گلگت بلتستان دی تریخ
گلگت بلتستان اُتے برٹش انڈیا دا قبضہ اس وقت توں شروع ہُندا اے جدوں اینگلو سکھ وار وچ پنجاب دے سکھاں نوں برٹش انڈیا نے شکست دتی تے اس جنگ دے بطن توں جدید شاہی ریاست جموں اینڈ کشمیر نے 1846 وچ بذریعہ معاہدہ امرتسر جنم لیا۔
معاہدہ امرتسر اُتے گورنر جنرل آف انڈیا Sir Henry Hardinge تے مہاراجہ گلاب سنگھ آف جموں نے دستخط کيتے۔
معاہدے دے آرٹیکل 1 دے تحت گلاب سنگھ نوں دریائے سندھ دے مشرقی کنارے اُتے واقع پہاڑی کوہستانی ملک تے انہاں دے ماتحت علاقےآں دا اختیار دتا گیا۔
معاہدہ امرتسر دے تحت برٹش انڈیا نے انہاں مفتوحہ علاقےآں نوں پچتر لکھ نانک شاہی وچ گلاب سنگھ نوں فروخت کيتا۔ ای ایف نائٹ اپنی مشہور تصنیف Where Three Empires Meet وچ لکھدے نيں کہ “بجائے اس دے کہ اسيں اس دور دراز دے ملک نوں جس دی اہمیت دا اندازہ اس وقت تک اسيں نئيں لگیا سکے سن ، اپنے پاس رکھدے ، اساں 16 مارچ 1848 نوں اک معاہدے دے تحت اسنوں جموں دے مہاراجہ گلاب سنگھ دے حوالے اس لئی کردتا کہ ایتھے سانوں بہت زیادہ خدمات سرانجام دینا پڑاں گی تے اس غیر معمولی علاقے وچ اس دی بلاشرکت غیرے حکومت تسلیم کرنے دے عوض اس نے سانوں 75 لکھ روپے ( نانک شاہی سکہ رائج الوقت ) اس شرط اُتے ادا کیتے سن کہ جے اس دی سرحداں دے نیڑے اسيں کسی توں برسر پیکار ہوجاندے نيں تاں اوہ اپنی پوری فوج دے نال ساڈی مدد کردا ، اوہ ساڈی برتری تے تفوق نوں وی تسلیم کردا سی تے اوہ ساڈی حکومت نوں سالانہ تھوڑا بہت خراج وی ادا کردا سی۔
نہ صرف وادی کشمیر بلکہ اوہ تمام علاقے وی جو اس وقت سکھاں نے اپنے زیر نگيں کیتے سن ، جنہاں وچ لداخ، بلتستان، استور تے گلگت دے ضلعے شامل سن ، ملیا کے پورا علاقہ مہاراجہ دی اک بہت وڈی جاگیر دی حیثیت اختیار کر گیا سی۔ بلتستان اُتے سکھاں نے 1840 وچ قبضہ کيتا سی اس توں پیشتر ایہ سکردو دے راجہ تے ہور راجاواں دے زیر تسلط رہ چکيا سی۔”
شاہی ریاست جموں اینڈ کشمیر دے قیام دے نال ہی سنٹرل ایشیا وچ داخل ہونے دے لئی گلگت بلتستان وچ واقع پہاڑی دروازے تاج برطانیہ دے تخیل وچ سما گئے۔
معاہدہ امرتسر دے تحت گلگت، ہنزہ نگر، چترال و ہور چھوٹی ریاستاں دریائے انڈس دے مغرب وچ واقع سن۔
ابتدا وچ برطانیہ دے مفادات ہنزہ نگر دی وادیاں توں وابسطہ نئيں سن بلکہ انہاں دی دلچسپی مغربی وادیاں یعنی یاسین، چترال دی مغربی اطراف وچ سی جنہاں دی سرحداں افغانستان دے فرنٹیر وچ واقع سن۔
بقول ای ایف نائٹ ” کشمیر نوں ہندوستان دی شمالی فصیل تے گلگت نوں ہندوستان دی سرحدی چوکی کہیا جاسکدا اے۔
جدوں کہ گلگت توں ملحق علاقہ جس دی تصریح نئيں کيتی گئی اوہ بام دنیا اے جو اوتھے دا اک بہت ہی موزاں مقام اے ، جتھے دنیا دی تن عظیم سلطنتاں ملدی نيں، جنہاں وچ برطانیہ ،روس تے چین شامل نيں۔
حال ہی وچ گلگت دے علاقے دی اہمیت برطانوی سلطنت دی نظر وچ ودھ گئی اے چونکہ روسی فوج شمالی جانب سلسلہ کوہ ہندوکش دے دراں نوں کھنگال رہی اے۔ روسی اس علاقے نوں کئی جگہاں توں عبور کرکے ساڈے اتحادیاں دے علاقےآں وچ داخل ہوئے چکے نيں۔ اُتے ہن اساں ہندوکش دے اس پار ، مسائل توں بھرپور اس سرزمین نوں اپنے ہتھ وچ لے لیا اے مگر اپنی سلطنت دے تحفظ تے دوام دے لئی ضروری اے کہ اسيں اپنی پہاڑی اطراف دے دروازےآں نوں نظر وچ رکھے ۔”
اگرچہ تاج برطانیہ نے مہاراجہ دی ریاست جموں اینڈ کشمیر اُتے کنٹرول نوں تسلیم کيتا مگر سنٹرل ایشیاء وچ ودھدی ہوئی روسی مداخلت نے برٹش نوں ریاست جموں اینڈ کشمیر وچ براہ راست مداخلت دا جواز فراہم کیہ. 1857 دی جنگ آزادی دے بعد 1860 وچ برٹش سنٹرل ایشیاء وچ ودھدی ہوئی روسی مداخلت توں خوفزدہ سن اس لئی گلگت ایجنسی دا قیام عمل وچ لیایا تے بعد وچ برٹش انڈیا نے گلگت ایجنسی وچ شامل تمام علاقے گلگت لیز ایگریمنٹ 1935 دے تحت مہاراجہ ہری سنگھ توں گلگت 60 سال دے لئی لیز اُتے لیا تے انہاں علاقےآں وچ اپنی سول تے ملٹری ایڈمنسٹریشن قائم کيتا۔
معاہدہ امرتسر دے بارے وچ تبصرہ کردے ہوئے پاکستان دے مشہور اخبار The News وچ مورخہ 13مارچ 2016 نوں شائع ہونے والے ارٹیکل بعنوان Colonial Transactions in Gilgit Baltistan وچ عزیز علی داد لکھدے نيں کہ The Amritsar Treaty had two salient features: the absence of local stakeholders in the decision-making process and the lack of knowledge of foreign rulers about the region. It is obvious that in defining the boundaries, no local ruler was consulted by either the British or the Kashmiri rulers.
مہاراجہ نے درحقیقت اس خطے نوں کنٹرول کرنے وچ بحثیت اک مہرہ تاج برطانیہ دی مدد کيتی جہناں نے مہاراجہ نوں یاسین تے چترال فتح کرنے دے لئی ترغیب دتی تے اس توں حوصلہ وی دتا۔
برٹش سلطنت نے گلگت ٹاؤن وچ ڈوگرہ افواج دی پوزیشن مضبوط بنانے دے بعد ریاست ہنزہ نگر دے نال پرامن تعلقات قائم کيتے تے برٹش انڈیا نے 1886 دے لاک ہارٹ مشن دے وقت توں اپنا اثر یاسین تے چترال تک ودھیا دتا۔ ڈوگرہ افواج دی جارحیت دے خلاف کوہ قراقرم، ہمالیہ تے کوہ ہندوکش دے دامن وچ صدیاں توں آباد بہادر لوکاں نے سخت مقابلہ کیا.
سال 1877 وچ تاج برطانیہ نے پہلی بار لفٹننٹ کرنل جان بڈلف نوں بطور افسر برائے خصوصی ڈیوٹی گلگت وچ تعینات کيتا – پولیٹیکل ڈپارٹمنٹ آف برٹش انڈیا نے جان بڈلف نوں ذمہ داری سونپی کہ اوہ خطے وچ کاروبار نوں تحفظ دینے دے نال نال سیاسی واقعات اُتے وی نظر رکھے۔ چونکہ 1870 وچ برٹش انڈیا تے کشمیر دے درمیان تجارتی معاہدہ ہويا سی، مگر درحقیقت اس خطے وچ سیاسی معاملات اُتے نظر رکھنے دے لئی کچھ خاص نئيں سی اس لئی جان بڈلف دی اصل ذمہ داری اس خطے نوں فتح کرنے وچ ڈوگرہ فوج دی رہنمائی کرنی سی۔
ریاست جموں اینڈ کشمیر دی افواج جان بڈلف دے کنٹرول توں باہر سن اس لئی جان بڈلف نے اپنی رپورٹ وچ ڈوگرہ فوج دی گلگت ریجن دے عوام اُتے ظلم تے استحصال اُتے اپنے تحفظات دے بارے وچ تاج برطانیہ نوں آگاہ کیا، اس دی مفصل رپورٹنگ نے اس خطے اُتے بعد وچ برطانیہ دی براہ راست دعویٰ دی بنیاد رکھی۔
جان بڈولف نے اس خطے اُتے گریٹ گیم دے تناظر وچ مفصل تحقیق دی تے Tribes of the Hindoo Koosh نامی اہم کتاب وی لکھی جوکہ نوآبادیادتی نقط نظر دے تحت گلگت بلتستان دے بارے وچ برٹش نوآبادیاتی دور وچ لکھی گئی اولین کتاباں وچوں اک اے۔
جان بڈلف اپنی اس مشہور کتاب وچ لکھدے نيں کہ ڈوگراں نے مقامی مسلم آبادی نوں فتح کرنے دے بعد انہاں نوں سزاواں دی۔ انہاں نے تنقید کردے ہوئے لکھیا کہ مہاراجہ آف جموں اینڈ کشمیر دی حکومت اس خطے وچ افسر شاہی طرز دی ایڈمنسٹریشن قائم کرنے وچ وی ناکام ہوگئی اے . چونکہ مہاراجہ نے ایتھے مقامی روايتی اتحادیاں تے مقامی مراعات یافتہ طبقے دی سماجی تے سیاسی طرف داری اُتے ہی اکتفاء کيتا جدوں کہ ریاستی پروجیکٹس وڈے پیمانے اُتے کرپشن دی وجہ توں ناکام ہوگئے۔ نتیجتاً مہاراجہ برطانیہ دے اصل سٹرٹیجک مفادات یعنی سٹرکاں دی تعمیر ٹھیک طرح نئيں کرسکے جتھوں تاج برطانیہ اپنی فوج نوں گلگت بلتستان دے سرحدی علاقےآں وچ تعینات کرسکے تے بروقت انہاں نوں سامان محفوظ طریقے توں پہنچیا سکے۔
امریکن Arizona State University دے پروفیسر Chat Haines اپنی کتاب Pakistan Territories and Globalization وچ لکھدے نيں کہ عام طور اُتے جان بڈلف دے مشن نوں اک ناکام مشن تصور کيتا جاندا اے مگر جان بڈلف دی سدا قائم رہنے والی اک کامیابی ایہ وی سی کہ انہاں نے چترال دی دو وادیاں نوں یکجا کيتا سی جو افغانستان دے سرحدی علاقےآں توں ملحقہ سن جنہاں اُتے 1880 وچ امان الملک دا اثر تھا. ايسے دوران راجہ چترال نے مہاراجہ کشمیر نوں سپورٹ کيتا فیر برٹش انڈیا دے نال اتحاد کيتا نتیجتاً برٹش انڈیا نے امیر افغانستان نوں اطلاع دتی کہ اسنوں اجازت نئيں اے کہ اوہ چترال دے معاملات وچ مداخلت کرے۔
اس توں پہلے چترال تے افغانستان دے سرحدی علاقےآں وچ باؤنڈری واضح نئيں سی اس لئی کئی سالاں تک برطانیہ اپنے ناردرن فرنٹیئر دے متعلق پالیسی نوں زیادہ مؤثر طریقے توں لاگو کرنے وچ ناکام رہی ،چونکہ اس دور وچ جان بڈلف گلگت وچ برطانیہ دا واحد ایجنٹ سی اس لئی ڈوگراں اُتے اس دا اثر بوہت گھٹ سی مگر جان بڈلف نوں دوسرے یارقند مشن دا چمپیئن منیا جاندا اے . انہاں نوں برٹش انڈین سرکار نے اس سفر دے دوران 1887 وچ گلگت تعینات کيتا سی ۔اس نے 1881 تک ایتھے ڈیوٹی سرانجام دتی ۔
برٹش انڈیا نوں اس خطے وچ اپنا اثر ودھانے دا اک اہم موقع اس وقت ہتھ آیا جدوں 1885 وچ مہاراجہ ریاست جموں و کشمیر رنبیر سنگھ دا انتقال ہويا۔ اس دی وفات دے بعد جموں اینڈ کشمیر وچ کئی اک اصلاحات متعارف کروائی گئياں جنہاں اُتے نوآبادیاتی ریاستی حلفےآں وچ اک عرصے توں بحث جاری سی۔
ان نوآبادیاتی اصلاحات وچ اک مطالبہ تاج برطانیہ دے سٹرٹیجک مفادات دے تحفظ دے لئی گلگت ایجنسی دا قیام وی سی، لہذا ایہ کہیا جائے تاں غلط نہ ہوئے گا کہ جان بڈلف دی تفصیلی رپورٹنگ دے نتیجے وچ ہی برٹش انڈیا نے 1889 وچ گلگت ایجنسی دا باقاعدہ قیام عمل وچ لیایا تے کرنل ڈیورنڈ نوں مٹھی بھر انگریز افسراں دے نال بحثیت برطانوی ایجنٹ گلگت ایجنسی دا پہلا پولیٹیکل ایجنٹ مقرر کيتا گیا۔
برٹش انڈیا نے نويں سڑکاں تعمیر کرکے گلگت ایجنسی نوں اپنے ذیر تسلط لایا, مگر اپنے زیر اثر لیانے دے باوجود کالونیل ریاست نے اس خطے دے جیو پالیٹیکل کنٹکسٹ نوں کدی وی متعین نئيں کيتا۔
مثلاً 1889 وچ برٹش انڈیا نے چترال نوں گلگت ایجنسی دے حصے دے طور اُتے نقشے اُتے دکھایا بعد وچ انہاں نے 1895 وچ دوبارہ اسنوں مالاکنڈ ایجنسی دا حصہ دکھایا. بعد وچ چترال دی وادیاں تے داریل، تانگیر نوں فتح کرنے دے بعد انہاں نوں انتظامی آسانی دے لئی گلگت ایجنسی وچ شامل کيتا۔ اس توں پہلے چترال تے افغانستان دے سرحدی علاقےآں وچ باؤنڈری واضح نئيں سی اس لئی اس فرنٹیئر علاقے نوں پرامن تے محفوظ بنانا برطانوی سلطنت دے لئی لازمی تھا. لہذا انہاں نے اس خطے نوں نوآبادیاتی پالیسی دے تحت آہستہ آہستہ تبدیل کر دتا جدوں کہ خطے دے کچھ علاقےآں مثلاً گلگت وزارت نوں بشمول استور دی وادی براہ راست مہاراجہ دی شاہی ریاست دے ذریعے انتظامی کنٹرول چلایا گیا جدوں کہ کچھ علاقےآں وچ مہاراجہ تے برٹش دونے مل کے انتظامی امور چلاندے سن جداں کہ ٹاؤن آف گلگت۔ جدوں کہ ہور علاقےآں مثلاً نگر تے ھنزہ دی بادشاہتاں نوں برطانیہ نے براہ راست اپنے نال جوڑا.
1933ماں پولیٹیکل ایجنٹ Gillan نے اپنی رپورٹ وچ اس علاقے دے انتظامی سسٹم دی وضاحت کردے ہوئے ریاست ہنزہ، نگر، چلاس، یاسین، کوہ غذر، اشکومن تے پونیال نوں Unsettled علاقے قرار دتا۔
گلگت ایجنسی اُتے اپنے قبضہ نوں قانونی حیثیت دینے دے لئی برٹش انڈیا نے اس دور وچ تن اہم بین الاقوامی معاہدے کیتے جنہاں وچ( ١) اینگلو افغان ایگریمنٹ 1893
( ٢)اینگلو رشین ایگریمنٹ 1895 بہت مشہور نيں انہاں دے علاوہ اک تیسرے اہم بین الاقوامی معاہدے دے تحت ڈیورنڈ لائن دی Delimitation دی جس توں عام طور پر
Delimiting the Durand Line Across the Hindu Kush mountains. کہیا جاندا اے۔
دلچسپ گل ایہ وی اے کہ ڈیورنڈ لائن دے قیام دے وقت مقامی لوکاں دا اجلاس وی بلايا گیا جس وچ میر آف ہنزہ، پونیال، یاسین, اشکومن تے چترال دے راجے تے ہور دی موجودگی وچ ڈیورنڈ لائن بنائی گئی تے اک حکمت عملی دے تحت چترال دا بدخشاں دے نال تعلق نوں کٹ دتا گیا تے 1890 وچ برٹش انڈیا نے باؤنڈری ایگریمنٹ اُتے دستخط کيتے۔
اس بین الاقوامی ایگریمنٹ دے تحت تاج برطانیہ نے چترال تے افغانستان دے بارڑر نوں محفوظ بنانے دے بعد ریاست ہنزہ نگر اُتے نظر رکھی تے ہنزہ نگر توں چین دے کاشغر والے روٹ اُتے توجہ دتی چونکہ 1880 وچ ریاست ہنزہ تے بدخشاں وچ دوستانہ تعلقات قائم سن جدوں کہ چین دے نال وی ریاست ہنزہ دے سفارتی تعلقات سن جو گلگت لیز ایگریمنٹ ١٩٣۵ تک قائم رہے اس لئی برٹش انڈیا نے گلگت ایجنسی دے قیام دے بعد ہی ریاست ہنزہ نگر اُتے حملے دا منصوبہ بنایا تے اس منصوبے نوں عملی جامہ پہنانے دے لئی برٹش انڈیا نے برطانوی پارلیمنٹ دی اجازت توں 1891 وچ ریاست ہنزہ و نگر اُتے حملہ کيتا بقول ای ایف نائٹ ریاست ہنزہ دے بہترین جنگجو کدی مغلوب نئيں ہوۓ تے کئی بار ایسا ہوئے چکيا اے کہ انہاں نے برٹش انڈیا دے بہترین سپاہیاں نوں شکست فاش توں دوچار کيتا اے۔ مثلاً 1848 وچ گلگت دے پہلے سکھ گورنر نتھو شاہ نے انہاں اُتے حملہ کيتا تے اک گھات وچ پھنس کر خود وی ماریا گیا تے اس دی تمام فوج وی اپنی جاناں توں ہتھ دھو بیٹھی سی۔ مگر بالاخر برطانوی سلطنت نے 1891 وچ اک خونی جنگ دے نتیجے وچ ریاست ہنزہ نگر نوں فتح کرکے اپنا خواب پورا کيتا۔
قصہ مختصر تریخ دے مطالعے توں اس تلخ حقیقت دا پتہ چلدا اے کہ معاہدہ امرتسر ہی اوہ بنیادی دستاویز اے جس نے اس خطے اُتے بیرونی جارحیت تے قبضے نوں قانونی جواز فراہم کیہ تے ايسے بنیاد اُتے اج وی کشمیریاں دا اس علاقے اُتے دعویٰ اے .
تریخ
[سودھو]ستويں صدی عیسوی دے اک چینی سیاح فاہیاں نے اپنے سفرنامے وچ اس علاقے دا ذکر کيتا اے۔ گلگت بلتستان نوں اس نے “پلور” دے ناں توں ظاہر کيتا اے۔ پلور دی سرحداں موجودہ چترال اورسوات توں لے کے مشرق وچ تبت تک تے چلاس کوہستان توں لے کے خنجراب تک پھیلی ہوئیاں سن۔ اس وسیع سلطنت دا صدر مقام موجودہ خپلو (بلتستان) سی۔ عرب مورخین نے اس علاقے دا ناں بعدازاں بگاڑ کر “بلور” بنا دتا۔ بعض لوک ايسے وجہ توں اس علاقے نوں بلاورستان وی کہندے نيں۔ نويں صدی عیسوی وچ ایہ علاقہ تبت دے زیرِ تسلط آیا۔ تبتی دور حکومت وچ بلتیاں تے تبتیاں نے مل کے چینی فوج نوں گلگت دے مقام اُتے شکست دتی۔ تبت دی سبھیاچار دا اثر اج وی گلگت بلتستان اُتے واضح اے، بلدی بولی تبتی بولی دی ہی اک شاخ اے ۔تبتی سلطنت دے خاتمے دے بعد گلگت بلتستان مختلف حصےآں وچ بٹ گیا تے گلگت، چلاس وچ دردستان، ہنزہ تے نگر وچ بروشال جدوں کہ بلتستان وچ شگر، خپلو تے سکردو دیاں ریاستاں وجود وچ آئیاں ۔ ايسے طرح سولہويں صدی عیسوی وچ سکردو دے مقپون خاندان دے اک چشم و چراغ راجہ علی شیر خان انچن (جنہاں نوں مغل تریخ دان علی رائے تبتی دے ناں توں یاد کردے نيں) نے پورے گلگت بلتستان نوں اک بار فیر متحد کيتا تے چترال توں لے کے لداخ تک حکومت قائم کيتی۔ اس حکومت کیتی شان و شوکت خپلو، شگر تے کھرمنگ وچ موجود قلعےآں توں ظاہر ہُندی اے۔
کہیا جاندا اے کہ ہنزہ وچ موجود بلتت تے التت قلعے بلدی بادشاہ نے اپنی شہزادی دے لئی بنائے سن جس دی شادی ہنزہ وچ ہوئی سی۔ گلگت دے نیڑے اک پولو گراونڈ وی اے جسنوں مقپون پولو گراونڈ کہندے نيں، ایہ وی ايسے دور وچ بنایا گیا سی۔ سکردو وچ قلعہ کھرپوچو، گنگوپی نہر، سدپارہ جھیل اُتے بنایا گیا بند تے چین دے نال تجارتی شاہراہ براستہ مزتغ وی ايسے دور دی یادگاراں وچ شامل نيں۔ہندوستان دی تریخ تے تریخ فرشتہ وچ ملیا قاسم فرشتہ نے اک تاریخی واقعے دا ذکر کيتا اے جدوں مغل فوج دی لڑائی تبتی(بلدی) فوج دے نال کشمیر دے شمالی پہاڑاں اُتے ہوئی۔ اس لڑائی وچ مغل فوج نوں شکست دا سامنا کرنا پيا۔ بعد وچ مغل شہنشاہ اکبر نے بلدی بادشاہ علی رائے یعنی علی شیر خان انچن دے پاس اک مندوب بھیجیا تے سفارتی تعلقات قائم کرنے دی خواہش ظاہر کیتی، ایويں مغل دربار وچ علی رائے نے اکبر نال ملاقات کيتی تے اک مغل شہزادی دی شادی بلدی شہزادے دے نال ہوئی۔ مغل شہزادی دا ناں گل خاتون سی جس دا تاریخی ثبوت سکردو وچ مغل شہزادی دے ناں توں بنایا گیا مندوق گھر اے (مندوق بلدی بولی وچ پھُل نوں کہندے نيں)۔رائے علی شیر خان دا زمانہ مقپون خاندان دے عروج دا زمانہ اے۔ انچن دی وفات دے بعد اس دے بیٹےآں آدم خان تے عبدل خان وچ جھگڑا ہوگیا جس دے بعد مقپون خاندان دا زوال شروع ہوگیا تے گلگت بلتستان فیر چھوٹی چھوٹی ریاستاں وچ بٹ گیا۔
اس دے بعد دے عرصے وچ وقتاً فوقتاً ایتھے مختلف خاندان حکومت کردے رہے۔ جموں و کشمیر دے ڈوگرہ راجاں دے زمانے وچ ہمالیہ دی جانب زورآور سنگھ دی قیادت وچ فوج کشی دا سلسلہ شروع کر دتا گیا سی۔ اٹھارہويں صدی دے آخری تے انیہويں صدی دے ابتدائی برس گلگت بلتستان دے لئی بے حد تکلیف دہ سال سن تے ایتھے شدید سیاسی عدم استحکام رہیا۔ 1840ء وچ وی زور آور سنگھ نے بلتستان اُتے حملہ کيتا۔ ڈوگرہ اقتدار دے خلاف مزاحمت ہوئی لیکن کچھ خاص کامیابی نہ مل سکی۔ 12 دسمبر 1841ء نوں زور آور سنگھ قتل ہوگیا تاں احمد شاہ تے ہور نے سکردو تے بلتستان وچ بغاوت دا علم بلند کيتا مگر آزادی دی ایہ جدوجہد کامیاب نہ ہوسکی تے بلتستان 1842ء وچ فیر ڈوگرہ حکومت دے قبضے وچ چلا گیا۔ انگریزاں نے مہاراجہ گلاب سنگھ دے نال امرتسر دے معاہدے اُتے دستخط کردے وقت گلگت بلتستان نوں کشمیر دے نال گلاب سنگھ دے حوالے کيتا۔ بلتستان اُتے ڈوگرہ فوج پہلے ہی قابض ہوچکی سی، اس قبضے دے خلاف دیامر، گلگت تے غذر وچ عوام نے گلاب سنگھ دی فوجاں دے خلاف جہاد دا اعلان کيتا۔ راجہ گوہر امان، ملک امان میر ولی نے مہاراجہ دے خلاف شدید مزاحمت کیتی۔ تانگیز، داریل تے چلاس دے لوکاں نے وی ڈوگرہ راج دے خلاف بغاوت دا علم بلند کيتا۔ بھوپ سنگھ پئی وچ اس مزاحمت دی یادگار موجود اے ڈورکھن، مڈوری تے گلگت دے قلعےآں وچ شدید جنگاں ہوئیاں۔ 1860ماں گوہر امان دی وفات دے بعدگلاب سنگھ دے بیٹے رنبیر سنگھ نے دوربارہ گلگت دا اقتدار قبضے وچ کر ليا۔ 1891 وچ انگریزاں دی مدد توں ڈوگرہ افواج نے نگر تے ہنزہ اُتے وی کافی مزاحمت دے بعد قبضہ کر ليا۔ چند اک مزاحمتی کارروائیاں دے باوجود گلگت بلتستان اُتے ڈوگرہ حکومت نومبر انیس سو سنتالیس تک رہی۔
تقسیم ہند دے بعد ساڈے عوام نے کرنل مرزا حسن خان دی قیادت وچ انہاں علاقےآں نوں ڈوگرہ راج توں آزاد کرایا۔کرنل مرزا حسن خان دی سربراہی وچ انہاں سکاوٹس تے مقامی مزاحمت کاراں نے ڈوگرہ گورنر گھنسارا سنگھ نوں گرفتار کيتا تے یکم نومبر 1947 نوں بونجی چھاونی اُتے حملہ کر کے ڈوگراں نوں گلگت توں بھاگنے اُتے مجبور کر دتا۔ اس مقامی مزاحمتی تحریک نے گلگت تے استور دے علاقے وی آزاد کرا لئی۔ ايسے بغاوت دے دوسرے مرحلے وچ بلتستان دے راجااں نے بے سروسامانی دے عالم وچ کرگل تک دے علاقے نوں آزاد کيتا۔ اس موقع اُتے انہاں آزاد کرائے گئے علاقےآں نے حالے اپنے مستقل دا فیصلہ کرنا سی مگر بدقسمتی توں بعض افراد نے الحاق ڈرامہ رچا کر ایتھے ایف سی آر جداں کالا قانون نافذ کر دتا گیا۔گلگت بلتستان نوں کشمیر دے مسئلے دے نال جوڑنے دی وجہ توں اس علاقے دی پاکستان وچ آئینی شمولیت ممکن نئيں رہی تے ایہ علاقہ متنازعہ ہوئے گیا اے۔ کشمیری رہنما اس علاقے اُتے ڈوگرہ راج دے قبضے دی بنیاد اُتے اسنوں کشمیر دا حصہ قرار دے رہے نيں جو اسيں سب دے لئی لمحہ فکریہ اے۔
گلگت بلتستان نوں کشمیر دے مستقبل توں منسلک کرنے دی بجائے سانوں وفاق توں اقوام متحدہ دی قرداداں دی پاسداری کردے ہوئے گلگت بلتستان کویکم نومبر 1947 دی پوزیشن پربحال کرنے تے دفاع تے کرنسی دے علاوہ تمام اختیارات مقامی حکومت دے حوالے کرنے دا مطالبہ کرنا چاہیئے۔
ٹائم لائن
[سودھو]تریخ شاہد اے کہ گلگت بلتستان کدی وی برصغیر دا حصہ نئيں رہیا بلکہ پہلے از مسیح توں ہی کوہ ہمالیہ، کوہ ہندوکش تے کوہ قراقرم دے دامن وچ واقع اس علاقے وچ قدیم یونانی شہری ریاستاں دی طرح تریخ دے مختلف ادوار وچ مختلف خودمختار شاہی ریاستاں قائم سن ۔
مشہور جرمن ماہر علوم بشریات کارل جٹمر نے اپنی کتاب Bolor&Dardistan وچ لکھیا اے کہ اس خطے وچ موجود ریاستاں وچ Great Bolor تے Little Bolor ریاست اہمیت دے حامل سن گریٹ بلور دا دارالخلافہ سکردو وچ سی چھٹواں تے ستويں صدی عیسوی دے دوران بلور حکمران سکردو وچ رہندے سن تے اپنے سفیراں نوں چین بیجھدے سن، انہاں ملکاں نے صدیاں تک ہمسایہ ملکاں دے نال سفارتی تے تجارتی تعلقات قائم رکھے۔
انہاں ریاستاں دے انتظامی معاملات تے عدالدی نظام نوں صدیاں توں رائج علاقائی دستور تے رسم ورواج دے تحت چلایا جاندا سی۔ تریخ دے مختلف ادوار وچ انہاں نوں بیرونی جارحیت دا وی سامنا کرنا پيا بلاآخر ایہ چھوٹی چھوٹی شاہی ریاستاں دنیا دی ہور کئی ریاستاں دی طرح تریخ دی خاک وچ گم ہوگئی۔
تریخ گلگت بلتستان دے مطالعہ توں ایہ گل واضح ہوئے جاندی اے کہ 1840 دے بعد ڈوگرہ افواج نے انہاں علاقےآں اُتے حملے شروع کیتے تے خونی جنگاں دے بعد گلگت بلتستان نوں فتح کرکے جموں وکشمیر دے نال جوڑا گیا’ حلانکہ تاریخی اعتبار توں ایہ علاقے کدی نہ تاں کشمیر دا حصہ رہے نيں نہ ہی انڈین سب کانٹینٹ کا۔
اس خطے دی اہم جیؤ سٹریٹیجک لوکیشن دی وجہ توں ہی تاج برطانیہ نے ڈوگرہ حکومت کینال ملکر ایتھے اپنا نوآبادیاتی نظام مسلط کيتا جس دی بنیاد خالصتاً جبر اُتے رکھیا گیا سی۔
برٹش انڈین حکومت نے مہاراجہ پرتاب سنگھ دے دور وچ بذریعہ میجر جان بڈلف 1877ماں گلگت ایجنسی قایم دی اور1881 وچ اسنوں ختم کيتا گیا تے دوبارہ 1889 وچ اس دا قیام عمل وچ لیانے دے بعد برٹش کرنل Algernon Durand نوں پولیٹیکل ایجنٹ مقرر کيتا جس نے سال 1889 وچ گلگت لیویز دا قیام عمل وچ لیایا جنھاں نے 1891 وچ نگر نلت دے مقام اُتے تاج برطانیہ تے ریاست ہنزہ و نگر دے درمیان لڑی گئی جنگ وچ حصہ لیا تے بیرونی تسلط نوں ممکن بنایا۔ اس جنگ نوں عام طور اُتے Anglo -Brusho War دے ناں توں وی یاد کيتا جاندا اے۔ 1891تک ریاست ہنزہ ڈوگرہ حکومت دے کنٹرول توں باہر سی مگر اس خونی جنگ دے بعد اسنوں وی گلگت ایجنسی وچ شامل کيتا گیا۔
جدوں کہ گلگت تے بلتستان نوں 1889 وچ اک انتظامی یونٹ دے زیر انتظام لیایا گیا سی فیر سال 1892 اسکو گلگت وزارت تے لداخ وزارت وچ تقسیم کيتا گیا۔
1892 وچ پہلا برٹش پولیٹیکل ایجنٹ چلاس وچ تعینات کر دتا گیا، جس دے جورسڈکش وچ داریل تے تانگیر وی شامل سن ۔
حراموش تے استور نوں پہلے توں ہی بلتستان دا حصہ بنایا گیا سی بعد وچ گلگت ایجنسی دے نال ملایا گیا۔
1895 وچ یاسین ، اشکومن تے کوہ غذر نوں وی گلگت ایجنسی وچ شامل کيتا گیا۔
تاج برطانیہ نے اس خطے وچ سوشلزم دے بڑھدے ہوئے اثرات دے پیش نظر 1935 وچ ریاست کشمیر دے مہاراجہ ہری سنگھ توں گلگت ایجنسی نوں 60سال دے باقاعدہ لیز اُتے لیا۔ Lease of Gilgit -26 March 1935 اک صحفہ اُتے مشتمل اس دستاویز وچ کل پنج آرٹیکل درج نيں۔
آرٹیکل 1 وچ لکھیا گیا اے کہ ، اس معاہدے دی توثیق دے بعد وائسرائے تے گورنر جنرل آف انڈیا کسی وی وقت اس علاقے وچ اپنی سول تے عسکری ایڈمنسٹریشن قایم کرئے گی لیکن اس معاہدے دی رو توں ایہ علاقے بدستور مہاراجہ آف جموں وکشمیر دی سلطنت دا حصہ رہن گے۔
آرٹیکل 2 وچ لکھیا گیا اے کہ اس حقیقت نوں تسلیم کردے ہوئے کہ ایہ علاقے بدستور مہاراجہ جموں وکشمیر دے ریاست دا حصہ رہن گے اس لئی رواج دے مطابق اہم تہواراں دے موقع اُتے بشمول مہاراجہ دے جنم دن اُتے ایتھے دی انتظامیہ مہاراجہ نوں سلامی پیش کرن گی انہاں دے علاؤہ ہور تہواراں اُتے جنہاں اُتے وائسرائے تے گورنر جنرل آف انڈیا راضی ہاں مہاراجہ نوں سلامی دتی جائے گی تے مہاراجہ دا جھنڈا سال بھر گلگت ایجنسی دے سرکاری ہیڈکوارٹرذ وچ لہراندا رہے گا۔
آرٹیکل 3 وچ لکھیا اے کہ عام حالات وچ دریائےانڈس دے مغربی کنارے اُتے واقع گلگت وزارت دے علاقےآں دے ذریعے توں برٹش افواج نوں نئيں بیجھا جائے گا۔
4۔مایننگ دے تمام حقوق مہاراجہ جموں وکشمیر دے حق وچ محفوظ نيں۔
5 ۔ایہ ایگریمنٹ توثیق دے دن توں لے کے 60 سال دے لئی نافذ العمل ہوئے گا تے اس مدت دے اختتام اُتے ایہ معاہدہ ختم ہوئے گا۔
گلگت ایجنسی وچ اپنی سول تے ملٹری اسٹبلشمنٹ قائم کرنے دا مقصد درحقیقت تاج برطانیہ روس اُتے نظر رکھنا چاہندی سی کیونجے 1917 دے بالشویک انقلاب دے خطے وچ انہاں دا اثر ودھ رہیا سی۔ اس طرح گلگت ایجنسی ماضی دے سپر پاورز برٹش ایمپائر تے روسی ایمپائر دے درمیان کھیلے گیا گریٹ گیم دا حصہ بن گئی۔
جنگ عظیم دوئم دے نتیجے وچ تاج برطانیہ معاشی طور اُتے اِنّی کمزور ہوگئی کہ سمندر پار اپنی زیر تسلط کالونیاں اُتے قبضہ برقرار رکھنا ناممکن ہوگیا اس لئی
3 جون 1947کے تقسیم ہند دے منصوبے دے تحت تاج برطانیہ نے پہلے از وقت ہی گلگت لیس ایگریمنٹ نوں 30 جولائی 1947 نوں ختم کيتا تے گلگت ایجنسی مہاراجہ ہری سنگھ دے حوالے کيتا۔
مہاراجہ جموں وکشمیر نے اپنے کزن برگیڈیئر گھنسارا سنگھ نوں گلگت بلتستان دا گورنر مقرر کيتا جو نومبر1947 وچ بمقام گلگت اپنی گرفتاری تک گلگت وزارت دا گورنر رہیا۔
26 اکتوبر 1947 نوں مہاراجہ ریاست جموں وکشمیر دے الحاق انڈیا دے محض چار دناں دے اندر یکم نومبر 1947 نوں گلگت وچ ڈوگرہ حکومت دے خلاف بقول میجر الیگزینڈر بروان بغاوت گلگت ہوئی، مقامی افراد نے گلگت سکوٹس دے نال ملکر گورنر برگیڈیئر گھنسارا سنگھ نوں گرفتار کر کے یکم نومبر 1947 نوں آزادی کاعلان کيتا تے اپنی مدد آپ دے تحت گلگت بلتستان نوں ڈوگرہ حکومت دے قبضہ تے تسلط توں آزاد کروایا۔
پاکستان انڈیا دے درمیان کشمیر اُتے پہلی جنگ دے نتیجے وچ اقوام متحدہ نے جنگ بندی کروائی تے گلگت بلتستان نوں وی متنازعہ ریاست جموں وکشمیر دا حصہ قرار دیندے ہوئے متنازعہ علاقے قرار دتا۔
اسی اثنا حکومت پاکستان نے آزاد کشمیر دے نمائندےآں دے نال ملکر 28 اپریل 1949کو معاہدہ کراچی طے کيتا تے اس دستاویز دے تحت گلگت بلتستان پاکستان دے زیر انتظام ایا۔
17 جنوری 2019 نوں سپریم کورٹ آف پاکستان نے
سول ایویشن اتھارٹی بنام سپریم اپیلیٹ کورٹ گلگت بلتستان نامی کیس دے فیصلے وچ ایہ گل واضح کيتا اے کہ ” گلگت بلتستان اُتے حکومت کرنے دے لئی 1947 توں ایڈمنسٹریٹو سٹرکچرذ تے قوانین اپلائی کیتے گئے جنہاں وچ مندرجہ ذیل شامل نيں؛
1947کو فرنٹیئر کرائمز ریگولیشن (FCR) گلگت وچ نافذ کيتا گیا۔
گلگت بلتستان وچ لاگو کيتا گیا پہلا قانون ایف سی آر سی جو برٹش انڈیا دی بنائے ہوئے نوآبادیاتی قانون دا تسلسل سی جس دے تحت اک سول بیوروکریسی تمام جوڈیشل تے انتظامی اختیارات نوں استعمال کردی سی۔
برٹش انڈیا نے 1901ماں ایف سی آر یعنی فرنٹیئر کرائمز ریگولیشن ، جرائم سرحد نمبر 3 دا قیام عمل وچ لیایا جو بتریخ اٹھارہ ستمبر 1901 جناب نواب گورنر جنرل بہادر باجلاس کونسل دی پیشگاہ توں منظور ہويا۔ دفعہ نمبر 1 دے تحت ایہ ریگولیشن “ریگولیشن جرائم سرحد 1901 اکھوائے ۔
جس دے سیکشن 6، 10، 21اور 22 دے تحت کسی اک شخص دے جرم کرنے دی صورت وچ پورے قبیلے نوں تادیبی کاروائی دا سامنا کرنا پڑدا سی۔اور اس موضع دے باشندےآں اُتے بحثیت مجموعی جرمانہ تجویز کردے سن یا بحثیت مجموعی انہاں دی جائیداد اُتے سرکار قبضہ کرسکدی یا تلف کرنے دی مجاز سن ۔
سپریم کورٹ آف پاکستان نے اپنے فیصلے وچ ہور لکھدے نيں کہ سال 1949 وچ معاہدہ کراچی طے پایا تے حکومت پاکستان دے سرکاری حکام نے اٹھائیہہ اپریل 1949 نوں آزاد کشمیر حکومت دے نال ملاقات کرکے معاہدہ کراچی طے کيتا۔
اس معاہدے دے تحت ایہ طے پایا کہ گلگت بلتستان دے معملات حکومت پاکستان چلائے گی۔ سپریم کورٹ آف پاکستان نے لکھیا کہ نظر آندا اے کہ اس ایگریمنٹ وچ گلگت بلتستان دا کوئی نمائندہ شامل نئيں سی۔ “
سال 1949ماں انہاں علاقےآں دا ناں بدل کے ناردرن ایریاز آف پاکستان رکھیا گیا سی اور
1950 وچ منسٹری آف کشمیر افیرز تے ناردرن ایریاز بنایا گیا۔ شمالی علاقہ جات دے معملات منسٹری آف کشمیر تے ناردرن ایریاز(KANA) منسٹری آف کشمیر افیرز دے جوائنٹ سیکرٹری دے حوالے کيتا گیا۔ جو ناردرن ایریاز وچ بطور Resident دے زمہ داریاں سر انجام دیندا سی۔جس دے پاس سال 1951 تک تمام انتظامی تے جوڈیشل اختیارات سن ۔
1952 وچ پولیٹیکل ریزیڈنٹ نوں اپواِٹ کيتا گیا۔ لوکل ایڈمنسٹریشن تے جوڈیشری دا سربراہ جوائنٹ سیکرٹری آف منسٹری آف کشمیر افیرز سی جو FCR دے نفاذ دا زمہ دار سی نال ہی نال اوہ فاننشل تے ریونیو کمشنر وی سن ۔ جدوں کہ ریزیڈنٹ وفاقی حکومت پاکستان دے نال مشاورت کرکے شمالی علاقےآں وچ قانون سازی دے اختیارات وی استعمال کردے سن ۔
1967ماں پولیٹیکل ایجنٹ نوں تعینات کيتا گیا۔ KANA توں ہائی کورٹ تے ریونیو کمشنر دے اختیارات ریزیڈنٹ دے حوالے کيتا گیا تے نال وچ دو پولیٹیکل ایجنٹس اک گلگت تے اک بلتستان دے لیئے مقرر کيتے گئے۔
1970ماں اک ایڈوائزری کونسل برائے شمالی علاقہ جات کونسل دے قیام دے لئی آئینی آرڈر جاری کيتا گیا۔ پاکستان تے آزاد کشمیر حکومت دے درمیان اکیس منتخب تے غیر منتخب ممبران اُتے مشتمل اس کونسل دا سربراہ گلگت دے لیئے تعینات ریزیڈنٹ سی جو اس کونسل دا چیرمین سی ۔
1970ماں ناردرن ایریاز کونسل دے لیئے 16 ممبران نوں منتخب کيتا گیا۔
1975 وچ ناردرن ایریاز کونسل لیگل فریم ورک آرڈر جاری کيتا گیا تے ایف سی آر نوں بظاھر ختم کيتا گیا۔
وڈے انتظامی، عدالدی اصلاحات متعارف کرایا گیا تے جاگیر داری نظام نوں ختم کيتا گیا۔
پاکستان دے طرز اُتے ناردرن ایریاز وچ وی ڈسٹرکٹ بنائے گئے تے پاکستان دے کرمنل تے سول لا ناردرن ایریاز تک پھیلایا گیا۔
ایڈوائزری کونسل برائے ناردرن ایریاز دا ناں بدل کے نادرن ایریاز کونسل رکھیا گیا۔
1994ماں ناردرن ایریاز کونسل لیگل فریم ورک آرڈر متعارف کرایا گیا اس انتظامی دستاویز نوں KANA ڈویژن نے بنایا سی اس دستاویز نوں ناردرن ایریاز رولز آف بزنس سپلیمنٹ کردا سی جو بنیادی قانون دے طور اُتے کم کردا سی مگر بہت ہی محدود ایڈوائزری دا کم کونسل نوں منتقل ہويا، درحقیقت ایہ کونسل تاج برطانیہ دی برصغیر دے لئی قائم کيتی گئی کونسل دی بدترین مثال سی۔
1947 توں 1994 تک اس گلگت بلتستان وچ لاگو کیتے گئے انہاں تمام قوانین دے بنانے وچ عوامی نمائندےآں دا کوئی عمل دخل نئيں سی۔
سچ پُچھو تاں انہاں دا کم اے کہ اوہ ہر قیمت اُتے سانوں اندھیرے وچ رکھے تے ساڈا کم محض انہاں دے منہ توں نکلے ہوئے ہر لفظ دی تائید وچ سر ہلیانا اے جبر دی بنیاد اُتے قائم کيتی گئی ایسی دنیا نوں فرانز فینن نے نوآبادیاتی دنیا دا ناں دتا اے۔
== گلگت بلتستان وچ سٹیٹ سبجیکٹ رول دی معطلی تے خالصہ سرکار قانون دی حقیقت ==
مہاراجہ گلاب ہری سنگھ نے ریاست جموں وکشمیر دے باشندےآں دے حقوق دی تحفظ دے لئی جو قانون وضع کيتا سی اسنوں SSR یعنی سٹیٹ سبجیکٹ رول کہیا جاندا اے -
اس قانون دے تحت غیر ریاستی باشندےآں نوں ریاست جموں وکشمیر وچ زمین خریدنے تے مستقل آبادکاری کرنے دی اجازت نئيں اے ۔
مہاراجہ بہادر نے بذریعہ لیڑ نمبر 2354 بتریخ 31 جنوری 1927 نوں سٹیٹ سبجیکٹ رول منظور کيتا جس توں عوام الناس دی اطلاع دے لئی ریاست وچ نافذ کيتا گیا-
مہاراجہ دی جانب توں منظور شدہ اس لیٹر وچ باشندہ ریاست یعنی سٹیٹ سبجیکٹ نوں چار قسماں وچ تقسیم کيتا گیا جو کہ اس مطابق نيں-
درجہ اول : درجہ اول دے ریاست باشندہ وچ اوہ تمام افراد شامل نيں جو ریاست وچ مہاراجہ گلاب سنگھ دی دور حکومت توں رہائش پذیر سن یا پیدا ہوئے سن ,
ان دے نال ایداں دے تمام افراد جو Samvat سال1842 دے آغاز توں پہلے اوتھے settled سن تے تب توں اوتھے مستقل طور اُتے رہائش پذیر نيں-
درجہ دوئم : وچ اوہ تمام افراد شامل نيں جنہاں نے اوتھے مستقل جائیداداں حاصل کيتی نيں تے Samvat سال دے ختم ہونے توں پہلے تے اس دے بعد مستقل طور اُتے رہائش پذیر نيں-
درجہ سوئم : وچ درجہ اول تے درجہ دوئم دے علاوہ اوہ افراد شامل نيں جو مستقل طور اُتے ریاست وچ رہائش پذیر نيں تے جنہاں نے ریاست وچ ریایت نامہ دے تحت کوئی ناقابل انتقال جائیداد حاصل کيتی اے یا اس دے بعد تاج دی اجازت توں ایسی جائیداد حاصل کيتی اے –
درجہ چہارم : وچ ریاست وچ رجسٹرڈ ایسی کمپنیاں شامل نيں جنہاں وچ مالیاتی طور اُتے حکومت نوں دلچسپی ہوئے یا انہاں کمپنیاں توں ریاست نوں معاشی فائدے حاصل ہون یا حکومت انہاں دی معاشی استحکام توں مطمئین ہو-
مہاراجہ دے خصوصی حکم نامے دے تحت ایسی کمپنیاں نوں درجہ چہارم دا باشندہ ریاست قرار دتا گیا اے -
اس قانون دے تحت ریاستی سکالرشپس, ریاستی اراضیات برائے ایگریکلچر و براۓ تعمیرات مکانات تے ریاستی ملازمتاں وچ بھرتیاں دے لئی باشندہ ریاست درجہ اول نوں ترجیح دتی جائے گی جدوں کہ درجہ دوئم دے شہریاں نوں درجہ سوئم دے شہریاں اُتے ترجیح حاصل ہوگی-
ریاستی شہریت دے لئی کسی وی درجہ دے باشندہ ریاست دے اولاد نوں ڈومیسائل انہاں دے درجے دے مطابق ملے گی مثال دے طور اُتے جے اک شخص نوں درجہ دوئم دا باشندہ ریاست قرار دتا گیا ہوئے تاں اس دے بچے تے پوتے وی اوہی شہرت دے قانوناً حقدار ہونگے-
ہور کِسے وی درجے دے باشندہ ریاست دی بیوی نوں اس دے شوہر دی شہریت دا اوہی درجہ حاصل ہوئے گا, جدوں تک کہ اوہ ریاست وچ رہائش پذیر اے تے جدوں تک اوہ مستقل طور اُتے ریاست توں باہر منتقل نئيں ہوئے جاندی –
مہا راجہ دا ایہ قانون ریاست جموں و کشمیر وچ 1947 تک لاگو رہیا فیر ریاست کشمیر دے حصول دے لئی انڈیا پاکستان وچ پہلی جنگ دے نتیجے وچ شاہی ریاست جموں و کشمیر تن حصےآں وچ بکھر گئی –
انڈیا نے اپنے زیر کنٹرول جموں و کشمیر وچ سٹیٹ سبجیکٹ رول نوں آرٹیکل35 اے دی شکل وچ انڈین آئین وچ شامل کرکے کشمیریاں دے حقوق نوں تحفظ دیاتھا تے آرٹیکل 370 دے تحت جموں و کشمیر نوں اک نیم خودمختار ریاست دے طور اُتے تسلیم کيتا سی مگر گزشتہ سال پنج اگست مودی سرکار نے ریاست جموں کشمیر دی خصوصی حیثیت دے نال سٹیٹ سبجیکٹ رول نوں وی ختم کردتا اے ,جدوں کہ پاکستان نے اپنے زیر انتظام آزاد کشمیر وچ وی سٹیٹ سبجیکٹ رول نوں توں حال جاری رکھیا اے –
دوسری طرف گلگت بلتستان وچ سال 1974 توں ہی سٹیٹ سبجیکٹ رول دا قانون معطل اے جدوں کہ ناردن ایریاز ناتوڑ رولز 1978 دے اطلاق دے زریعے ایتھے دی بنجر اراضیات نوں خالصہ سرکار قرار دتا گیا اے -
ڈپٹی سیکرٹری برائے حکومت پاکستان چنان خان دی دستخط توں جاری کردہ نوٹیفیکش نمبر LA-Res-9( 1)/76 مورخہ 12 جون 1978 وچ لکھیا گیا اے کہ
Nautor Rules mean Government Khalisah Land and Berune Line Land.
دلچسپ گل اے کہ خالصہ سرکار اراضیات دی بنیاد خالصہ دور وچ شروع ہوئی-
مہا راجہ رنجیت سنگھ (1780–1839 )نے پنجاب وچ پھیلی نیم خود مختار سکھ راجدھانیاں نوں منظم کر کے خالصہ سرکار یا سکھ شاہی حکومت قائم کيتا تے لاہور فتح کرکے سکھ سلطنت دی بنیاد رکھی تے رنجیت سنگھ نوں مہاراجہ دا خطاب دتا گیا –
پنجاب کےسکھاں دی متحدہ فوج خالصہ کہلاندی سی –
رنجیت سنگھ دی قیادت وچ خالصہ سرکار امرتسر تے لاہور توں اُبھر کر نہ صرف پنجاب و آلے دوالے اُتے قابض ہوئی بلکہ گلگت بلتستان تک وی پہنچے۔ بالآخر اینگلو سکھ جنگ وچ ایسٹ انڈیا کمپنی نے پنجاب دے سکھاں نوں شکست دتا ایويں خالصہ سلطنت تاں تباہ و برباد ہوئے گئی مگر اج وی گلگت بلتستان وچ بنجر اراضیات نوں خالصہ سرکار قرار دیاجاندا اے , حالانکہ پنجاب جتھوں خالصہ سرکار دی بنیاد پئی سی اوتھے خالصہ سرکار نامی ایسا کوئی قانون موجود نئيں اے جس دے تحت عوامی زمیناں نوں سرکار دی ملکیت قرار دتا جاندا ہو-
ایہ اک تاریخی حقیقت اے کہ پنجاب دی خالصہ سلطنت دا خاتمہ کرنے کےبعد فاتح انگریز سرکار نے 1846 وچ گلاب سنگھ آف جموں دے نال معاہدہ امرتسر اُتے دستخط کرکے جدید شاہی ریاست جموں و کشمیر دی بنیاد رکھی –
اس طرح پنجاب دے سکھاں دے زوال دے بعد ڑوگرہ افواج نے برٹش انڈیا دی مدد توں گلگت بلتستان اُتے بذریعہ جنگ قبضہ کر ليا تے اسنوں ریاست جموں و کشمیر دا حصہ قرار دیا-
اگرچہ یکم نومبر 1947 دی جنگ آزادی گلگت بلتستان دے نتیجے وچ گلگت بلتستان توں ڈوگرہ حکومت دا خاتمہ ممکن ہويا مگر گزشتہ سال 17 جنوری 2019 نوں سپریم
کورٹ آف پاکستان دی ست رکنی بینچ نے اک تاریخی فیصلہ دیندے ہوئے گلگت بلتستان نوں ریاست جموں و کشمیر دا حصہ قرار دتا نتیجتاً سٹیٹ سبجیکٹ رول بحال کرو دا مطالبہ عوام وچ راتوں رات مقبولیت اختیار کر گیا تے روز بروز ایہ مطالبہ زور پکڑدا جا رہیا اے –
چونکہ وفاقی حکومت نے 1974 توں ہی گلگت وچ سٹیٹ سبجیکٹ رول نوں معطل کر دتا اے مگر دوسری طرف خالصہ دور دی روایت دے تحت عوامی اراضیات نوں خالصہ قرار دے کے حکومت کیتی ملکیت ڈیکلیر کر رہے نيں –
بی بی سی اردو سروس وچ 3 مارچ 2017 وچ شائع ہونے والے اک فیچر وچ ایچ آر سی پی دی گلگت بلتستان اُتے رپورٹ دا حوالہ دیندے ہوئے لکھیا گیا اے کہ گلگت بلتستان وچ دو ہزار پنج سو پنجاہ کنال بنجر اراضی جو کہ چھلمس داس, مناوار, منی مل,مقپون داس اُتے مشتمل اے حکومت نے انہاں اراضیات نوں خالصہ سرکار قرار دے کے ریاستی ادارےآں نوں الاٹ کردتا اے –
کشمیر وچ انسانی حقوق دی صورتحال اُتے اقوام متحدہ دے ہائی کمشنر براۓ انسانی حقوق
کے آفس دی جانب توں 14 جون 2018 نوں شائع کيتی گئی رپورٹ دے صفحہ نمبر 46 وچ گلگت بلتستان وچ لینڈ رائٹس دی خلاف ورزیاں دی بابت لکھیا گیا اے کہ گلگت بلتستان دے سرکاری حکام نے مقامی باشندےآں نوں مقپون داس توں زبردستی بے دخل کيتا اے تے بے دخل کیتے گئے انہاں افراد دے زمیناں دے عوض کوئی کمپنشیش وی ادا نئيں کيتی گئی اے -“
دوسری طرف 5 اگست 2019 نوں مودی سرکار نے سٹیٹ سبجیکٹ رول دا خاتمے کر کے ریاست جموں وکشمیر وچ غیر ریاستی باشندےآں یعنی انڈین شہریاں دے لئی جموں و کشمیر وچ آباد کاری دے دروازے کھول دتے نيں-
اب انڈین شہری ریاست جموں وکشمیر وچ نہ صرف زمین و جائیداد خرید سکدے نيں بلکہ تمام تر سرکاری نوکریاں ,سکالرشپس تے کوٹے اُتے وی انہاں نوں حق حاصل ہويا اے .
انڈین سرکار نے رواں ماہ توں غیر کشمیریاں نوں باقاعدہ ڈومیسائل جاری کرنا شروع کيتا اے -
گزشتہ دناں اسلام آباد وچ ہفتہ وار بریفنگ دیندے ہوئے
وزارت خارجہ دی ترجمان عائشہ فاروقی نےغیر کشمیریاں نوں کشمیری ڈومیسائل دینے نوں اقوام متحدہ دے قوانین دی خلاف ورزی قرار دتا اے۔
انہاں نے کہیا کہ بھارت نے کشمیر وچ آبادی دا تناسب تبدیل کرنے دے لئی 25ہزار غیر کمشیریاں نوں ڈومسائل سرٹیفیکٹ جاری کيتے نيں جسنوں انہاں نے غیر قانونی،اقوام متحدہ دی سلامتی کونسل دی قرارداداں دی کھلم کھلا خلاف ورزی قرار دتا۔
ترجمان دے مطابق اس دا مقصد کشمیریاں نوں انہاں دی اپنی سرزمین اُتے اقلیت وچ تبدیل کرنا اے -
جموں و کشمیر وچ غیر کشمیریاں نوں ڈومیسائل جاری کرنے دی انڈین پالیسی اُتے تجزیہ کردے ہوئے کراچی یونیورسٹی دے شبعہ بین الاقوامی تعلقات دے سابق پروفیسر ڈاکٹر مؤنث احمر مورخہ 13 جولائی 2020 کو
دی ایکسپریس ٹریبیون وچ شائع ہونے والے اپنے ارٹیکل
بعنوان
India,s Limitless Tyranny in Occupied Kashmiri.
ماں لکھدے نيں کہ ” انڈین ریاست نے کورونا وبا تے دنیا دی لاتعلقی توں فائدہ اٹھاندے ہوئے جموں و کشمیر اُتے قبضہ دیاں کوششاں تیزکیتیاں نيں تے تِیہہ ہزار ڑومیسایل سرٹیفیکٹس جو زیادہ تر غیر مسلم باشندےآں نوں جاری کيتا اے ,اور اس طرح انڈین سرکار ویلی وچ مسلم اکثریت نوں اقلیت وچ بدل کے اوتھے دی ڈیموگرافی دے تناسب نوں تبدیل کرنا چاہندی اے -
ڈاکٹر مؤنث احمر لکھدے نيں کہ آل پارٹیز حریت کانفرنس دے رہنما میر واعظ عمر فاروق نے اس بابت ویلی دے باشندےآں توں کہیا اے کہ اوہ غیر مقامی لوکاں نوں اپنی زمین فروخت نہ کرن ورنہ انڈیا کشمیری مسلم اکثریت نوں اقلیت وچ تبدیل کرے گی –
بقول ڈاکٹر مؤنث احمر ماضی وچ اک سو سال پہلے جدوں لیگ آف نیشنز نے فلسطین نوں مینڈیٹ سسٹم کےتحت برطانیہ دے ماتحت رکھیا سی تاں ايسے دوران بابر توں یہودیاں دی فلسطین وچ آمد شروع ہوئے گئی, تے انہاں نے مقامی باشندےآں توں زمیناں خریدنا شروع کیا-
جن افراد نے اپنی جائیداد فروخت کرنے توں انکار کر دتا انہاں دی جائیداد اُتے یہودیاں نے برٹش حکام دے نال مل ملاپ کر کے قبضہ کر لیا-
مسلمان کشمیری فلسطین دی حقیقت توں آگاہ نيں چونکہ بلفور ڑیکلیریشن 1917کے وقت سابق سلطنت عثمانیہ وچ یہودی آبادی صرف ست فیصد سی مگر محض ویہہ سالاں دے اندر انہاں دی آبادی ودھ کے تِیہہ فیصد ہوگئی-
اس وقت انڈیا دے زیر تسلط کشمیر وچ مسلم آبادی تقریباً 80 لکھ اے مگر جے نويں دہلی اپنے ڑومیسایل دی پالیسی دے تحت غیر مقامی افراد نوں بسانے وچ مکمل کامیاب ہُندی اے تاں محض پندرہ سالاں وچ مسلم اکثریت نوں اقلیت وچ تبدیل کرسکدی اے -“
حقیقت ایہ اے کہ قوام متحدہ دی قرارداداں دے نال نال, آئین پاکستان, دفتر خارجہ تے سپریم کورٹ آف پاکستان دے 17 جنوری 2019 دے تاریخی فیصلے دے مطابق وی متنازعہ ریاست جموں و کشمیر دے مستقبل دا فیصلہ اقوام متحدہ دی قرارداداں دے تحت بذریعہ استصواب رائے ہونا باقی اے -
جب تک استصواب رائے توں ایہ مسئلہ حل نئيں ہوئے جاندا تب تک بین الاقوامی قانون دے تحت دونے ملکاں اپنے اپنے زیر کنڑول علاقےآں دی ڈیموگرافی تے ریاست دی ہیت تبدیل نئيں کر سکدے نيں, مگ انڈیا نے جموں و کشمیر دی خصوصی حیثیت ختم کر کے غیر قانونی طور اُتے اسنوں اپنی یونین ٹریڑری دا حصہ بنایا اے .
دوسری طرف حکومت پاکستان نے وی 1974 وچ “میر جمال خان دے دور وچ ریاست ہنزہ تحلیل کيتا اگرچہ ریاست نوں تحلیل کرنے دے قانونی تقاضاں اُتے سوالیہ نشان اج وی اے۔ جے اقوام متحدہ وچ پاکستان تے بھارت متنازعہ علاقے دی ہیت تبدیل نہ کرنے دے پابند نيں تاں فیر کس اختیار دے تحت ریاست ہنزہ, نگر سمیت گلگت بلتستان دی ہور شاہی ریاستاں نوں تحلیل کر دتا گیا؟ تے سٹیٹ سبجیکٹ رول نوں معطل کر کے ایف سی آر دا کالا قانون نافذ کيتا تے ایتھے دے باشندگان دے حقوق نوں تحفظ فراہم کرنے والے قانون سٹیٹ سبجیکٹ رول نوں معطل جدوں کہ رنجیت سنگھ دور دے خالصہ سرکار قانون نوں نافذ کيتا گیا نتیجتاً اج تک ایہ خطہ بے آئین اے اس لئی عام طور اُتے ایہ علاقہ سر زمین بے آئین وی کہلاندا اے -
چنانچہ وفاقی حکومت پاکستان دی اس دھری پالیسی نے گلگت بلتستان وچ سٹیٹ سبجیکٹ رول دی بحالی دے لئی اک ختم نہ ہونے والی بحث نوں جنم دتا اے –
لہذا انہاں حقائق دی روشنی وچ ڈاکٹر مؤنث احمر دی دلیل نوں اگے بڑھاندے ہوئے جے ایہ کہیا جائے تاں غلط نئيں ہوئے گا کہ کشمیریاں دے نال نال گلگت بلتستان دے مقامی باشندےآں نوں وی فلسطین دی حقیقت توں سبق سیکھینے دی ضرورت اے –
چونکہ سٹیٹ سبجیکٹ رول دے مندرجہ بالا نوٹیفکیشن توں ایہ گل بلکل واضح اے کہ اس قانون کااطلاق ساری ریاست جموں و کشمیر اُتے ہُندا اے لہذا ایہ کہنا بالکل غلط اے کہ سٹیٹ سبجیکٹ رول دا اطلاق صرف آزاد کشمیر یا جموں و کشمیر تک محدود اے بلکہ ایہ قانون گلگت بلتستان اُتے وی قابل اطلاق اے -
معاہدۂ کراچی
[سودھو] گلگت بلتستان دی جغرافیائی حدود شمال وچ چین دے صوبے Xinjiang , مشرق وچ انڈیا دے زیر کنٹرول جموں اینڈ کشمیر تے جنوب وچ پاکستان دے زیر انتظام آزاد کشمیر تے مغرب وچ واخان کوریڈور دے زریعے افغانستان تے سنٹرل ایشیا توں ملدی نيں۔ اس علاقے دی اہم جیو سٹریٹجک اہمیت دی وجہ توں اس خطے نوں گیٹ وے آف ایشیاء وی کہیا جاندا اے اس لئی ایہ علاقہ ماضی وچ گریٹ گیم دا مرکز تے بیرونی تسلط تے جارحیت دا شکار رہیا.
یہ اک تاریخی حقیقت اے کہ گلگت بلتستان 1846 توں لےکے 1947 تک سابق شاہی ریاست جموں و کشمیر تے تاج برطانیہ دی اک کالونی رہی اے مگر دوسری جنگ عظیم دے بعد دنیا بھر دی نوآبادیات نوں آزادی ملی اوتھے گلگت بلتستان وچ وی اہم تبدیلیاں رونما ہوئیاں. یکم نومبر انیس سو سینتالیس دی جنگ آزادی گلگت بلتستان دے نتیجے وچ اس خطے توں ڈوگرہ حکومت دا ہمیشہ دے لئی خاتمہ ہويا۔
یہ وکھ گل اے کہ جنگ آزادی گلگت بلتستان نوں گلگت اسکاؤٹس دے انگریز کمانڈنٹ میجر الیگزینڈر براؤن نے بغاوت گلگت دا ناں دتا جس دے نتیجے وچ 31 اکتوبر 1947 نوں گلگت اسکاؤٹس نے مہاراجہ دے گلگت بلتستان وچ تعینات گورنر برگیڑئیر گھنسارا سنگھ دے گھر دا محاصرہ کيتا تے یکم نومبر 1947 نوں گورنر برگیڑئیر گھنسارا سنگھ نے ہتھیار ڈال دتے تے گلگت بلتستان وچ آزادی دا اعلان کيتا گیا مگر مقامی قیادت نے خود ہی 16 نومبر نوں باضابطہ طور اُتے تمام تر اختیارات نوں پاکستان توں بھیجے گئے پہلے پولیٹیکل ایجنٹ محمد عالم دے حوالے کيتا ، جس توں ہور قانونی جواز مہیا کرنے دے لئی 28 اپریل 1949 نوں کشمیری قیادت نے معاہدۂ کراچی دے تحت گلگت بلتستان دا انتظامی کنٹرول پاکستان دے حوالہ کيتا۔
چونکہ ایہ اک قانونی دستاویز اے اس لئی اس دستاویز نوں سمجھنے دے لئی اس دور دے تاریخی تے معروضی حالات دا جائزہ لینا لازمی اے جنہاں دی وجہ توں اس دستاویز دی ضرورت پئی ۔
گذشتہ کئی سالاں توں گلگت بلتستان دی وکلاء برادری، سیاسی قائدین بشمول سیاسی کارکناں وچ معاہدہ کراچی دے بارے وچ اک قانونی و سیاسی بحث جاری اے کہ کس طرح کشمیر دے نمائندےآں نے گلگت بلتستان دے عوام دی مرضی دے بغیر انہاں دی مستقبل دا سودا کيتا اس لئی گلگت بلتستان دے سیاسی کارکناں دی اک وڈی اکثریت اس معاہدے نوں گلگت بلتستان دی تریخ دا اک سیاہ باب سمجھدی اے .
دوسری طرف ایہ وی اک تاریخی حقیقت اے کہ 22اکتوبر 1947 نوں مہاراجہ ہری سنگھ دی ریاست اُتے قبائلی لشکر کشی دی وجہ توں پاکستان انڈیا وچ کشمیر اُتے پہلی جنگ چھڑ گئی تے قبائلی لشکر نے ریاست جموں و کشمیر دے جنہاں علاقےآں اُتے قبضہ کيتا انہاں نوں 24 اکتوبر 1947 نوں آزاد جموں و کشمیر دا ناں دتا گیا جدوں کہ اس جنگ دے نتیجے وچ مہاراجہ ہری سنگھ نے بھارت دے نال الحاق نامے اُتے مشروط طور اُتے دستخط کیتے تاں اس وقت دے انڈین وزیر اعظم پنڈت جواہر لعل نہرو نے اس الحاق نامے نوں جواز بنا کے اقوام متحدہ وچ درخواست دائر کیا. نتیجتاً اقوام متحدہ نے معاہدہ کراچی توں پہلے ہی 13 اگست 1948 دی قرارداد پاس کر کے ریاست جموں و کشمیر بشمول گلگت بلتستان نوں متنازع علاقہ قرار دتا سی۔ نال ہی 29 جولائی 1949 نوں پاکستان تے انڈیا دے فوجی نمائندےآں نے کراچی وچ ٹروس ایگریمنٹ اُتے دستخط کيتے جس وچ سیز فائر لائن نوں بیان کيتا گیا. ايسے دوران سیز فائر لائن دے نتیجے وچ باضابطہ طور اُتے ریاست جموں و کشمیر دے دو ٹکڑے کیتے گئے. اس طرح گلگت ایجنسی بشمول بلتستان تے آزاد کشمیر پاکستان دے زیر کنٹرول آگئے جدوں کہ انڈیا نے ايسے دوران لداخ ، پونچھ دا اک حصہ تے بقیہ کشمیر دے سارے حصے اُتے قبضہ کر ليا۔
مسئلہ کشمیر دی وجہ توں ستر سال گزرنے دے باوجود ایہ علاقہ پاکستان دے آئین وچ شامل نئيں کيتا گیا نہ ہی اس خطے نوں پاکستان دی پارلیمان وچ نمائندگی حاصل اے نہ اس خطے دے عوام دے حقوق نوں آئینی تحفظ حاصل اے . اس لئی عام طور اُتے ایہ علاقہ سر زمین بےآئین کہلاندا اے۔
گلگت بلتستان دے عوام اپنی محرومیاں دا ذمے دار وفاق پاکستان دے نال کشمیری قیادت نوں وی سمجھدے نيں چونکہ گلگت بلتستان دے انتظامی کنٹرول نوں کشمیری قیادت نے 28 اپریل 1949 نوں معاہدہ کراچی دے تحت حکومت پاکستان دے حوالہ کيتا سی چونکہ معاہدہ کراچی وچ گلگت بلتستان دا کوئی نمائندہ موجود نئيں سی اس لئی جے ایہ کہیا جائے تاں غلط نئيں ہوئے گا کہ ایہ دستاویز آزاد کشمیر تے گلگت بلتستان دے عوام وچ دوری ، نفاق تے عدم اعتماد پیدا کرنے دا باعث بن گئی ۔
گلگت بلتستان وچ بنیادی حقوق توں محرومی دے باعث پائی جانے والی اضطرابی صورت حال دے بارے وچ انٹرنیشنل کرایسس گروپ دی ایشیا رپورٹ نمبر 131 بتریخ دو اپریل 2007 وچ لکھیا گیا اے کہ کہ پاکستان دی آزادی توں پہلے ناردرن ایریاز سابق شاہی ریاست جموں و کشمیر دا حصہ سن تے ایہ خطہ اس وقت برٹش انڈیا دا اک اہم سٹریٹجک ناردرن فرنٹیئر کہلاندا سی۔
اگرچہ اس ریجن نے مہاراجہ آف کشمیر ہری سنگھ دے خلاف کامیاب بغاوت دی تے اس دور وچ گلگت بلتستان دی آزادی دے سرکردہ شخصیتاں نے پاکستان دے نال الحاق کرنے دی کوشش کيتی مگر پاکستان نے اپنی کشمیر پالیسی دے مدنظر پورا زور لگیا کر گلگت بلتستان نوں متنازعہ ریاست جموں و کشمیر دا حصہ قرار دتا تے مسئلہ کشمیر دے حل توں پہلے گلگت بلتستان نوں کشمیر توں جدا کرنا ریاست پاکستان دے قومی مفاد دے خلاف قرار دتا۔ حالانکہ ناردرن ایریاز دی طرح آزاد کشمیر نوں وی متنازعہ ریاست جموں اینڈ کشمیر دا حصہ قرار دتا گیا اے جس دے بابت پاکستان دے آئین دے آرٹیکل 257 وچ لکھیا گیا اے کہ۔۔
“جب ریاست جموں اینڈ کشمیر دے عوام پاکستان وچ شامل ہونے دا فیصلہ کرن تاں پاکستان تے مذکورہ ریاست دے درمیان تعلقات مذکورہ ریاست دے عوام دی خواہشات دے مطابق متعین ہونگے.”
مگر ناردرن ایریاز دے برعکس اسنوں گھٹ توں گھٹ برہے ناں ہی سہی داخلی خودمختاری تے اک آئین وی دتا جدوں کہ دوسری طرف گلگت بلتستان نوں معاہدہ کراچی دی بنیاد اُتے مختلف ایل ایف اوز تے آرڑرز دے ذریعے چلایا جاندا رہیا تے اس خطے دے عوام نوں سیاسی تے سول رائٹس توں محروم رکھیا گیا۔
معاہدہ کراچی چونکہ اک قانونی دستاویز اے اس لئی اس دستاویز نوں سمجھنے دے لئی اس دور دے تاریخی تے معروضی حالات دا جائزہ لینا لازمی اے جنہاں دی وجہ توں اس دستاویز دی ضرورت پڑی’۔
معاہدہ کراچی حکومت پاکستان ،آزاد کشمیر حکومت تے مسلم کانفرنس دے نمائندےآں دے درمیان طے پایا تے اس معاہدے دے تحت اختیارات نوں دو حکومتاں تے مسلم کانفرنس دے درمیان تقسیم کيتا گیا۔
یہ معاہدہ آزاد کشمیر حکومت تے مسلم کانفرنس نے پاکستان دے نال اس لئی کيتا سی کیونجے اوہ پاکستان دے نال الحاق کرنا چاہندے سن . انہاں دے خیال وچ ایہ الحاق استصواب رائے دی صورت وچ فوری طور اُتے متوقع تھا, اس لئی اس معاہدے دی رو توں حکومت آزاد کشمیر تے مسلم کانفرنس نے گلگت بلتستان دا مکمل کنٹرول وفاق پاکستان دے حوالے کیا. اس دی اک وجہ ایہ وی سی کہ اس وقت کشمیر تے گلگت بلتستان وچ زمینی رابطہ کمزور تھا. اس لئی گلگت اُتے پاکستان بذریعہ پشاور یا راولپنڈی آسانی توں کنٹرول کر سکدا سی تے اس طرح انڈیا توں اس علاقے اُتے ممکنہ قبضہ دی کوشش نوں روکنا آسان ہوئے جاندا. چونکہ مہاراجہ ہری سنگھ دے دستاویز الحاق نامے دی رو توں انڈیا اس خطے اُتے دعویٰ دار اے تے اس خطے نوں اپنا حصہ سمجھدا اے۔
معاہدہ کراچی دے تحت آزاد ریاست جموں و کشمیر دا دفاع, فارن افیئرز تے کمیونیکیشن وی حکومت پاکستان دے حوالے کيتا گیا۔
اگرچہ بعد دے ادوار وچ آزاد کشمیر دی قیادت نے گلگت بلتستان نوں دوبارہ اپنے زیر کنٹرول لیانے دی کئی بار کوششاں کی، مثال دے طور اُتے سال 1972 وچ آزاد کشمیر قانون ساز اسمبلی نے اس بابت اک قرارداد وی پاس دی جدوں کہ آزاد ریاست جموں و کشمیر دے عبوری دستور 1974 وچ وی گلگت بلتستان نوں آزاد کشمیر دا حصہ قرار دتا گیا۔
اس دے علاوہ آذاد کشمیر ہائی کورٹ نے 1992 وچ اپنے تاریخی فیصلہ وچ معاہدہ کراچی نوں عارضی قرار دے کے ختم کردے ہوئے گلگت بلتستان نوں آزاد کشمیر دا حصہ قرار دے کے آزاد کشمیر حکومت نوں ناردرن ایریاز دا انتظامی کنٹرول پاکستان توں اٹھانے دا حکم وی دتا مگر اس فیصلے نوں آزاد کشمیر سپریم کورٹ نے کالعدم قرار دے کے ناردرن ایریاز اُتے پاکستان دے انتظامی کنٹرول نوں درست تے قانونی قرار دتا۔
دوسری طرف 19جنوری 2019 نوں سول ایوی ایشن اتھارٹی بنام سپریم اپیلیٹ کورٹ گلگت بلتستان وغیرہ نامی کیس دے فیصلے دے پیراگراف نمبر 14 وچ چیف جسٹس ثاقب نثار دی سربراہی وچ ست رکنی بینچ نے وی معاہدہ کراچی دے بارے وچ لکھیا کہ
On 28th April 1949 ,0fficials of the Pakistan Government met those of AJK Government to ink the Karachi Agreement .
Under this Accord , it was agreed that the affairs of Gilgit Baltistan would be run by the Pakistan Government .
It appears that no leaders from Gilgit was included in this Agreement.
اس طرح معاہدہ کراچی دے تحت کشمیری قیادت نے گلگت بلتستان دا انتظامی کنٹرول پاکستان دے حوالے کيتا۔