندے سن، کیونجے اوہ ہن گردش توں باہر نيں۔ جتھے تک عراقی کرنسی دے فرقےآں دا تعلق اے، اوہ 250 دینار، 500، 1,000، 5,000، تے 10,000 توں 25,000 دینار تک شروع کرن تے سنٹرل بینک آف عراق نے نومبر 2015 وچ 50,000 ہزار دینار (امریکی ڈالر دے برابر) دی اک نويں کرنسی متعارف کرانے دے ارادے دا اشارہ کيتا۔ [۱۵۵]
نواں عراقی دینار
[سودھو]2003 وچ اتحادی افواج دے حملے دے بعد، کولیشن پروویژنل اتھارٹی نے 15 اکتوبر 2003 توں 15 جنوری 2004 تک اک نواں عراقی دینار جاری کیتا، کیونجے نويں کرنسی برطانیہ دے ڈیلارکس پریس وچ چھپی سی تے اس دی پرنٹنگ اچھی خاصیت دی سی جعل سازی مشکل سی تے اسنوں پورے عراق وچ استعمال کيتا گیا، بشمول شمالی عراق دے کردستان دے علاقے ، تے کرنسی دے تبادلے دا عمل ہويا، کیونجے عراق یا چین وچ چھپنے والے ہر دینار نوں اک نويں عراقی دینار توں بدل دتا گیا، جدوں کہ عراقی سوئٹزرلینڈ وچ چھپنے والے دینار دی جگہ 150 جدید دینار لے لئی گئے۔
تیل تے توانائی
[سودھو]عراقی معیشت دا بہت ودھ انحصار تیل اُتے اے۔ اس دی معیشت سب توں پہلے تیل اے، لیکن باقی عرب خلیجی ملکاں دی طرح تیل ہی واحد وسیلہ نئيں اے، تے عراق اوپیک دے بانی ملکاں وچوں اک اے، تے اس دی صنعت دا آغاز 1925 وچ ہويا ۔ بابا گرگر فیلڈ وچ پیداوار شروع ہوئی۔ کرکوک وچ ، تے اس تریخ دے دو سال بعد، 1972 وچ عراقی صدر احمد حسن البکر دے دور وچ تیل نوں عراقی قومیا دتا گیا۔ قومیانے توں پہلے، آپریٹنگ تیل دی رعایندی کمپنیاں نے عراق نوں اس دی پیداوار نوں محدود کرکے تے عالمی منڈیاں وچ اپنا حصہ کم کرکے سزا دینے دی پالیسی اُتے عمل کیتا، خاص طور اُتے 14 جولائی 1958 دے انقلاب تے 1961 دے قانون نمبر 80 دے نفاذ دے بعد، براہ راست سرمایہ کاری دا قانون۔ 1989 وچ عراقی تیل دی کل آمدنی 14.5 بلین ڈالر سی جو برآمدی آمدنی دا 99 فیصد سی 1990 وچ جاری ہوݨ والی مردم شماری دے مطابق، عراقی برآمدات دی مالیت 10.535 بلین ڈالر سی جس وچوں 99.5 فیصد تیل تے توانائی دے ذرائع توں آندا سی، جس وچ امریکی درآمدات دا حصہ (28٪) سی۔ 1990 توں عراق اُتے عائد پابندیاں دے باوجود، 1996 وچ تیل دی برآمدات صرف 269 ملین ڈالر سی، یا عراق دی 950 ملین ڈالر دی برآمدات دا اک تہائی حصہ سی۔ پر، عراقی تیل دی برآمدات (سفید + سیاہ) دی کل آمدنی دا تخمینہ سال 2000 وچ 20 بلین ڈالر توں ودھ لگایا گیا سی، تے تیل دی پیداوار، عراق اُتے امریکی حملے توں پہلے، 20 لکھ بیرل یومیہ توں کم نئيں سی تے اس دی ریفائننگ دی صلاحیت 500 ہزار بیرل یومیہ توں تجاوز کرگئی، سب توں ودھ تیل ریفائنریاں دے ذریعے، جو سال 2000 وچ (عرب دنیا دے تمام ملکاں دے مقابلے) 12 ریفائنریز تک پہنچ گئی۔ لیکن 2001 تک ایہ واپس آگئی تے اس دی مالیت 15.14 بلین ڈالر تک پہنچ گئی۔ کل برآمدات وچوں 15.94 بلین ڈالر دی رقم اے۔ [۱۵۶][۱۵۷][۱۵۸][۱۵۹][۱۶۰] اگست 2015 وچ پیداوار 3 ملین بیرل توں ودھ تک پہنچ گئی۔
عراق دے تیل دے ذخائر
[سودھو]عراق دے تیل دے ثابت شدہ ذخائر تقریباً 140 بلین بیرل نيں، کیونجے عراق دے تیل دے ذخائر دنیا وچ [۱۶۱] وینزویلا ، سعودی عرب ، کینیڈا اور ایران دے بعد پنجويں نمبر اُتے نيں۔
عراقی ایٹمی پروگرام
[سودھو]عراقی جوہری پروگرام دا آغاز 17 اگست 1959ء نوں عراق تے سوویت یونین دے درمیان اک جوہری ری ایکٹر دی تعمیر دے لئی مفاہمت دے نال ہويا، تے اک جوہری پروگرام تیار کيتا گیا تے ایہ عراقی سوویت مفاہمت دا حصہ اے ، تے 1968ء وچ اک تحقیقی ری ایکٹر (آئی آر ٹی-2000 سوویت یونین دی طرف توں دتا گیا) [۱۶۴] دے نیڑے تابکار آاسوٹوپس پیدا کرنے دے قابل متعدد سہولیات دے نال بنایا گیا سی تے [۱۶۵] ء وچ صدام نے ماسکو دا دورہ کيتا تے اسنوں تعمیر کرنے دے لئی کہیا۔ اک جدید ایٹمی پلانٹ، لیکن سوویت یونین نے ایہ شرط رکھی کہ ایہ پلانٹ بین الاقوامی جوہری توانائی ایجنسی دے کنٹرول وچ ہو، لیکن عراق نے انکار کر دتا، تے فیر ايسے سال اپریل دی 15 تریخ نوں دونے فریقاں دے درمیان تعاون دے معاہدے اُتے دستخط ہوئے، تے اس معاہدے نوں 1959 دے معاہدے دی پیروی سمجھیا جاندا اے ، تے چھ ماہ دے بعد، فرانس نے 72 کلوگرام یورینیم 93 فیصد دے درجے اُتے فروخت کرنے اُتے رضامندی ظاہر کیتی [۱۶۶] ، تے اس دے کنٹرول دے بغیر اک جوہری پلانٹ بنانے اُتے اتفاق کيتا۔
ستر دی دہائی دے آغاز وچ صدام نے خفیہ جوہری ہتھیاراں دے پروگرام دے قیام دا حکم دتا [۱۶۷] ، تے سال 1976 عیسوی وچ عراق نے (Osiris) ماڈل دا اک جوہری ری ایکٹر خریدیا [۱۶۸][۱۶۹] ، تے ایہ ری ایکٹر سی۔ پرامن جوہری تحقیق دے مقاصد دے لئی بنایا گیا [۱۷۰] ، تے عراقی تے فرانسیسی ماہرین نے اسنوں برقرار رکھا۔لیکن اسرائیل نے عراق دے مقاصد اُتے شک کیتا، تے کہیا کہ اسنوں جوہری ہتھیاراں دی تیاری دے لئی استعمال کيتا جا رہیا اے، تے جون 1981 نوں اسرائیل نے حملہ کر دتا۔ F-16s دے اک سکواڈرن دے نال اچانک ری ایکٹر تے F-15 Eagles دی مدد توں، جسنوں سینائی اڈے توں لانچ کيتا گیا (جو اودوں اسرائیلی کنٹرول وچ سی)، تے مملکت سعودی عرب دی سرزمیناں توں ہُندا ہويا تے عراق تک، تے بغداد توں 17 کلومیٹر جنوب مشرق وچ زیر تعمیر نیوکلیئر ری ایکٹر (جس دا ناں تموز 1 تے تموز 2 اے ) نوں تباہ کر دتا۔ [۱۷۱]
صحت
[سودھو]عراق دی صحت اس دی ہنگامہ خیز جدید تریخ دے دوران اتار چڑھاؤ دا شکار رہی اے۔ پچھلی دہائی دے دوران، صدام حسین دی حکومت نے صحت عامہ دی مالی امداد وچ 90 فیصد کمی کی، تے صحت دی دیکھ بھال ڈرامائی طور اُتے بگڑ گئی۔ [۱۷۲] اس عرصے دے دوران، زچگی دی شرح اموات وچ تقریباً تن گنیاوادھا ہويا، تے طبی کارکناں دی تنخواہاں وچ ڈرامائی کمی واقع ہوئی۔ [۱۷۲] طبی آلات، جو 1980 دی دہائی وچ مشرق وسطیٰ دے بہترین آلات وچوں سن، ابتر ہو چکے نيں۔ [۱۷۲] صورتحال سنگین سی خاص طور اُتے جنوب وچ ، جتھے غذائی قلت عام سی تے پانی توں پیدا ہوݨ والی بیماریاں 1990ء وچ عام سی۔ [۱۷۲] وچ عراق وچ ٹائیفائیڈ ، ہیضہ ، ملیریا اور تپ دق دے واقعات ايسے طرح دے ملکاں دے مقابلے ودھ سن ۔ [۱۷۲]2003 دے تنازعے نے عراق دے اک اندازے دے مطابق 12 فیصد ہسپتالاں تے دو صحت دی لیبارٹریاں نوں تباہ کر دتا۔ [۱۷۳] 2004 وچ کچھ بہتری آئی۔ [۱۷۳] بین الاقوامی فنڈنگ دے ذریعے، تقریباً 240 ہسپتال تے 1,200 بنیادی صحت دی دیکھ بھال دے مراکز کم کر چکے نيں، کچھ طبی مواد دی کمی نوں کم کيتا گیا اے، طبی عملے نوں تربیت دتی گئی اے، تے بچےآں نوں وڈے پیمانے اُتے ویکسین پلائی گئی اے۔ [۱۷۳] جتھے تک عراقی اسپتالاں وچ صحت توں بچاؤ دے اقدامات دا تعلق اے، اوہ طبی سطح اُتے ہن وی تسلی بخش نئيں نيں، تے تربیت یافتہ اہلکاراں تے ادویات دی کمی اے، تے دہشت گردی دے شکار علاقےآں وچ صحت دی دیکھ بھال ہن وی وڈی حد تک دستیاب نئيں اے۔ [۱۷۳] 2005 وچ ، ہر 10,000 عراقی شہریاں وچ ہسپتال دے 15 بستر، 6.3 ڈاکٹر تے 11 نرساں سی۔ [۱۷۳] 2006 وچ ، صحت دی دیکھ بھال دے اخراجات دے لئی قومی بجٹ توں US$1.5 بلین مختص کرنے دا منصوبہ بنایا گیا۔[۱۷۳] 1990 دی دہائی دے آخر وچ بچےآں دی اموات دی شرح دوگنی توں وی ودھ ہو گئی۔ [۱۷۴] نوے دی دہائی دے آخر تے نويں ہزاریے دے آغاز وچ کینسر تے ذیابیطس توں اموات دی شرح تے پیچیدگیاں وچ وادھا ہويا، جس دی وجہ نوے دی دہائی وچ انہاں دونے بیماریاں دی تشخیص تے علاج دی شرح وچ کمی اے۔ [۱۷۴]2003ء وچ صحت دی سہولیات، صفائی ستھرائی تے پانی دی جراثیم کشی کے بنیادی ڈھانچے دے گرنے توں ہیضہ، پیچش تے ٹائیفائیڈ بخار دے واقعات وچ وادھا ہويا۔ [۱۷۵] غذائیت دی کمی تے بچپن دی بیماریاں (جداں دمہ، ایڈز، خون دی کمی وغیرہ)، جو 1990 دی دہائی دے آخر وچ نمایاں طور اُتے بڑھاں، پھیلدی رہیاں۔ [۱۷۵] 2006 وچ ، عراق وچ ایچ آئی وی / ایڈز دے تقریباً 73 فیصد کیسز خون دی منتقلی توں پیدا ہوئے، تے 16 فیصد کیسز جنسی تعلقات دی وجہ توں سن ۔ بغداد وچ ایڈز ریسرچ سینٹر، جتھے بوہتے کیسز دی تشخیص ہوئی سی عراق [۱۷۵] داخل ہوݨ والے غیر ملکیوں دے لئی مفت علاج تے لازمی ٹیسٹ دی پیشکش کردا اے۔ [۱۷۵] اکتوبر 2005 AD تے جنوری / جنوری 2006 AD دے درمیان دی مدت دے لئی، انفیکشن دے 26 نويں کیسز ریکارڈ کيتے گئے، جس توں سرکاری طور اُتے 1986 AD توں ایڈز دے 261 کیسز سامنے آئے [۱۷۵] ، تے سال 2015 وچ ، ہیضے دے کیسز۔ بغداد وچ ابو غریب دے علاقے وچ ریکارڈ کيتے گئے سن [۱۷۶] فیر، ہیضے دے ہور کیسز عراق دے ہور گورنریٹس وچ رپورٹ ہوئے۔ 2013 وچ وائرل ہیپاٹائٹس دے انفیکشن دیاں قسماں (E, D, C, B, A) دی تعداد 29,059 تک پہنچ گئی۔[۱۷۷] عراق وچ سال 2013 دے لئی سرکاری اسپتالاں دی تعداد (242) سی جداں کہ نجی (نجی) اسپتال (111)، مشہور طبی کلینک دی تعداد (340)، تے بنیادی صحت دی دیکھ بھال دے مراکز دی تعداد (2,622) سی )[۱۷۸]
سیاحت
[سودھو]سیاحت انہاں شعبےآں وچوں اک اے جو پچھلی صدی دے ايسے دی دہائی توں عراق وچ کشیدگی دے ادوار توں سب توں ودھ متاثر ہوئے نيں۔ جتھے سیاحت عراقی قومی پیداوار دا بوہت گھٹ حصہ دیندی اے۔ جتھے تک کردستان دے شمالی علاقےآں دا تعلق اے، سیاحت دی نقل و حرکت بہت بہتر اے، کیونجے 2011 دے پہلے چھ ماہ دے دوران اندرون ملک سیاحاں دی کل تعداد 392,000 سیاحاں توں ودھ سی تے ايسے عرصے دے لئی 2010 دے مقابلے وچ ، اوتھے سیاحاں دی تعداد ودھ اے۔ [۱۷۹] ہوٹلاں تے سیاحتی رہائش دے احاطے تے سال 2013 عیسوی دے لئی عراق وچ مہماناں دی تعداد (کردستان دے علاقے نوں چھڈ کے) (1267) سہولیات تے (6321105) مہماناں تک پہنچ گئی، جنہاں وچوں سب توں وڈی سہولت کربلا وچ اے (577) مہماناں دی تعداد دے لحاظ توں سب توں ودھ قدامت پسند، جو کہ (3115149) مہماناں دے سن، تے سب توں کم میسان (5) سہولیات وچ اے، جدوں کہ بغداد وچ 288 سیاحتی سہولیات تے (1,494,269) مہمان نيں، جدوں کہ انبار وچ کوئی وی نئيں اے۔ ہوٹل یا کمپلیکس، تے مہماناں دی سب توں کم تعداد المتھنہ وچ (2927) مہماناں دے نال ریکارڈ کيتی گئی۔ [۱۸۰][۱۸۱]
مذہبی سیاحت
[سودھو]عراق ابراہیمی مذاہب دے بوہت سارے اہم تھانواں تے مزارات دے لئی مشہور اے۔ مثال دے طور اُتے شہر اُر [۱۸۲] جس وچ تورات دے مطابق ابراہیم پیدا ہوئے سن، تے یہودیاں ، عیسائیاں اور مسلماناں دے عقائد دے مطابق انبیاء دانیال، حزقیل اور یونس ( جونس ) دی قبراں وی نيں۔ شمالی عراق وچ بہت ساریاں قدیم خانقاہاں تے گرجا گھر نيں، جنہاں وچ سالانہ ہزاراں لوک آندے نيں۔ جداں کہ سینٹ میٹی دی خانقاہ [۱۸۳] تے سینٹ بہنم تے سینٹ سارہ دی خانقاہ وغیرہ۔ [۱۸۴][۱۸۵] مسلماناں دے پاس بہت ساریاں مسیتاں تے مزارات وی نيں جنہاں اُتے لکھاں عراقی سالانہ لکھاں غیر عراقیاں دے علاوہ، خاص طور اُتے عرب خلیجی ملکاں، ایران ، ہندوستان اور پاکستان توں آندے نيں۔ تھلے لکھے فہرستاں وچ سب توں اہم مذہبی تھانواں دی لسٹ دتی گئی اے، لیکن انہاں سب دی نئيں:[۱۸۶]
مزارات
[سودھو]- نجف وچ امام علی بن ابی طالب دا مزار
- کربلا وچ حضرت امام حسین تے انہاں دے بھائی حضرت عباس علمدار دے مزارات
- حرم الحسینی دے اندر شہداء دا مزار اے تے ایہ اوہ لوک نيں جو جنگ الطف وچ امام حسین دے نال اپنے اہل و عیال تے ساتھیاں دے نال شہید ہوئے سن تے اوہ اک ہی مزار وچ مدفون نيں۔ مزار چاندی دا بنیا ہویا اے تے اس وچ دو کھڑکیاں نيں، پہلی توں اندرونی حرم نوں نظر آندا اے، تے اس دے اُتے انہاں دے ناں لکھے گئے نيں۔
- بغداد دے مسجد کاظمیہ وچ امام موسیٰ کاظم تے محمد الجواد تقی دی قبر
- سامرہ وچ امام علی نقی تے حسن العسکری دی قبر
- بغداد وچ امام ابو حنیفہ النعمان دی قبر
- شیخ عبد القادر الجیلانی دا مزار بغداد وچ اے
- بغداد وچ شیخ معروف کرخی دا مقبرہ
تھانواں
[سودھو]- امام علی دا گھر جسنوں امارت دا گھر کہیا جاندا اے، نجف وچ کوفہ مسجد دے باہر اے
- کربلا وچ بوہت سارے مزارات تے مزارات نيں جنہاں وچ: زینبیہ دا مزار، امام مہدی دا مزار، اخراس بن کاظم دا مزار
- کوفہ شہر وچ امام مہدی دا مزار
- بابل دے صوبے وچ سبزیاں دے لئی دو مزار
- ہللا وچ حضرت ذوالکفلی دا روضہ
- امام علی دا مزار (سورج دی واپسی دا منظر) شیعہ عقیدہ دے مطابق
مسیتاں تے یونیورسٹیاں
[سودھو]- ام القراء مسجد ایہ انہاں جدید تے وڈی مسیتاں وچوں اک اے جو بغداد وچ سابق صدر صدام حسین دے دور وچ تعمیر کيتی گئی سی۔اسنوں ام الماریک مسجد کہیا جاندا سی جو دوسری خلیجی جنگ دا سرکاری ناں سی۔
- ام التبل مسجد اس دا ناں اج دی مسجد ابن تیمیہ اے ۔اسنوں ام الطبل مسجد کہیا جاندا اے تے اسنوں 1388ھ/1968ء وچ کھولیا گیا۔ایہ بغداد دی جدید مسیتاں وچوں اک اے ۔ایہ مسجد دے مضافات وچ واقع اے۔ یرموک دا علاقہ البیضاء شہر دی طرف اے۔ ایہ بغداد بین الاقوامی ہوائی اڈے دی طرف جانے والی شاہراہ توں نیڑے ترین مسجد اے۔
- الاحمدیہ مسجد ایہ بغداد دی قدیم مسیتاں وچوں اک اے، ایہ المیدان اسکوائر دے مشرق وچ ، المرادیہ مسجد دے نیڑے روسفہ دے پہلو وچ واقع اے۔ اسنوں احمد پاشا الکتخدہ نے تعمیر کروایا سی، جو اس دے نائب سن ۔ سلیمان پاشا الکبیر 1211ھ / 1796ء وچ ۔
- سرائے مسجد یا حسن پاشا مسجد، جسنوں بادشاہ دی مسجد وی کہیا جاندا اے، روسفہ دی طرف واقع بغداد دی مشہور تاریخی مسیتاں وچوں اک اے ۔ایہ 692ھ/1293ء وچ تعمیر کيتی گئی۔
- نجف کی کوفہ مسجد ، تے اس وچ امام علی دا منبر جس وچ اوہ صبح دی نماز پڑھدے ہوئے شہید ہو گئے سن ۔ اوہ جگہ جتھے اوہ نماز ادا کردے سن، ہن اسنوں امام علی دا مزار کہیا جاندا اے۔
- قدم امام علی مسجد (مسجد بصرہ) ایہ مسجد نبوی دے بعد اسلام وچ تعمیر ہوݨ والی دوسری مسجد اے، جداں کہ ایہ 14 ہجری وچ تعمیر کيتی گئی سی
- نجف وچ السہلہ مسجد ماضی وچ ، السہلہ مسجد نوں (البیر) مسجد، (مسجد عبدالقیس) تے (بنی ظفر) مسجد کہیا جاندا سی، ایہ مسجد کوفہ دے شمال مغربی جانب واقع اے۔
- قدیم شہر موصل دے شمال مشرقی جانب واقع امام عون الدین (ابن الحسن) دا مزار، عمر ابن الخطاب دے دور وچ 16 ہجری – 637 عیسوی وچ تعمیر کيتا گیا سی۔ اس دی اہم یادگاراں وچوں کچھ باقی نئيں بچا سوائے محراب دے سینہ تے اس دے اُتے محراب کے، جو النوری مسجد وچ نصب سی۔
- الحنانہ مسجد ، اوہ جگہ اے جتھے کربلا وچ سنہ 61 ہجری وچ شہادت دے بعد آل حسین (ع) دے جلوس دے گزرنے دے دوران الحسین دے سر نوں انہاں دے اہل خانہ دے نال رکھیا گیا سی۔ کوفہ تک پہنچیا تے ایہ جگہ نماز دے لئی مسجد بن گئی۔
- خلافت مسجد بغداد دے شورجہ ضلع وچ خلافت سٹریٹ دے وسط وچ واقع اے ۔مذکورہ بالا مسجد عباسی خلیفہ المکتفی نے خدا وچ سال (289-295ھ / 902-908 عیسوی) وچ تعمیر دی سی
- النوری مسجد موصل شہر دے مرکز وچ واقع اے تے اسنوں 566-568 عیسوی وچ قائم کيتا گیا سی۔مسجد دا سب توں نمایاں باقی ماندہ اس دا مینار اے جو 52-54 میٹر بلند اے۔
- حضرت دانیال دی مسجد، جو کہ اک قبر اُتے بݨائی گئی اک مسجد اے جس دے بارے وچ خیال کيتا جاندا اے کہ حضرت دانیال علیہ السلام دا جسم موجود اے ۔ایہ مسجد عراق دے شہر کرکوک وچ کرکوک قلعہ دے اندر واقع اے۔
- حضرت یونس [۱۸۷] تے پیغمبر دی چادر [۱۸۸] دا مزار دریائے دجلہ دے شمال مشرقی جانب حضرت یونس علیہ السلام دی پہاڑی دے اُتے واقع اے۔
مسلماناں دا سب توں مشہور قبرستان
[سودھو]تھلے لکھے مشہور قبرستان نيں۔
- وادی امن [۱۸۹] ایہ اک قبرستان اے جس دی طرف کچھ انبیاء دے مزارات جداں آدم ، نوح ، ہود اور صالح توں منسوب نيں
- ادھمیہ قبرستان
- کادھیمیہ قبرستان (قریش دا عظیم قبرستان)
- شیخ معروف قبرستان
- شاہی قبرستان
کیتھیڈرل، گرجا گھر تے خانقاہاں
[سودھو]تھلے لکھے عیسائیاں دے کیتھیڈرل، گرجا گھر تے خانقاہاں نيں۔
- مار ایلیا خانقاہ عراق دی سب توں قدیم خانقاہ اے جو چھیويں صدی عیسوی دی اے۔ [۱۹۰]
- مر متی دی خانقاہ موصل وچ العوس دے علاقے وچ واقع اے، جسنوں کلاک ڈسٹرکٹ (اس دے نال واقع کلاک ٹاور دے نسبت توں) کہیا جاندا اے۔
- مار بہنم خانقاہ موصل دے شمال مشرق وچ اس توں پنج میݪ دے فاصلے اُتے واقع اے۔
- ربن ہرمز دی خانقاہ، الکوش دے شمال مشرق وچ ، موصل وچ ، نینویٰ گورنری دے مرکز وچ ۔
- مار اوراہا دی خانقاہ نینویٰ گورنری وچ موصل دے شمال وچ بتنایا قصبے وچ واقع اے۔
- ساڈی لیڈی آف ڈیلیورینس چرچ بغداد وچ ۔
- کرکوک وچ سینٹ جوزف چلڈین کیتھولک چرچ۔
- کرکوک وچ الحمرا کلڈین کیتھولک چرچ۔
- مارٹوم چرچ، موصل دے جنوب مشرق وچ ۔
- ساڈی لیڈی آف ٹرانزیشن دا چرچ، ہوش الخان، موصل وچ واقع اے۔
- چرچ آف دی مارٹر مسکنٹا نوں آرتھوڈوکس کیتھیڈرل توں ممتاز کرنے دے لئی نیو امیکولیٹ چرچ دے ناں توں جانیا جاندا اے، تے ایہ اس دے نال ہی واقع اے۔
یہودی عبادت گاہاں تے مزارات
[سودھو]- بغداد دی عظیم عبادت گاہ (The Great Synagogue in Baghdad) بغداد وچ واقع اے تے موجودہ وقت وچ ایہ اک میوزیم اے (تے اس دے بارے وچ کافی معلومات نئيں نيں)۔
- بغداد وچ میر تویج مندر تے اس دے بند یا کھلے ہوݨ دے بارے وچ متضاد اطلاعات سی۔ [۱۹۱]
- بابل وچ گوبر ٹوڈ دا مندر، جو بند اے۔ [۱۹۱]
- موصل دے شہر القوش وچ نبی نہم دا مزار۔
عراق دے ہور صوبےآں وچ وی مندر موجود نيں لیکن اوہ یا تاں بند نيں یا ویران نيں۔ جتھے تک کردستان دا تعلق اے تاں معاملہ وکھ وکھ اے، کیونجے کردستان وچ کرد یہودیاں دی تعداد دا تخمینہ 400 توں 730 یہودی خانداناں دے درمیان اے، تے اوتھے یہودی عبادت گاہاں دی بحالی دے لئی کارروائیاں جاری نيں، تے وزارت اوقاف وچ یہودیاں دا اک نمائندہ مقرر کيتا گیا اے۔ [۱۹۲]
صابیاں دے علم دے گھر
[سودھو]بغداد، کوت، ہللا، دیوانیہ، کرکوک، سلیمانیہ، موصل تے ہور وچ صابین دی عبادت گاہاں نيں جنہاں نوں ( منڈی یا علم دا گھر) کہیا جاندا اے، انہاں وچ سب توں اہم ایہ نيں:
- منڈیان ہاؤس آف نالج (ہیڈ کوارٹر) بغداد وچ ، القادسیہ دے پڑوس وچ ، الکرخ دے نال، تے فروری 2014 عیسوی وچ کھولیا گیا۔ [۱۹۳][۱۹۴]
- مذکورہ منڈیان ہاؤس آف نالج دے نیڑے منڈی سبین
یزیدی مندر
[سودھو]لعلش النوریانی مندر یزیدیاں دا مرکزی مذہبی مندر وادی لالش (جس دا مطلب خاموشی دی وادی اے ) وچ واقع اے ۔ایہ موصل شہر توں تقریباً 60 کلومیٹر شمال مغرب وچ عین سیفنی یا شاخیان دے نیڑے پہاڑی علاقے وچ واقع اے۔ جتھے لالش النوری ہیکل تے شیخ عدے ابن مسافر دا مقبرہ مذہب دے پیروکاراں دے لئی مقدس اے ۔ایہ دنیا وچ یزیدی مذہب دی روحانی کونسل دا ہیڈ کوارٹر اے۔
تاریخی سیاحتی تھانواں
[سودھو]سب توں اہم یادگاراں وچ ٹاور آف بابل ، اشتر گیٹ ، زیگورات ، شہر ہاترا ، ایوان خسرو ، مالویہ ، مستنصریہ اسکول ، شیرین محل تے بوہت سارے دوسرے شامل نيں۔ عراق نوں چوتھی صدی ق م توں قدیم ترین انسانی تہذیباں دا ماخذ سمجھیا جاندا اے۔ جتھے عراق وچ سمیری تے اکادین دے اثرات ہن وی پھیلے ہوئے نيں۔ بابل دے صوبے وچ تاریخی شہر بابل دے باقی کھنڈرات تے دیواراں وی شامل نيں۔ [۱۹۵] عراقی میوزیم وچ عراق اُتے متواتر تہذیباں دے اثرات دا اک وڈا ذخیرہ موجود اے تے ایہ دنیا دے بہترین آثار قدیمہ دے ذخیرے اُتے مشتمل اے ۔قابل ذکر اے کہ عراقی میوزیم نوں اس ملک اُتے امریکی حملے دے آغاز دے نال ہی لُٹ لیا گیا سی۔ مارچ 2003 وچ تب توں، حفاظتی خدشےآں تے انہاں دی بحالی دی خاطر، بابلی، آشوری تے سمیری تہذیباں نال تعلق رکھنے والے اس دے باقی ماندہ تے بحال شدہ نوادرات نوں ظاہر کرنے توں منع کر دتا گیا اے۔ [۱۹۶][۱۹۷][۱۹۸][۱۹۹] شمالی گورنری بوہت سارے وکھ وکھ آشوری یادگاراں دی موجودگی دے لئی وی مشہور نيں، جداں کہ موصل وچ نینویٰ دی دیواراں، نمرود وچ آشوری بادشاہاں دے محلات [۲۰۰][۲۰۱] ، بلاوات ، تے شرقات دے نیڑے اسوری دا تاریخی شہر وغیرہ ۔[۲۰۲]مسلماناں نے بہت ساریاں ثقافتی تے تعمیراتی عمارتاں تعمیر کيتياں ، جداں المستنصریہ اسکول [۲۰۳][۲۰۴] تے ملاویہ آف سامرا ، [۲۰۵] تے ہور شامل نيں۔
ماحولیاتی سیاحت تے تفریح
[سودھو]عراق اپنے متنوع سیاحتی ماحول دے لئی مشہور اے، جتھے ایکو ٹورازم عراق وچ عوامی سیاحت دا اک وڈا حصہ بناندا اے ۔کچھ عرصہ پہلے تک، تیسری خلیجی جنگ شروع ہوݨ توں پہلے، عراق ماحولیاتی سیاحاں دی توجہ دا مرکز سی جو وکھ وکھ ملکاں توں آندے سن ۔ دنیا خصوصاً پڑوسی ملکاں پرندےآں دے شکار وچ اپنے مشاغل نوں عملی جامہ پہنانے دے لئی، بالخصوص فالکنری شکار، ایہ شوق جو عراق وچ ویہويں صدی دے آغاز وچ عراقی شکاریاں دے ہتھوں ملک دے وسطی تے جنوبی علاقےآں وچ شروع ہويا، تے بغداد دے تفریحی علاقےآں وچوں: الزوراء پارک ، تے بغداد دا سیاحتی جزیرہ ، تے عراق وچ کئی جھیلاں تے دلدل نيں، جتھے اسنوں اک سیاحتی مقام سمجھیا جاندا اے، بشمول: حبانیہ جھیل ، دکن جھیل ، دربندیخان جھیل ثرثار جھیل ۔ شمالی عراق وی اپنی متنوع نوعیت توں مالا مال علاقہ اے جتھے ریزورٹس، بشمول صلاح الدین ریزورٹ تے دیگروغیرہ نيں۔
سیاحتی تے ماحولیاتی تھانواں دی تصاویر
[سودھو]-
کرکوک قلعہ
-
ہاترا دے شہر دے دروازےآں وچوں اک
-
ذی قار وچ غذر دی سنگݪ
-
بابل دی دیواراں
-
بغداد وچ المستنصریہ اسکول دی عمارت
-
برلن میوزیم وچ اصل اشتر گیٹ
-
موصل دے پینڈو علاقےآں وچ دریائے دجلہ
-
2018 عیسوی وچ بابل وچ اشتر گیٹ دا اک ماڈل
-
لوور میوزیم وچ دو پراں والے شیر
-
شروکین دے کردار وچ سارگن II دی نمائندگی کرنے والا مورل
-
اربیل وچ گلی علی بیک آبشار
-
اربیل وچ بکل آبشار
-
دکن جھیل سلیمانیہ وچ
-
اربیل وچ بنوکا فطرت
-
زکھو وچ دریائے خبور
آوا جائی
[سودھو]عراق وچ آوا جائی وچ ریلوے، ہائی ویز، آبی گزرگاہاں (سمندر تے دریا)، پائپ لائناں، بندرگاہاں تے بندرگاہاں تے ہوائی اڈے شامل نيں۔
ہوائی آوا جائی
[سودھو]1999ء دے اعداد و شمار دے مطابق، عراق وچ کل 113 چھوٹے، درمیانے تے وڈے ہوائی اڈے نيں، جنہاں وچوں کچھ فوجی ہوائی اڈے نيں، باقی شہری ہوائی اڈے نيں، تے انہاں وچوں کچھ ہوائی اڈےآں اُتے کچے رن وے نيں، تے کچھ صرف ہیلی کاپٹراں دے لئی موزاں نيں۔
- بغداد بین الاقوامی ہوائی اڈہ
- بصرہ بین الاقوامی ہوائی اڈہ
- اربیل بین الاقوامی ہوائی اڈہ
- کربلا بین الاقوامی ہوائی اڈہ
- موصل بین الاقوامی ہوائی اڈہ
- نجف بین الاقوامی ہوائی اڈہ
- سلیمانیہ بین الاقوامی ہوائی اڈہ
- ناصریہ ہوائی اڈہ
ریلوے
[سودھو]عراق وچ برطانیہ دی موجودگی دے دوران گزشتہ صدی دے آغاز توں ریلوے عراق وچ داخل ہوئی تے ریلوے نیٹ ورک دی لائناں جنوبی عراق توں شمال تک پھیلی ہوئیاں نيں۔ عراق نے بوہت سارے نیٹ ورک لائناں، مسافراں تے مال بردار انجناں دی تجدید، ترقی تے ترقی شروع کر دتی اے تے عراق وچ ریلوے نیٹ ورک دی لمبائی 2272 کلومیٹر اے ۔عراق نے حال ہی وچ کچھ پڑوسی ملکاں توں منسلک کرنے دے لئی ریلوے نیٹ ورک نوں وسعت دینا شروع کيتا اے، جس دی قیادت ترکی، بغداد میٹرو پروجیکٹ دے علاوہ، ایہ عراق وچ اپنی نوعیت دا پہلا منصوبہ اے۔ [۲۰۶]
شاہراہاں
[سودھو]1996 دے اندازےآں دے مطابق، عراق وچ مرکزی سڑکاں دی کل لمبائی تقریباً 45,550 کلومیٹر اے، جنہاں وچوں 38,400 کلومیٹر پکی سڑکاں نيں، تے 7,150 کلومیٹر ہن وی کچی نيں۔ تے عراق وچ دنیا دی سب توں وڈی سڑک بغداد توں شام (الولید) تک دی سڑک اے۔ [۲۰۷]
آبی گزر گاہاں
[سودھو]شط العرب نوں عراق دی سب توں اہم آبی گزرگاہاں وچوں اک سمجھیا جاندا اے لیکن شط العرب دے بعض حصےآں وچ اس دی گہرائی ناکافی ہوݨ دی وجہ توں بحری جہاز رانی دے قابل نئيں اے ۔شط العرب دے تقریباً 1,000 کلومیٹر طویل بحری جہازاں دا استعمال کردے ہوئے بحری سفر دے قابل اے۔ بحری جہاز، تے سمندر اُتے عراق تک کافی رسائی نہ ہونا سب توں اہم وجوہات وچوں اک اے جس دی وجہ توں پہلی خلیجی جنگ شروع ہوئی، تے بصرہ دی بندرگاہ تے ام قصر دی بندرگاہ نوں عراق دی اہم ترین بندرگاہاں وچ شمار کيتا جاندا اے، تے دوسری چھوٹی بندرگاہاں نيں جداں کہ خر الزبیر دی بندرگاہ تے خر الامایا دی بندرگاہ۔ 1999 دے اعداد و شمار دے مطابق، عراق دے پاس 13 وڈے آئل ٹینکرز، 14 کارگو جہاز، تے اک مسافر بردار جہاز سی۔
اب تک عراق وچ دریا دی آوا جائی بوہت گھٹ فاصلے دے لئی تے ذاتی پیمانے اُتے استعمال ہُندی اے۔ بصرہ خلیج فارس اُتے واقع عراق دا واحد صوبہ اے تے اس دی بندرگاہاں نيں:
- ابو فلوس پورٹ
- ام قصر بندرگاہ
- فاؤ بندرگاہ
- بصرہ تیل دی بندرگاہ
- خور الامایا تیل دی بندرگاہ
- بصرہ بندرگاہ
سبھیاچار
[سودھو]موسیقی تے گانا
[سودھو]عراق وچ موسیقی دی تریخ خود عراق دی طرح پرانی دوراں وچ واپس چلی جاندی اے، تے موسیقی دنیا دے قدیم ترین ہارپ ( سومیری ہارپ ) توں لے کے لیوٹ دی ایجاد تک، تے پنجويں تار نوں شامل کرنے تک، متعدد ادوار وچ تیار ہوئی اے۔ اس دے لئی، وکھ وکھ عراقی تال تے مقام تک۔ عراقی موسیقی نے ویہويں صدی دے آغاز وچ دو بھائیاں صالح الکويتی تے داؤد الکويتی دے ہتھوں نمایاں ترقی دی تے اس صدی دے چالیس دے عشرے وچ سواݨیاں گلوکاراں دی تعداد تقریباً چالیس گلوکاراں تک پہنچ گئی، تب عراقی موسیقی دی پہچان سی اس دے بعد بوہت سارے موسیقار جنہاں نے عراقی گیت نوں تقویت بخشی، جداں: طالب غالی، حامد البصری ، طارق الشبلی، مفید النصیح۔ ، جعفر الخفاف ، طالب القرگولی ، تے ہور وغیرہ نيں۔
ادب، شاعری تے فن
[سودھو]جدید عراقی ادب عراق دی سیاسی تریخ توں بہت ودھ متاثر ہويا اے۔ 1970 دی دہائی دے آخر وچ ، صدام حسین دی حکومت نے عراق وچ ممتاز ادیباں نوں اک اپارٹمنٹ، اک کار تے سال وچ اک اشاعت دی ضمانت فراہم کيتی۔ بدلے وچ ، مصنف توں توقع کيتی جاندی سی کہ اوہ حکمران بعث پارٹی دی حمایت کرن گے۔ تے ایران عراق جنگ دے لئی پروپیگنڈا کیتا، بلکہ کئی ادیباں تے مصنفاں نوں جلاوطنی دا انتخاب کرنے اُتے اکسایا۔ مصنف نجم ولی دے مطابق، اس عرصے دے دوران، "جن لوکاں نے لکھنا بند کرنے دا انتخاب کيتا انہاں نوں وی کچھ ایسا لکھنا پيا جس توں آمر نوں غصہ نہ آئے، کیونجے خاموشی نوں جرم سمجھیا جاندا سی۔" ویہويں صدی دے آخر دے مصنفاں وچوں: سعدی یوسف ، فادل العزوی ، مشین الرملی، صلاح الحمدانی، تے فتح شیرکو۔عراق نوں عرب ادیباں وچ "شاعراں تے شاعراں دا ملک" یا " شاعراں دا ملک" کہیا جاندا اے کیونجے اس وچ شاعراں دی وڈی تعداد اے، [۲۰۸][۲۰۹] تے عراق فن دے میداناں وچ بوہت سارے وڈے ناواں توں بھریا ہويا اے۔ تے ادب۔ جدید دور، عبد الوہاب البیطی ، محمد مہدی الجواہری ، نازک الملائکہ ، احمد مطر ، بدر شاکر الصیاب ، جمیݪ صدیقی الزہاوی، معروف الروسفی ، عبد ال -رزاق عبد الواحد ، تے پلاسٹک دے فنکاراں، مصوراں تے مجسمہ سازاں وچ : رفعت الجدیرجی ، زاہا حدید ، لیلیٰ العطار ، محمود صابری، جواد سلیم، شاکر حسن السعید ، تے محمد غنی حکمت شامل نيں۔
عراقی داستانی ورثہ
[سودھو]عراق اپنے داستانی ورثے توں مالا مال اے، کیونجے اسنوں ناولاں دے لئی زرخیز زمین سمجھیا جاندا اے جو پوری دنیا وچ مشہور ہوئے۔ انہاں کہانیاں دا کئی بین الاقوامی زباناں وچ ترجمہ ہويا، تے دوسرے لوک انھاں جاݨدے سن ۔
کھیل
[سودھو]عراق وچ کھیل وکھ وکھ ہُندے نيں، تے عراقی حکومت اس میدان وچ خاص طور اُتے فٹ بال، تائیکوانڈو ، فائیو اے سائیڈ ، باسکٹ بال، ایتھلیٹکس ، شطرنج اور باکسنگ وچ بہت دلچسپی ظاہر کردی اے۔ شکار تے اسکیئنگ دے علاوہ ایہ تمام کھیل لوکاں وچ اچھی طرح پھیلے نيں جو عام طور اُتے موسمی ہُندے نيں تے شمالی عراق دے پہاڑی علاقےآں تک محدود ہُندے نيں۔ عراقی ریاست وی معذوراں دے کھیل وچ بہت دلچسپی ظاہر کردی اے، تے خصوصی ضروریات دے نال کھیلاں دی ٹیماں نے بوہت سارے مقامی، عرب تے بین الاقوامی چیمپئن شپ تے تمغے حاصل کيتے نيں۔
- عراق فٹ بال ایسوسی ایشن
- الجدریہ ایکوسٹرین کلب
- عراقی ہنٹنگ کلب
- بصرہ انٹرنیشنل اسٹیڈیم
فٹ بال
[سودھو]فٹ بال عراق وچ سب توں مشہور کھیل اے۔ عراق فٹ بال ایسوسی ایشن دا باضابطہ قیام 1948 وچ ہويا، صرف دو سال بعد 1950 وچ فیفا وچ شمولیت دا عمل مکمل ہويا [۲۱۰] ، تے ایشین فٹ بال کنفیڈریشن وچ شامل ہوݨ وچ 1971 تک دا وقت لگا۔ عراقی فٹ بال دے لئی وکھ وکھ سطحاں اُتے فٹ بال دے بوہت سارے کارنامے نيں۔ براعظمی سطح پر، عراقی قومی ٹیم 2007 وچ اک بار ایشین فٹ بال نیشن کپ ٹائٹل جیتنے وچ کامیاب رہی۔ علاقائی سطح پر، عراق اپنی پہلی ٹیم دے ذریعے مسلسل 4 بار عرب کپ چیمپئن شپ جیتنے وچ کامیاب ہويا: 1964- گلف کپ چیمپئن شپ جیتنے دے علاوہ 1966-1985-1988۔ 3 بار 1979-1984-1988۔عراقی انڈر 19 ٹیم نے اپنی تریخ وچ 5 بار ایشین یوتھ چیمپئن شپ وی جِتی [۲۱۱] ، سال ایہ سن : 1975–1977 [۲۱۲] – 1978–1988 [۲۱۳] –2000۔[۲۱۴] جتھے تک عراقی فٹ بال دی تریخ دی سب توں وڈی کامیابی اے، ایہ میکسیکو وچ 1986 وچ ورلڈ کپ دے فائنل وچ پہنچنا سی [۲۱۵] تے 2007 وچ ایشین نیشنز کپ جیتنا سی [۲۱۶][۲۱۷] 2004 دے سمر اولمپکس وچ چوتھی پوزیشن حاصل کرنے دے علاوہ [۲۱۸][۲۱۹] بہترین کامیابی دے طور اُتے ۔ ایشیائی فٹ بال دی تریخ وچ اک تفتیش کار، 1982 وچ ہندوستان وچ منعقد ہوݨ والے ایشین گیمز دا طلائی تمغہ جیتنے دے علاوہ، تے فیفا انڈر 20 ورلڈ وچ انہاں دا چوتھا مقام 2013 وچ ترکی وچ کپ۔ اس دے علاوہ، اس نے 2009 وچ جنوبی افریقہ وچ ہوݨ والے کنفیڈریشن کپ وچ کھیڈݨ دے لئی کوالیفائی کیتا، بطور ایشین نیشنز چیمپئن شپ دے آخری راؤنڈ دے چیمپئن۔ عراقی پولیس ٹیم نے 1971 وچ عراقی کلباں دے لئی اے ایف سی چیمپئنز لیگ تقریباً حاصل کر لئی سی لیکن اسرائیلی ٹیم مکابی تل ابیب دے خلاف فائنل میچ وچ سیاسی وجوہات دی بنا اُتے دستبرداری دے بعد ایہ دوسرے نمبر اُتے رہی۔ 1931ء وچ پہلا عراقی کلب قائم ہويا جو کہ ایئر فورس کلب اے [۲۲۰] دے بعد اس دا قیام عمل وچ آیا۔ 1937ء وچ ٹرانسپورٹیشن کلب دا آغاز ہويا، جس دے بعد عراقی ٹیماں دی تعداد وچ وادھا ہويا۔
عراقی فٹ بال کلب
[سودھو]عراق وچ 110 رجسٹرڈ کلب نيں [۲۲۱] ، تے ایئر فورس کلب نوں قدیم ترین کلباں وچوں اک سمجھیا جاندا اے، جس دی نیہہ 1931 عیسوی وچ رکھی گئی سی [۲۲۲] تے مینا کلب ، جس دی نیہہ ايسے سال رکھی گئی سی [۲۲۳][۲۲۴] تے پولیس کلب ، جس دی نیہہ 1932 وچ رکھی گئی سی[۲۲۵] تے 1937 وچ ریلوے کلب، جس دا ناں بعد وچ بدل کے ٹرانسپورٹیشن کلب، تے فیر الزوراء کلب رکھ دتا گیا۔ [۲۲۶] ایہ کلب صرف فٹ بال ، یا وکھ وکھ کھیلاں دے کلباں دے لئی وقف ہوݨ توں وکھ وکھ نيں۔
فن تعمیر
[سودھو]-
موصل وچ حاترہ سلطنت
-
الملویہ، جو سامرا وچ عظیم مسجد دا مینار اے۔
-
شناسیل بسرا 1954ء وچ
-
ذی قار وچ زگگرات
-
موصل وچ ما بہنام خانقاہ
-
1976ء وچ بغداد ٹرین اسٹیشن
-
2010 عیسوی وچ ریپبلکن محل
-
بغداد وچ يادگار شہداء
-
آݪا خسرو المدائن وچ
-
الانبار دے پنڈ العجمیہ وچ پانی دے پہیے، 1911ء
-
الموفقیہ اسکول، بغداد وچ القشلہ گھڑی
-
روضہ امام علی نجف وچ
-
ام التبل مسجد بغداد وچ
-
موصل دی عظیم مسجد
-
سرائے مسجد 1293ء وچ روسفہ، بغداد وچ تعمیر کيتی گئی۔
-
موصل وچ الحدبہ مینار
-
بابل دے معلق باغات دی اک خیالی ڈرائنگ
-
مدیف (ریڈ ہاؤس) دا اندرونی ڈیزائن جو جنوبی عراق دے دلدل وچ بنایا گیا اے
پکوان
[سودھو]عراق وچ بوہت سارے مشہور پکوان، انہاں دے اجزاء تے تیاری دے طریقے نيں۔ عراقی پکوان عراق وچ جغرافیائی علاقے دے لحاظ توں ماحول تے اس دے وسائل وچ تبدیلی دی وجہ توں وکھ وکھ نيں۔ عراق دے مشہور پکوان تھلے لکھے نيں: [۲۲۷]
- المصگوف : ایہ اک مشہور بغدادی کھانا اے، جس دی تیاری دا اک خاص طریقہ اے، جداں کہ مچھلی نوں بھون کر لکڑی دی لاٹھیاں اُتے لٹکایا جاندا اے۔ دریائی مچھلیاں دی وکھ وکھ قسماں، خاص طور اُتے سن تے کارپ، تے لفظ "مسگوف" استعمال کردا اے » آرامی فعل توں، جس دا مطلب اے پیوند لگانا (سکیور)، تے مسگوف دا مطلب اے پیوند لگانا (سیخ)، کیونجے جو وی مچھلی نوں پیستا اے اسنوں کٹ دیندا اے۔ اسنوں پِچھے توں صاف کردا اے، تے فیر مچھلی نوں لکڑی دے سیخاں (کھنٹے) توں حادّاتی طور اُتے لپیٹ دیندا اے جو اگ دا سامنا کردے ہوئے اسنوں زمین توں اٹھا لیندے نيں۔
- چاول تے قیمت ( قیمت تے قیمت ): ایہ جنوبی تے وسطی عراق وچ اک مشہور کھانا اے، خاص طور اُتے مذہبی مواقع اُتے (دسويں محرم)، تے ایہ چاول دے نال چھلکے تے گوشت اُتے مشتمل ہُندا اے۔
- عراقی کباب عربی کباب جداں ہی اے لیکن اس دا ذائقہ وکھ اے ۔کباب دی اک ہور قسم اے جسنوں رگ کباب کہندے نيں۔
- ڈولما : اسنوں کچھ ملکاں وچ سٹفڈ کہیا جاندا اے، تے ایہ اس دے اجزاء دے تنوع دی وجہ توں نمایاں اے۔
- بریانی : ایہ گلف کبسا کھانے دی طرح اے، جس وچ چاول کچھ گری دار میوے جداں پستے ، بادام ، ہور کٹے ہوئے گوشت دے نال ملائے جاندے نيں تے اس دے لئی اک خاص قسم دا مصالحہ تے مسالا استعمال کيتا جاندا اے۔
- باجا : ایہ اک مشہور کھانا اے جس وچ بھیڑ دے بچے دی ٹانگاں دے نال سر دا گوشت ہُندا اے جسنوں اُباݪ کر روٹی تے چاول دے نال کھایا جاندا اے۔
- دلیمی
- تھریڈ ، جو دوسرے عرب ملکاں وچ وی پایا جاندا اے
- القوزی
- پھلیاں تے آنڈے۔
عجائب گھر
[سودھو]عراق دی ثقافتی، تاریخی تے قدرتی دولت دی وجہ توں عراق وچ بوہت سارے عجائب گھر موجود نيں۔ہر شہر وچ متعدد تاریخی تے قدرتی عجائب گھر نيں۔ سب توں مشہور عجائب گھر نيں:
- عراق میوزیم، بغداد[۲۲۸]
- بغدادی میوزیم، بغداد
- بغداد نیچرل ہسٹری میوزیم
- بغداد فائن آرٹ میوزیم
- ناصریہ میوزیم
- سماریا عجائب گھر
- موصل عجائب گھر
- کرد ثقافتی عجائب گھر
- اربیل رہتل عجائب گھر
- کرد ٹیکسٹائل عجائب گھر، اربیل
- تکریت عجائب گھر
- سلیمانیہ عجائب گھر
- کربلا وچ امام حسین عجائب گھر
- انگلڈی میوزیم - نانا، جس وچ نابو نِد دی دھی شہزادی انگلڈی شامل نيں (یہ ممکنہ طور اُتے دنیا دا پہلا عجائب گھر ہوئے گا تے تقریباً 530 ق م دا اے ) اُر، دھی قر وچ اے۔[۲۲۹][۲۳۰][۲۳۱][۲۳۲]
- بصرہ عجائب گھر
ٹی وی ڈرامہ تے سینما
[سودھو]پہلی فلم 1909 وچ عراق وچ دکھائی گئی سی لیکن اس [۲۳۳] وچ یا اس دے بعد فلماں دی شوٹنگ دی کوئی سرگرمی یا کوشش نئيں ہوئی۔ جتھے تک انگریزاں دے داخلے دے بعد سب توں پہلے سینما گھراں وچ ، جداں الرشید سٹریٹ وچ الزوارہ سنیما وچ فلماں دکھائی جاندی سی، جنہاں وچوں بوہتے برطانوی خاموش فلماں سی۔
چالیس دی دہائی وچ ، شاہ فیصل دوم دے دور وچ ، حقیقی عراقی سنیما دا آغاز ہويا، کیونجے بغداد وچ برطانوی تے فرانسیسی فنانسرز دے تعاون توں فلم پروڈکشن کمپنیاں قائم کيتیاں گئیاں۔ بغداد اسٹوڈیو دی نیہہ 1948 وچ رکھی گئی سی(لیکن اس عرصے وچ فلسطین وچ ہوݨ والے واقعات دے دوران عرباں تے یہودیاں دے درمیان کشیدگی دی وجہ توں جلد ہی منہدم ہو گیا)۔ پروڈکشن اکثر خالصتاً تجارتی ہُندی سی تے فلماں نرم رومانوی موضوعات اُتے مرکوز ہُندیاں سن، جنہاں وچ گانے تے رقص دے بوہت سارے حصے تے کہانیاں چھوٹے دیہاتاں وچ سیٹ کيتی جاندی سی۔ فلم (عالیہ تے عصام) 1948 وچ تیار کيتی جانے والی پہلی عراقی فلم اے۔ [۲۳۴][۲۳۵] جتھے تک دنیا ایل فین اسٹوڈیو دا تعلق اے، جس دی نیہہ فعال جماعتاں نے رکھی سی 1955 وچ ، حیدر العمر نے مشہور رومیو تے جولیٹ دی کہانی نال ملدا جلدا عراقی ناول فتنہ و حسن تیار کيتا۔ [۲۳۶] 1959 عیسوی وچ اس نے عراقی سنیما دے لئی پہلا سرکاری ادارہ سینما اینڈ تھیٹر اتھارٹی قائم کیتا، لیکن اس نے سٹھ دی دہائی دے دوسرے نصف تک پروڈکشن شروع نئيں کيتی، تے جداں تک اس ادارے دیاں فلماں سامنے نئيں آئیاں، نجی سنیما دی تیاری دی رفتار جاری رہی، ایہ جاݨدے ہوئے بھی۔ کہ سود نے امریکی انفارمیشن سروس دے لئی آلات تے خصوصی آلات خریدے سن ۔ سینما تے تھیٹر اتھارٹی دی طرف توں پیش کيتی جانے والی فلماں اس دور وچ انقلاب دے واقعات توں متعلق دستاویزی فلماں سی تے ایہ صورتحال 1966 تک جاری رہی۔ دلچسپی نے فلم ( الجابی ) پیش کيتی، جس دے ہدایت کار جعفر علی سن ، تے اس دی نمائندگی اسد عبدالرزاق ، وداد، فوزیہ الشاندی تے جعفر السعدی نے کيتی۔ [۲۳۷][۲۳۸][۲۳۹]
1979 وچ صدام حسین دے اقتدار وچ آنے نے عراقی سنیما نوں قدرے وکھ وکھ سمت وچ دھکیل دتا۔ عراق تے ایران دے درمیان جنگ نے قومی وسائل تے فلم پروڈکشن نوں محدود کر دتا۔ ایہ فلماں بوہت گھٹ سی۔ 1981 وچ ، حکومت نے مصری ہدایت کار صلاح ابو سیف نوں القدسیہ دی ہدایت کاری دا کم سونپیا، ایہ اک مہاکاوی فلم اے جو 636 عیسوی وچ القدسیہ دی جنگ وچ فارسیاں اُتے عرباں دی فتح کی کہانی بیان کردی اے۔ محمد شکری جمیݪ نے فلم ( دتی گریٹ ایشو ) دی ہدایت کاری دی سی جس وچ برطانوی اداکار اولیور ریڈ نے کرنل لیچ مین دا کردار ادا کيتا سی، جو ویہويں انقلاب وچ ماریا گیا سی۔ [۲۴۰][۲۴۱] 1980 وچ ، اک 6 گھینٹے طویل فلم تیار کيتی گئی سی جس وچ صدر صدام حسین دی سوانح عمری اُتے گل کيتی گئی سی جو کہ فلم (دی لانگ ڈیز) اے، تے ایہ فلم صدام حسین دے وزیراعظم عبدالکریم قاسم دے قتل دی ناکام کوشش وچ شرکت دے بارے وچ گل کردی اے۔ فیر فرار ہو کے تکریت واپس آ گئے۔ فلم دے ہدایت کار مصری فنکار توفیق صالح نيں۔ [۲۴۲] صدام حسین دا کردار اس دے کزن تے داماد صدام کامل نے ادا کيتا سی، جو بعد وچ اپنے دوسرے بھائی تے صدام دی دوسری دھی حسین کمیݪ دے شوہر دے نال 1996 وچ ماریا گیا سی۔
1990 وچ کویت دی جنگ دے بعد عراق اُتے اقتصادی پابندیاں عائد کر دتی گئياں، جس نے ہدایت کاراں دی نويں نسل دے ابھرنے دے باوجود اس ملک وچ سنیما دا کم مشکل بنا دتا۔ نوے دی دہائی دے نمایاں کماں وچوں اک 1993 وچ ریلیز ہوݨ والی فلم کنگ غازی سی [۲۴۳] 2003 عیسوی وچ تیسری خلیجی جنگ دے بعد، ڈرامائی اور دستاویزی فلماں دا اک نواں انداز سامنے آیا، جو طویل تے مختصر فلماں دے درمیان وکھ وکھ سی ، تے سنیما دی تیاری دے آزاد طرز اُتے انحصار کردا سی۔ [۲۴۴]
تعلیم
[سودھو]عراق وچ تعلیم دا عمل عراقی وزارت تعلیم دے زیر انتظام اے۔ یونیسکو دی رپورٹ دے مطابق 1991ء وچ دوسری خلیجی جنگ توں پہلے دے عرصے وچ عراق وچ اک ایسا تعلیمی نظام موجود سی جو خطے وچ سب توں بہتر سمجھیا جاندا سی۔ ايسے طرح گزشتہ صدی دے ستر تے ايسے دی دہائی وچ جدوں حکومت نے انپڑھدا نوں تقریباً مکمل طور اُتے ختم کر دتا سی، پڑھنے لکھݨ دے اہل (خواندگی) دی فیصد ودھ سی پر، عراق جنگاں، محاصراں تے عدم تحفظ دی وجہ توں تعلیم نوں بہت نقصان پہنچیا اے، کیونجے انپڑھدا دی شرح ہن عراق وچ جدید تعلیم دی تریخ وچ بے مثال سطح اُتے پہنچ چکی اے۔ موجودہ عراقی حکومت اپنے سالانہ بجٹ دا 10% تعلیم دے لئی مختص کرنے دے بعد اس بحران نوں دور کرنے دی کوشش کر رہی اے۔ [۲۴۵][۲۴۶]
عراق دے ماحولیاتی اعدادوشمار دے مطابق، 2012 وچ آبادی دی شرح خواندگی 79.5% سی جداں کہ انپڑھدا دی شرح 20.5% سی[۲۴۷]
ابتدائی مرحلہ
[سودھو]یہ گریڈ اک توں گریڈ چھ تک چھ درجات اُتے مشتمل اے تے چھ سال تک رہندا اے۔ 6 سال دی عمر وچ بچے دی رجسٹریشن لازمی اے۔
انٹرمیڈیٹ مرحلہ
[سودھو]یہ ابتدائی مرحلے دے بعد اے تے 3 سال اُتے مشتمل اے (پہلا انٹرمیڈیٹ اے۔ . دوسرا اوسط اے۔ . تیسری اوسط)۔
مڈل سکول
[سودھو]یہ چوتھی تیاری دی جماعت توں شروع ہُندی اے تے 3 مراحل (چوتھی پنجويں تے چھیويں تیاری) اُتے مشتمل ہُندی اے۔ چوتھی جماعت وچ ، طالب علم سائنسی یا ادبی علوم دا انتخاب کردا اے۔
اعلیٰ تعلیم
[سودھو]اعلیٰ تعلیم دے حوالے توں عراق وچ بہت ساریاں یونیورسٹیاں نيں جنہاں وچ سب توں اہم بغداد، موصل، بصرہ، انبار تے ہور وچ نيں۔2003 عیسوی دے بعد عراق وچ بوہت سارے کالج تے یونیورسٹیاں کھلی تے ترقی کيتیاں گئیاں تے یونیورسٹی دی درجہ بندی دے مطابق نیٹ ورک [۲۴۸] ، ۔ اکتوبر 2015 دے مطابق بغداد یونیورسٹی عراق وچ پہلے نمبر اُتے اے۔ (عالمی سطح اُتے 1812 ويں نمبر پر)، دیالہ یونیورسٹی دوسرے نمبر اُتے (عالمی سطح اُتے 3514 ويں نمبر پر)، تے یونیورسٹی آف ٹیکنالوجی تیسرے نمبر اُتے (عالمی سطح اُتے 4051 نمبر پر)۔
عراق دے شہر
[سودھو]باہرلے جوڑ
[سودھو]Iraq دے بارے چ ہور جانن لئی وکیپیڈیاساتھی منصوبے: | |
ڈکشنری وکشنری توں | |
مشترکہ زریعے کومنز توں | |
آزاد تعلیمی موادتے مصروفیات ویکیورسٹی توں | |
آزاد متن خبراں ویکی اخبار توں | |
مختلف اقتباساں دا مجموعہ ویکی اقتباسات توں | |
آزاد کتاب گھر ویکی منبع توں | |
آزاد نصابی تے دستی کتاباں ویکی کتاباں توں |
{{{PAGENAME}}} دا وکیپیڈیا: ar |
{{{PAGENAME}}} دا وکیپیڈیا: ku |
{{{PAGENAME}}} دا وکیپیڈیا: arc |
ایران | ترکی | شام | ||
ایران | اردن | |||
عراق | ||||
کویت ۔ خلیج فارس | سعودی عرب | سعودی عرب |
|
|
|
حوالے
[سودھو]- ↑ "العراق: عدد السكان يتجاوز 40 مليون نسمة "۔ 2021-01-12۔ اخذ شدہ بتاریخ ۲۰ مارچ ۲۰۲۱
- ↑ Casey, p.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Anzovin, item # 1824, p. 69 The first museum known to historians (circa 530 ق م) was that of Ennigaldi-Nanna, the daughter of Nabu-na'id (Nabonidus), the last king to Babylonia.
- ↑ Casey, p.
- ↑ Harvey, p. 20 Princess Ennigaldi-Nanna, collected antiques from the southern regions of Mesopotamia, which she stored in a temple at Ur – the first known museum in the world.
- ↑ Leon, pp. 36–37 ...the first known museum.
- ↑ جریدہ سمتھسونینSmithsonian Magazine, 03/2004, Beth Py-Lieberman: Found and Lost – (دیکھݨ دی تریخ 12/9/2006)
- ↑ Between Memory and Desire: The Middle East in a Troubled Age (p. 180)
- ↑ Between Memory and Desire: The Middle East in a Troubled Age (p. 180)
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ خلافة بني أمية من أهم السلالات الإسلامية التي حكمت مابين 661 إلى 750 Archived 2017-08-03 at the وے بیک مشین. لـ«سعاد العمري». تاريخ الولوج: 02-04-2012. سانچہ:مردہ ربط
- ↑ Western-Islamic Calendar Converter
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ الكامل في التاريخ - ابن الأثير - ج 4 - ذكر قتل المختار قتلة الحسين
- ↑ تاريخ الرسل والملوك - الطبري - ج6 -ذكر الخبر عن أمر المختار مع قتلة الحسين بالكوفة
- ↑ الأعلام - خير الدين الزركلي - ج 7 - الصفحة 192
- ↑ الكامل في التاريخ - ابن الأثير - ج 4 - الصفحة 241
- ↑ تاريخ الرسل والملوك - الطبري - ج6 - في ذكر خبر قتل مصعب المختار بن أبي عبيد
- ↑ ابن عبد ربه.
- ↑ الدولة الأموية: من الميلاد إلى السقوط 2006
- ↑ كتاب «سير أعلام النبلاء» للذهبي، فصل «مروان بن محمد».
- ↑ الدولة الأموية: من الميلاد إلى السقوط 2006
- ↑ الملامح السياسية في الف ليلة وليلة، محمد أحمد الشحاذ، اطروحة دكتوراه من جامعة بغداد، 1977، ص 432
- ↑ مكتبة العراق الألكترونية
- ↑ web archive
- ↑ new yorker
- ↑ Maalouf, p. 243
- ↑ "A history of the Crusades", Steven Runciman, p.306
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ مكتبة العراق الألكترونية 2
- ↑ water encyclopedia
- ↑ Timur or Tamerlane
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ الفصل الأول: العراق منذ الغزو المغولي حتى السيطرة العثمانية Archived 2018-10-07 at the وے بیک مشین من موقع جامعة اب
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ الصفويون
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ the ottoman period, 1534–1918
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ books google
- ↑ encyclopedia britannica
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Aprim 2005
- ↑ Yeor, Kochan & Littman 2001
- ↑ "mesopotamian+campaign+410,000"&q="The+ration+strength+of+the+Mesopotamia+Expeditionary+Force+on+19+October+1918+was+more+than"#v=snippet&q="The%20ration%20strength%20of%20the%20Mesopotamia%20Expeditionary%20Force%20on%2019%20October%201918%20was%20more%20than"&f=false A Naval History of World War I
- ↑ معلومات عن العراق 2
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ نص الوثيقة
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ حركة الشيخ محمود الحفيد البرزنجي
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ ۵۵.۰ ۵۵.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ الانتداب البريطاني على بلاد ما بين النهرين
- ↑ مقتل شيخ عشيرة صدام حسين Archived 2017-09-08 at the وے بیک مشین صحيفة الشعب اليومية
- ↑ في أثناء حكمه، كان هذا هو التاريخ الرسمي لميلاده، لكن يعتقد أن تاريخ ميلاده الحقيقي بين عامي 1935 و1939.
- ↑ "Saddam Hussein executed in Iraq".
- ↑ Saddam Hussein's 'Official' Biography
- ↑ See PBS Frontline (2003)، "The survival of Saddam: secrets of his life and leadership: interview with Saïd K. Aburish" at https://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/saddam/interviews/aburish2.html
- ↑ ۶۲.۰ ۶۲.۱ Humphreys، 78
- ↑ الإجتماع المسجل كاملا على موقع اليوتيوب یوٹیوب اتے
- ↑ Edward Willett، ، P.4
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ https://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/2888989.stm موقع https://news.bbc.co.uk/ بتاريخ (Page last updated at 12:49 GMT, Tuesday, 21 اگست 2007 13:49 UK) واطلع عليه في 19 أكتوبر 2015
- ↑ How Do We Know that Iraq Tried to Assassinate President George H.W. Bush?
- ↑ U.S. Strikes Iraq for Plot to Kill Bush
- ↑ SECTION D: THE BUSH ASSASSINATION ATTEMPT
- ↑ آثار الحصار على العراق
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Security Council resolutions regarding IRAQ
- ↑ Al Jazeera and News Agencies. (5 اکتوبر 2019).
- ↑ سانچہ:In lang 'VS doden topgeneraal Iran, vrees voor escalatie groeit' (US kill top general Iran, fear for escalation grows).
- ↑ "Iraqi spy chief Mustafa Al Kadhimi rumoured to be prime ministerial contender"۔ 29 دسمبر 2019۔ اخذ شدہ بتاریخ 31 جنوری 2020
- ↑ "Iraq announces full results of parliamentary elections"۔ 17 اکتوبر 2021۔ اخذ شدہ بتاریخ 19 اکتوبر 2021
- ↑ "Minority quota candidates received over 96,000 votes in Iraqi election"۔ 2021-10-19
- ↑ خرائط Google
- ↑ ۸۰.۰ ۸۰.۱ https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/iz.html Archived 2018-12-24 at the وے بیک مشین موقع https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbookواطلع Archived 2020-06-16 at the وے بیک مشین عليه في 20 إكتوبر 2015
- ↑ https://www.cosit.gov.iq/AAS13/Physical%20Features%201/phys-feat1.htm من موقع https://www.cosit.gov.iq/ar/لسنة Archived 2019-11-25 at the وے بیک مشین 2009 واطلع عليه في 7 نوفمبر 2015
- ↑ ۸۲.۰ ۸۲.۱ ۸۲.۲ https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/iz.html Archived 2018-12-24 at the وے بیک مشین موقع https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbookواطلع Archived 2020-06-16 at the وے بیک مشین عليه في 20 إكتوبر 2015
- ↑ https://www.cosit.gov.iq/documents/statistics_ar/Environment/Env%20stat/Full%20Report/تقرير%20احصاءات%20البيئة%20في%20العراق%20لسنة%202013.pdf Archived 24 يونيو 2016 at the وے بیک مشین من موقع https://www.cosit.gov.iq Archived 13 يونيو 2016 at the وے بیک مشین الإحصائات البيئية للعراق في 2013م واطلع عليه في 26 أكتوبر 2015 "نسخة مؤرشفة"۔ 24 يونيو 2016 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 25 أكتوبر 2015
- ↑ https://www.cosit.gov.iq/documents/statistics_ar/Environment/Env%20stat/Full%20Report/تقرير%20احصاءات%20البيئة%20في%20العراق%20لسنة%202013.pdf Archived 2016-06-24 at the وے بیک مشین من موقع https://www.cosit.gov.iq الإحصائات البيئية للعراق في 2013م واطلع عليه في 26 أكتوبر 2015 "نسخة مؤرشفة"۔ ۲۴ جون ۲۰۱۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 25 أكتوبر 2015
- ↑ https://www.cosit.gov.iq/documents/statistics_ar/Environment/Env%20stat/Full%20Report/تقرير%20احصاءات%20البيئة%20في%20العراق%20لسنة%202013.pdf Archived 2016-06-24 at the وے بیک مشین من موقع https://www.cosit.gov.iq الإحصائات البيئية للعراق في 2013م واطلع عليه في 26 أكتوبر 2015 "نسخة مؤرشفة"۔ ۲۴ جون ۲۰۱۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 25 أكتوبر 2015
- ↑ https://www.cosit.gov.iq/documents/statistics_ar/Environment/Env%20stat/Full%20Report/تقرير%20احصاءات%20البيئة%20في%20العراق%20لسنة%202013.pdf Archived 2016-06-24 at the وے بیک مشین من موقع https://www.cosit.gov.iq الإحصائات البيئية للعراق في 2013م واطلع عليه في 26 أكتوبر 2015 "نسخة مؤرشفة"۔ ۲۴ جون ۲۰۱۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 25 أكتوبر 2015
- ↑ http://www.moen.gov.iq/Portals/0/الواقع%20البيئي/Iraqi%20SoE.pdf Archived 2016-03-05 at the وے بیک مشین من موقع وزارة البيئة العراقية مأخوذ من توقعات حالة البيئة في العراق 2013، واطلع عليه في 3 نوفمبر 2015
- ↑ موقع وزارة النفط العراقية https://www.oil.gov.iq/index.php?name=Pages&op=page&pid=100 واطلع عليه في 12 إكتوبر 2015
- ↑ "Total Petroleum and Other Liquids Production 2014"۔ U.S. Energy Information Administration۔ اخذ شدہ بتاریخ 12 ستمبر 2015
- ↑ US Department of Energy Information – Assessment of Iraqi Petroleum Assets
- ↑ https://www.zeraa.gov.iq/ موقع وزارة الزراعة العراقية في قسم بيانات إحصائية ثم إحصائيات زراعية لعام 2014 من صفحة 25 إلى 33 واطلع عليه في 27 إكتوبر 2015 "نسخة مؤرشفة"۔ اخذ شدہ بتاریخ 22 أكتوبر 2015
- ↑ https://www.cosit.gov.iq/documents/statistics_ar/Environment/Env%20dev/Full%20Report/مؤشرات%20البيئة%20والتنمية%20المستدامة%20في%20العراق%202014.pdf Archived 2016-06-13 at the وے بیک مشین موقع https://www.cosit.gov.iq مؤشرات البيئة والتنمية المستدامة ذات الأولوية في العراق لسنة 2014 ص 71 "نسخة مؤرشفة"۔ ۱۳ جون ۲۰۱۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 20 يونيو 2020
- ↑ https://www.zeraa.gov.iq/ وزارة الزراعة العراقية قسم بيانات إحصائية إحصائات زراعية لعام 2014 والصفحات 5،8،9،11،13 واطلع عليه في 27 إكتوبر 2015 "نسخة مؤرشفة"۔ اخذ شدہ بتاریخ 22 أكتوبر 2015
- ↑ صدام حسين
- ↑ Wagner, Thomas, (اکتوبر 25, 2005), "Iraq's Constitution Adopted by Voters"
- ↑ حسن الشامي - تقرير التحول الديمقراطي في العراق عام 2011
- ↑ حسن الشامي - تقرير التحول الديمقراطي في العراق عام 2011
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ بانيتا: الولايات المتحدة ستبقي شريكا وصديقا ملتزما مع العراق (فيديو)
- ↑ الموكب الأخير ضم 110 آليات تحمل 500 جندي، القوات الأمريكية تغادر العراق بعد 9 سنوات من الاجتياح وتبقي 157 جندياً، موقع قناة العربية الفضائية
- ↑ http://www.france24.com/ar/20151005-العراق-بغداد-المنطقة-الخضراء-حيدر-العابدي موقع الشرق الأوسط في 05/10/2015 واطلع عليه في 7 أغسطس 2015
- ↑ https://www.cosit.gov.iq/documents/statistics_ar/Environment/Env%20stat/Full%20Report/تقرير%20احصاءات%20البيئة%20في%20العراق%20لسنة%202013.pdf Archived 2016-06-24 at the وے بیک مشین من موقع https://www.cosit.gov.iq الإحصائات البيئي للعراق في 2013 واطلع عليه في 26 إكتوبر 2015 صفحة 25 "نسخة مؤرشفة"۔ ۲۴ جون ۲۰۱۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 25 أكتوبر 2015
- ↑ Iraqi Council of Ministers approved new provinces of Tuz Khurmatu and Tal Afar
- ↑ https://www.citypopulation.de/Iraq.html من موقع https://www.citypopulation.de حسب تقديرات E 2014-01-01 واطلع عليه في 7 نوفمبر 2015
- ↑ https://data.worldbank.org/indicator/SP.
- ↑ Bulletin of the Oxford University Institution of Statistics,Vol.20,NO.4,1958
- ↑ دراسة في طبيعة المجتمع العراقي، الدكتور علي الوردي طبعة المكتبة الحيدرية، ص 100
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ https://www.cosit.gov.iq/documents/statistics_ar/Environment/Env%20stat/Full%20Report/تقرير%20احصاءات%20البيئة%20في%20العراق%20لسنة%202013.pdf Archived 2016-06-24 at the وے بیک مشین من موقع https://www.cosit.gov.iq الإحصائات البيئي للعراق في 2013 واطلع عليه في 26 إكتوبر 2015 صفحة 25 "نسخة مؤرشفة"۔ ۲۴ جون ۲۰۱۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 25 أكتوبر 2015
- ↑ خولة كريم كوثر، إمكانيات تكامل السكن العشوائي مع السكن النظامي - منطقة الدراسة محلة 747 في حي المعلمين، ص 354
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ "United Nations Iraq" (PDF)۔ ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۶ میں اصل (PDF) سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ أكتوبر 2020
- ↑ CIA Factbook دولة العراق
- ↑ Constitution of Iraq, Article 4 (1st)
- ↑ Constitution of Iraq, Article 4 (4th)
- ↑ Constitution of Iraq, Article 4 (5th)
- ↑ أ.د. علي النشمي، ا.د.محمد الربيعي، تاريخ العراق المعاصر، الجامعة المستنصرية/ كلية التربية / قسم التاريخ، ومنشورة في مجلة مركز بابل للدرسات الإنسانية المجلد /4- العدد 1،
- ↑ ۱۲۱.۰ ۱۲۱.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ ۱۲۲.۰ ۱۲۲.۱ https://www.britannica.com/place/Iraq من موقع موسوعة بريتانكا http://www.britannica.com/، وورد فيها أن الشيعة أكثر من النصف بقليل وحسب بعض المصادر ثلاث أخماس العراقيين (أي 60%)، واطلع عليه في 3 نوفمبر 2015 "نسخة مؤرشفة"۔ اخذ شدہ بتاریخ 4 يناير 2018
- ↑ https://www.islamicweb.com/beliefs/cults/shia_population.htm Archived 2017-12-28 at the وے بیک مشین من موقع https://www.islamicweb.com/ Archived 2019-11-30 at the وے بیک مشین وأوردت نسبة شيعة العراق ب 62.5% وفي بداية الصفحة توضح أن الشيعة هم ديانة مختلفة عن الإسلام واطلع عليه في 3 نوفمبر 2015
- ↑ https://www.bbc.com/news/world-middle-east-25434060 من موقع https://www.bbc.com/ وقدرت نسبة السنة في العراق من 21-40% والشيعة من 61 إلى 80%، واطلع عليه في 3 نوفمبر 2015 "نسخة مؤرشفة"۔ اخذ شدہ بتاریخ 4 يناير 2018
- ↑ ۱۲۵.۰ ۱۲۵.۱ Safa Khulusi, Ma'ruf Al-Rusafi (1875–1945).
- ↑ Romero, Juan (2011).
- ↑ د.عدنان عليان، الشيعة والدولة العراقية الحديثة، بيروت، 2005، ص 179
- ↑ حنا بطاطو، العراق الطبقات الاجتماعية والحركات الثورية، طبعة دار الأبحاث، بيروت، 1990، ترجمة عفيف الرزاز، ج1 ص 60
- ↑ Casey, p.
- ↑ أ.د. علي النشمي، ا.د.محمد الربيعي، تاريخ العراق المعاصر، الجامعة المستنصرية/ كلية التربية / قسم التاريخ، ومنشورة في مجلة مركز بابل للدرسات الإنسانية المجلد /4- العدد 1، واطلع على البحث في 2 نوفمبر 2015
- ↑ علي الوردي، طبيعة المجتمع العراقي، بيروت، 2014، الملحق رقم 3
- ↑ Jews in Islamic Countries: Iraq
- ↑ Baghdad Jews Have Become a Fearful Few نيو يورك تايمز
- ↑ اقرار مشروع قانون للعطل الرسمية، الأتحاد الديمقراطي العراقي Archived 25 ديسمبر 2014 at the وے بیک مشین [مردہ ربط]
- ↑ https://moi.gov.iq/PageViewer.aspx?id=1 من الموقع الرسمي لوزارة الداخلية العراقية واطلع عليه في 3 ديسمبر 2015
- ↑ https://moi.gov.iq/default.aspx الموقع الرسمي لوزارة الداخلية العراقية واطلع عليه في 3 ديسمبر 2015
- ↑ https://www.pmo.iq/press2015/12-3-20151.htm موقع رئيس الوزراء الدكتور حيدر العبادي في 12-3-2015، وإطلع عليه في االثاني من آذار/مارس 2015
- ↑ http://www.alarabiya.net/ar/politics/2015/07/09/تصرّفات-تنال-من-سمعة-الحشد-الشعبي.html من موقع العربية بتاريخ الخميس 22 رمضان 1436هـ - 9 يوليو 2015م، وآخر تحديث: الخميس 22 رمضان 1436هـ - 9 يوليو 2015م KSA 02:22 – GMT 23:22 واطلع عليه في 3 ديسمبر 2015
- ↑ https://newhub.shafaqna.com/IQ/10787093-مجلس-الوزراء-يخصص-ميزانية-الحشد%7B%7Bوصلة[مردہ ربط] مكسورة}}
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ وزارة الدفاع-قيادة الفرقة الجوية
- ↑ «تاريخ الجيش العراقي بين المؤسسة والنظام الحاكم في ذكراه الثامنة والثمانين-ش ب ن»
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ http://www.alarabiya.net/ar/arab-and-world/2014/08/28/اقوى-10-جيوش-عربية-في-عام-2014.html من موقع العربية بتاريخ لخميس 2 ذو القعدة 1435هـ - 28 أغسطس 2014م وآخر تحديث: السبت 4 ذو القعدة 1435هـ - 30 أغسطس 2014م KSA 18:45 – GMT 15:45 واطلع عليه في 3 ديسمبر 2015م
- ↑ https://www.irqkrama.com/post.php?id=11866 Archived 2018-09-23 at the وے بیک مشین من موقع عراق الكرامة بتاريخ الأربعاء, 29 أكتوبر 2015 واطلع عليه في 3 ديسمبر 2015
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ عبدالخالق حسين - حل الجيش العراقي... ضرر أم ضرورة؟
- ↑ https://www.globalfirepower.com/country-military-strength-detail.asp?country_id=iraq من موقع https://www.globalfirepower.com/ بتاريخ 13 نوفمبر 2015 واطلع عليه في 19 نوفمبر 2015
- ↑ «دستور جمهورية العراق»الامانة العامة لمجلس الوزراء
- ↑ Bohsem, Guido & Somerville, Glen,نومبر 2004, "G7, پیرس کلب دے ملکاں دا عراقی قرضےآں وچ سہولت دا اعلان"، Reuters، بتریخ 17 ستمبر 2006
- ↑ https://www.cosit.gov.iq/documents/statistics_ar/Environment/Env%20dev/Full%20Report/مؤشرات%20البيئة%20والتنمية%20المستدامة%20في%20العراق%202014.pdf Archived 2016-06-13 at the وے بیک مشین من موقع https://www.cosit.gov.iqلسنة Archived 2016-06-13 at the وے بیک مشین 2013م رقم الصفحة 79 واطلع عليه في 26 إكتوبر 2015
- ↑ https://www.cosit.gov.iq/documents/statistics_ar/Environment/Env%20stat/Full%20Report/تقرير%20احصاءات%20البيئة%20في%20العراق%20لسنة%202013.pdf Archived 2016-06-24 at the وے بیک مشین من موقع https://www.cosit.gov.iq الإحصائات البيئية للعراق في 2013م واطلع عليه في 26 إكتوبر 2015 صفحة 25 "نسخة مؤرشفة"۔ ۲۴ جون ۲۰۱۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 25 أكتوبر 2015
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ https://arabic.rt.com/news/800101-العراق-عملة-نقدية-جديدة-طرح-إصدار/ من موقع روسيا اليوم بالعربي بعنوان (العراق يطرح ورقة نقدية من فئة 50 ألف دينار) وبتاريخ (تاريخ النشر:12.11.2015 | 15:37 GMT | آخر تحديث:12.11.2015 | 15:44 GMT |) واطلع عليه في 4 ديسمبر 2015
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ "Iraq Opens New Oil Terminal"۔ Nuqudy English۔ 2012-02-12۔ ۱۳ ستمبر ۲۰۱۸ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ أكتوبر 2020
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ "OPEC Share of World Crude Oil Reserves"۔ اخذ شدہ بتاریخ 19 جنوری 2015
- ↑ Amos Perlmutter, Michael I. Handel, Uri Bar-Joseph.
- ↑ Perlmutter, p. 172.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Ramberg, Bennett.
- ↑ Cordesman, Anthony H. Iraq and the War of Sanctions: Conventional Threats and Weapons of Mass Destruction.
- ↑ The 1982 World Book Year Book.
- ↑ https://books.google.se/books?id=PQsAAAAAMBAJ&pg=PA33&dq=nuclear+fuel+osirak&hl=sv&ei=tK_0TKaPFY7oOdP-iKsI&sa=X&oi=book_result&ct=result#v=onepage&q=nuclear%20fuel%20osirak&f=false Anthony Fainberg (1981).
- ↑ ۱۷۲.۰ ۱۷۲.۱ ۱۷۲.۲ ۱۷۲.۳ ۱۷۲.۴ Iraq country profile.
- ↑ ۱۷۳.۰ ۱۷۳.۱ ۱۷۳.۲ ۱۷۳.۳ ۱۷۳.۴ ۱۷۳.۵ Iraq country profile.
- ↑ ۱۷۴.۰ ۱۷۴.۱ Iraq country profile.
- ↑ ۱۷۵.۰ ۱۷۵.۱ ۱۷۵.۲ ۱۷۵.۳ ۱۷۵.۴ Iraq country profile.
- ↑ https://www.alhurra.com/content/cholera-causes-4-dead-in-iraq/281448.html Archived 2016-03-05 at the وے بیک مشین موقع الحرة في 19-09-2015 واطلع عليه في السادس من إكتوبر 2015
- ↑ https://www.cosit.gov.iq/documents/statistics_ar/Environment/Env%20stat/Full%20Report/تقرير%20احصاءات%20البيئة%20في%20العراق%20لسنة%202013.pdf Archived 2016-06-24 at the وے بیک مشین من موقع https://www.cosit.gov.iq الإحصائات البيئية للعراق في 2013م واطلع عليه في 26 أكتوبر 2015 "نسخة مؤرشفة"۔ ۲۴ جون ۲۰۱۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 25 أكتوبر 2015
- ↑ https://www.cosit.gov.iq/documents/statistics_ar/Environment/Env%20stat/Full%20Report/تقرير%20احصاءات%20البيئة%20في%20العراق%20لسنة%202013.pdf Archived 2016-06-24 at the وے بیک مشین من موقع https://www.cosit.gov.iq الإحصائات البيئية للعراق في 2013م واطلع عليه في 26 أكتوبر 2015 "نسخة مؤرشفة"۔ ۲۴ جون ۲۰۱۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 25 أكتوبر 2015
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ https://www.cosit.gov.iq/documents/statistics_ar/Trade/Tourism/Full%20Reports/مسح%20الفنادق%20ومجمعات%20الايواء%20السياحي%20لسنة%202013.pdf Archived 2016-07-03 at the وے بیک مشین من موقع الجهاز المركزي للإحصاء https://www.cosit.gov.iq/ar/ بقسم إحصاء التجارة، ثم السياحة والبحث عن مسح الفنادق ومجمعات الايواء السياحي لسنة 2013 ص 6 واطلع عليه في 31 إكتوبر 2015 "نسخة مؤرشفة"۔ ۰۳ جولائی ۲۰۱۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 20 يونيو 2020
- ↑ https://www.cosit.gov.iq/documents/statistics_ar/Trade/Tourism/Full%20Reports/مسح%20الفنادق%20ومجمعات%20الايواء%20السياحي%20لسنة%202013.pdf Archived 2016-07-03 at the وے بیک مشین من موقع الجهاز المركزي للإحصاء https://www.cosit.gov.iq/ar/ بقسم إحصاء التجارة، ثم السياحة والبحث عن مسح الفنادق ومجمعات الايواء السياحي لسنة 2013 ص 37 واطلع عليه في 31 إكتوبر 2015 "نسخة مؤرشفة"۔ ۰۳ جولائی ۲۰۱۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 20 يونيو 2020
- ↑ Ur
- ↑ "Texts and Traditions: A Source Reader for the Study of Second Temple" By Lawrence H. Schiffman "Mar+Mattai"+assyria&lr=&sig=FnfxQZAhAJs_kEJ_UW91zjzrhJQ
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ https://www.tourism.gov.iq/index.php Archived 2016-12-28 at the وے بیک مشین موقع وزارة السياحة والآثار العراقية في قسم الدليل السياحي والآثاري واطلع عليه في 28 إكتوبر 2015
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Wadi Al-Salam Cemetery in Najaf
- ↑ https://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=16493810 من موقع https://www.npr.org/ وجاء فيها أن دير مار إيليا هو أقدم دير بالعراق ونشر في (NOVEMBER 21, 2007 6:00 AM ET) من پہلے (Eric Westervelt) واطلع عليها بتاريخ 17 نوفمبر 2015
- ↑ ۱۹۱.۰ ۱۹۱.۱ https://elaph.com/Web/opinion/2012/12/779539.html من موقع إيلاف بتاريخ GMT 12:37 2012 الأربعاء 12 ديسمبر واطلع عليه في 29 إكتوبر 2015
- ↑ https://www.jpost.com/Diaspora/Jew-appointed-to-official-position-in-Iraqi-Kurdistan-426320 من موقع ومن پہلے SAM SOKOL 10/18/2015 واطلع عليه في 29 إكتوبر 2015
- ↑ http://www.almadapaper.net/ar/news/459605/الثقافة-تفتتح-بيت-المعرفة-للمندائيين-وتع Archived 2016-03-06 at the وے بیک مشین من موقع المدى نيوزبيبر في 2014/02/19 (21:01 مساء) واطلع عليه في 19 نوفمبر 2015
- ↑ https://archive.aawsat.com/details.asp?section=54&article=762276&issueno=12869#.
- ↑ https://whc.unesco.org/en/tentativelists/1837/ The Sacred Complex of Babylon
- ↑ https://www.baghdadmuseum.org/wmcd_index.htm Archived 2019-11-25 at the وے بیک مشین Mesopotamia Yesterday, Iraq Today
- ↑ https://www.aljazeera.net/NR/exeres/2EF01F38-1A2D-4FDF-AD7A-7567921FFC7A.htm غوغل يعرض موجودات المتحف العراقي
- ↑ https://www.alarabiya.net/programs/2012/01/27/190969.html Archived 2015-12-22 at the وے بیک مشین من العراق: آثار العراق المسروقة (قناة العربية الفضائية) سانچہ:مردہ ربط
- ↑ https://www.aljazeera.net/NR/exeres/E24627AB-9759-432A-BDBD-B8C4DEE4DBEF.htm القوات الأميركية تنهب آثار العراق
- ↑ https://whc.unesco.org/en/tentativelists/1465/ The Ancient City of Nineveh
- ↑ https://whc.unesco.org/en/tentativelists/1463/ Nimrud
- ↑ https://whc.unesco.org/en/list/1130 Ashur (Qal'at Sherqat)
- ↑ https://www.islamweb.net/media/index.php?page=article&lang=A&id=80578 المدرسة المستنصرية تحفة حضارية ومعمارية
- ↑ https://www.coptcatholic.net/section.php?hash=aWQ9MjkyNA== Archived 2012-07-28 at the وے بیک مشین المدرسة المستنصرية بغداد - العراق
- ↑ https://whc.unesco.org/en/list/276 Samarra Archaeological City، ومدينة سامراء الأثرية، والتي تعد من معالم التراث الإنساني المهددة بالخطر حسب اليونسكو
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ "شاعر عراقيون يكتبون اغترابهم … بلغات منافيهم"۔ جريدة الحياة۔ 11 أكتوبر 2009۔ ۰۳ اکتوبر ۲۰۱۹ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 3 أكتوبر 2019
- ↑ "العراق بلد الشاعر"۔ جريدة الرياض۔ 22 أبريل 2010۔ ۰۷ جون ۲۰۱۷ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 3 أكتوبر 2019
- ↑ العراق Archived 2018-01-01 at the وے بیک مشین على موقع فيفا Archived 2018-02-11 at the وے بیک مشین
- ↑ كأس آسيا للشباب سجل الإبطال - عدد مرات الفوز
- ↑ كأس آسيا للشباب في تايلند 1977
- ↑ كأس آسيا للشباب في قطر 1988
- ↑ كأس آسيا للشباب في إيران 2000
- ↑ كأس العالم 1986 في المكسيك
- ↑ كأس آسيا 2007 في إندونيسيا وماليزيا وتايلند وفيتنام
- ↑ نهائيات كرة القدم بأولمبياد أثينا - رجال 2004
- ↑ نهائيات كرة القدم بأولمبياد أثينا - رجال 2004
- ↑ معلومات عن دولة العراق Archived 2017-12-20 at the وے بیک مشین موقع فيفا
- ↑ موجز عن نادي القوة الجوية العراقي
- ↑ معلومات عن العراق Archived 2017-12-20 at the وے بیک مشین موقع فيفا Archived 2018-02-11 at the وے بیک مشین
- ↑ موجز عن نادي القوة الجوية العراقي
- ↑ نادي الميناء
- ↑ تاريخ نادي الميناء الرياضي Archived 2016-03-06 at the وے بیک مشین من الموقع الرسمي لنادي الميناء سانچہ:مردہ ربط
- ↑ معلومات عن نادي الشرطة
- ↑ معلومات عن نادي الزوراء
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ المتحف العراقي يستپہلے الزوار مجددا – بي بي سي العربية - تاريخ النشر والوصول 23 فبراير-2009
- ↑ Anzovin, item # 1824, p. 69 The first museum known to historians (circa 530 ق م) was that of Ennigaldi-Nanna, the daughter of Nabu-na'id (Nabonidus), the last king to Babylonia.
- ↑ Casey, p.
- ↑ Harvey, p. 20 Princess Ennigaldi-Nanna, collected antiques from the southern regions of Mesopotamia, which she stored in a temple at Ur – the first known museum in the world.
- ↑ Leon, pp. 36–37 ...the first known museum.
- ↑ قراءة متأنية في تاريخ السينما العراقية 1-3
- ↑ عليا وعصام - فيلم - 1948 سانچہ:مردہ ربط
- ↑ مخرجون عراقيون يخاطرون بحياتهم لسرد قصصهم وآخرون يهربون من الواقع إلى الماضي
- ↑ فتنة وحسن - فيلم - 1955
- ↑ الجابي - فيلم - 1968
- ↑ قراءة متأنية في تاريخ السينما العراقية 2-3
- ↑ نشوء القطاع العام للسينما العراقية Archived 2016-12-05 at the وے بیک مشین موقع دائرة السينما والمسرح العراقية
- ↑ المسألة الكبرى - فيلم - 1982
- ↑ الفلم الروائي (المسألة الكبرى) Archived 2016-03-05 at the وے بیک مشین موقع دائرة السينما والمسرح العراقية
- ↑ الأيام الطويلة - فيلم - 1980
- ↑ الملك غازي - فيلم - 1993
- ↑ https://www.newsabah.com/wp/newspaper/47770 الصباح الجديد في 6 أيار/مايو 2015 واطلع عليه في 16 إكتوبر 2015
- ↑ جريدة الرأي نيوز Archived 2011-12-11 at the وے بیک مشین سانچہ:مردہ ربط
- ↑ جريدة بغداد - ظلام الجهل في العراق، بقلم د. فاروق رضاعة.
- ↑ https://www.cosit.gov.iq/documents/statistics_ar/Environment/Env%20stat/Full%20Report/تقرير%20احصاءات%20البيئة%20في%20العراق%20لسنة%202013.pdf Archived 2016-06-24 at the وے بیک مشین من موقع https://www.cosit.gov.iq الإحصاءات البيئية للعراق في 2013 واطلع عليه في 26 إكتوبر 2015 صفحة 25 "نسخة مؤرشفة"۔ ۲۴ جون ۲۰۱۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 25 أكتوبر 2015
- ↑ https://www.webometrics.info/en/aw/Iraq?sort=asc&order=World%20Rank موقع https://www.webometrics.info/en في 17 أكتوبر 2015 واطلع عليه في نفس التاريخ
- ٹُٹے ہوئے جوڑاں آلے صفحے
- اسلامی ریاستاں
- عراق
- 1932ء وچ قائم ہوݨ والے ملکاں تے علاقے
- اقوام متحدہ دے رکن ملکاں
- اوپیک دی رکن ریاسات
- ایشیائی ملکاں
- بین النہرین
- خلیج فارسی ملکاں
- زرخیز ہلال
- سرزمین شام
- عرب لیگ دی رکن ریاسات
- عربی بولی بولنے والے ملکاں تے علاقہ جات
- قریب مشرقی ملکاں
- مسلم اکثریتی ملکاں
- مشرق وسطی دے ملکاں
- مضامین جنہاں وچ سورانی کردتی بولی دا متن شامل اے
- مغربی ایشیا
- مغربی ایشیائی ملکاں
- مؤتمر عالم اسلامی دے رکن ملکاں
- وفاقی جمہوریتاں