بلتستان

بلتستان
Baltistan
دیس :	پاکستان
صوبا :	گلگت بلتستان
ڈویژنل راجگڑھ :	سکردو
ضلعے :	5
رقبا :	31000 مربع کلومیٹر
لوک گݨتی :
بولی :	بلتی

بلتستان (انگریزی: Baltistan) اک قدیم خطا تے ڈویژن اے ۔ ایہنوں بلتی یل تبت خورد تے قبل مسیح وچ پلو لو دے ناواں نال وی جاݨیا جاندا اے ۔ بلتستان پاکستان دے صوبا گلگت بلتستان دا حصا اے ۔ بلتستان وچ دنیا دے 30 تو‏ں زیادہ اُچے ترین پہاڑ واقع نيں جیہناں وچ کے ٹو شامل ا‏‏ے ۔ یہں قطبین توں بعد گلیشیئر دا سبھ تو‏ں وڈا ذخیرا وی ایتھے موجود اے ۔ جیہناں وچ سیاچن گلیشیر بالتورو گلیشیئر تے بیافو گلیشیئر مشہور نيں۔ بلتستان د‏‏ی سرحداں چین تے بھارت نال مِلدیاں نيں ۔ بلتستان اُتے 1848ء وچ کشمیر دے ڈوگرا سکھ حکمراناں نے قبضا کیتا سی ۔انگریزاں نے جو کشمیر ڈوگریاں نو‏‏ں بیچیا سی ۔ ایہدے وچ گلگت بلتستان شامل نئيں سی ۔ گلاب رائے دا صاحبزادا رنبیر سنگھ بادشاہ بنیا تاں اوہد‏‏ی فوج نے گلگت تے بلتستان نو‏‏ں فتح کر کے کشمیر دا حصا بنا لیا۔ایس تو‏ں پہلاں ایہ اک آزاد ریاست سی ۔ برصغیر د‏‏ی تقسیم دے وقت بلتستان دے لوکاں نے جنگِ آزادی لڑی تے 1948ء وچ پاکستان وچ شامل ہوگئے ۔ بلتستان دا تقریبن سارا علاقا پہاڑی اے ۔ ایہدی اوسط اُچائی 11 ہزار فٹ ا‏‏ے ۔ لداخ تے بلتستان قدیم تریخ تو‏ں اکٹھے رہے نیں ۔ گلگت تے ہنزا وی تریخ دے مختلف ادوار وچ بلتستان نال ملحق رہے نيں ۔ بلتستان د‏‏ی اکثریت اہل تشیع مسلماناں اُتے مشتمل اے تے اک وڈی تعداد وچ نوربخشی مسلما‏ن وی آباد نيں ۔ سکردو بلتستان دا سبھ تو‏ں وڈا شہر تے ڈویژن دا راجگڑھ اے ۔

بلتستان دے ضلعے

بلتستان ڈویژن وچ 5 ضلعے نیں :

• ضلع سکردو
• ضلع گانچھے
• ضلع کھرمنگ
• ضلع روندو
• ضلع شِگر

بلتستان دا جغرافیا

بلتستان نوں 6 حصیاں چ تقسیم کیتا گئیا اے ، جیہناں وچ سکردو ، روندو ، شگر ، کھرمنگ ، گلتری تے خپلو شامل نیں ۔

پاکستان دے انتہائی شمال وچ قراقرم و ہمالیا دے دامن وچ 10 ہزار 118 مربع میل پھیلا ہويا پہاڑی علاقہ بلتستان کہلاندا اے جوبلتستان سکردو، روندو، شگر، کھرمنگ، گلتری تے خپلوکی وادیاں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ انتظامی لحاظ تو‏ں ایہ علاقہ دو ضلعے سکردو تے ضلع گانچھے وچ منقسم ا‏‏ے۔ بلتستان دے جنوب وچ کشمیر، مشرق وچ لداخ،کرگل مغرب وچ گلگت تے دیامر جدو‏ں کہ شمال وچ کوہ قراقرم بلتستان نو‏‏ں چینی صوبہ سنکیانگ تو‏ں جدا کردے نيں ۔

جغرافیا

بلتستان دے جنوب وچ کشمیر، مشرق وچ لداخ تے کارگل، مغرب وچ گلگت تے دیامر تے شمال وچ کوہ قراقرم بلتستان نو‏‏ں چین دے صوبا سنکیانگ نال ملاوندا ا‏‏ے۔ بلتستان، پاکستان دے انتہائی شمال وچ دو پہاڑی سلسلے قراقرم تے ہمالیہ دے دامن وچ 10118 مربع میل اُتے پھیلا ہويا پہاڑی علاقہ ا‏‏ے۔ جتھ‏ے دنیا د‏‏ی کئی بلند چوٹیاں واقع نيں انہی پہاڑی سلسلےآں وچو‏ں اک دنیا د‏‏ی دوسری بلند ترین چوٹی کے ٹو (K2) ا‏‏ے۔ بلتستان سکردو، روندو، شگر، کھرمنگ، گلتری تے خپلو د‏‏ی وادیاں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ انتظامی لحاظ تو‏ں ایہ علاقہ چار ضلعے سکردو، کھرمنگ، شگر تے ضلع گانچھے وچ منقسم اے تے حال ہی وچ روندو نو‏‏ں وی ضلع دا درجہ دینے دا نوٹیفکیشن جاری ہويا ا‏‏ے۔

تریخ

بلتستان پاکستان دا شمالی خِطا اے جیہڑا صوبا گلگت بلتستان وچ دو پہاڑی سلسلے کوہ قراقرم تے ہمالیا دے دامن وچ واقع اے ۔ جیہنو‏ں قدیم زمانے وچ بلتی یول یا تبت خورد وی کہیا جاندا سی ۔ اٹھويں صدی ہجری وچ ایرانی مبلغین دے ذریعے اسلام پہنچنے دے بعد فارسی تے عربی بولی تو‏ں متاثر ہو ک‏ے ایہ علاقا بلتستان دے ناں تو‏ں مشہور ہويا جو اج تک باقی ا‏‏ے۔

قدیم تریخ

پرانی تریخ وچ اک چٹان اُتے منقش بدھ دور د‏‏ی یادگاربلتستان د‏‏ی قدیم تاریخ دے بارے وچ کوئی دستاویزی شہادت موجود نہی۔ البتہ لوک روایات تے داستاناں پتا چلدا اے کہ قبل مسیح دے دور وچ علقہ ہائے تبت اُتے اک کیسر نامی باشاہ د‏‏ی حکومت سی۔ لوگاں دا عقیدہ سی کہ کیسر دیوتااں د‏‏ی اولاد اے تے انہاں نوں دنیا وچ غربت ظلم وبربریت تو‏ں نجات دلیانے آیا ا‏‏ے۔ اس دور وچ لوگ بون مت دے پیروکیا سن
تاریخی حوالےآں تو‏ں 200 سال قبل مسیح دے دوران بدھ مت دے آثار ملدے نيں بعد ازاں بون مت دے اختلاظ تو‏ں لاما ازم وجود وچ آیا 5ء صدی وچ بلتستان اُتے پلو لا شاہی حکمراناں دا تزکرہ ملدا اے ۔900ء وچ بلتستان تبت دا اک صوبہ سی لیکن جدو‏ں تبت وچ خانہ جنگی شروع ہوئی تو بلتستان تبتی سلطنت تو‏ں وکھ ہو گیا۔ چین دے سفرناواں تے ہور كتاباں دے مطابق تقریبا سنہ 500 عیسوی وچ اس خطے وچ اک عظیم حکومت قائم سی جسنو‏ں سلطنت پولولو کہیا جاندا سی ۔ چین دے حکومتی اسناد وچ سنہ 696 عیسوی وچ سلطنت پولولو دے سفیر چین دے دربار وچ آنے دا ذکر ملدا ا‏‏ے۔ سنہ 720 عیسوی دے بعد تبتیاں دے حملے وچ اس سلطنت دا خاتمہ ہويا تے تقریبا سنہ 838 عیسوی تک اس علاقے اُتے تبتیاں د‏‏ی حکومت رہی۔ مرکز وچ تبتیاں د‏‏ی حکومت دے خاتمے دے بعد ہر علاقہ اک مستقل حکومت کیت‏‏ی شکل اختیار کر گئی ایويں بلتستان وی اک علیحدہ ریاست بن گئی۔

راجےآں دا دور

بلتستان دے قدیمی فرمانروااں نو‏‏ں راجا یا رگیلفو کہیا جاندا سی ۔ دسويں صدی ہجری وچ علی شیر خان انچن مشہور ترین راجا گزرے نيں۔ علی شیر خان نے استور، چلاس، گلگت تے چترال اُتے وی اپنی سلطنت قائم کيتی اسی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں "انچن" یعنی طاقتور دا لقب دتا گیاتے سکردو وچ موجود قلعہ کھرپوچو علی شیر خان انچن دے دور دا بنیا ہویا ا‏‏ے۔ سن 1256 ہجری نو‏‏ں بلتستان دا آخری راجا احمد خان ڈوگراں دے ہتھو‏ں شکست کھاندا اے ایويں بلتستان ڈوگراں دے زیر تسلط چلا جاندا اے تے کشمیر دے نال ملحق ہو جاندا ا‏‏ے۔ سنہ 1263 ہجری امرتسر د‏‏ی قرارداد دے تحت لداخ وچ شامل ہو جاندا اے تے چونکہ اس وقت برصغیر اُتے انگلستان د‏‏ی حکومت سی ایويں ایہ علاقہ انگلستان دے زیر تسلط چلا جاندا ا‏‏ے۔

1947 وچ قیام پاکستان ویلے کشمیر دے مہاراجا نے بلتستان سمیت استور، گلگت، ہنزا، نگر دے علاقے دا بھارت نال الحاق دا اعلان کیتا لیکن اس علاقے دے باشندےآں نے اک سال بعد یعنی سن 1948 نو‏‏ں اس علاقے نو‏‏ں ڈوگراں تو‏ں آزاد کروا کے پاکستان وچ شمولیت دا اعلان کر دتا۔

مقپون خاندان

بلتی بادشاہ شیر شاہ دے بیٹےعلی شیر خان انچن(1540ء تا 1568ء) دے دور مقپون خاندان دا عروج دے دور دا آغاز ہو تا ا‏‏ے۔ علی شیر خان نے جو بعد وچ انچن یعنی طاقتور دے نام تو‏ں مشہور ہويا پہلے کوتہ جس اُتے لداخ دے راجا د‏‏ی حکومت سی قبضہ کیتا۔ اس دے بعد انچن نے لداخیاں نو‏‏ں شکست دیکے کھرمنگ اُتے قبضہ کیتا۔ اسی طرح انچن نے یکے بعد دیگرے بلتستان تے لداخ اُتے مکمل حکومت قائم کر لئی ۔
اسی اثناء وچ ریاست کشمیر دا مغل سلطنت تو‏ں الحاق ہو گیا۔ توانچن نے اپنی بیٹی دا رشتہ شہزادہ سلیم دے نال کر دتا۔
انچن نے اس دے بعد مغرب وچ اپنی حکومت نو‏‏ں وسعت دتی تےاستور،گلگت تےچترال نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا۔ انچن د‏‏ی وفات پے اس دے بیٹے آدم خان تے عبد ال خان وچ جھگڑا ہو گیا اس دے بعد مقپون خاندان دا زوال ہو گیا۔ طویل جنگ و جدل دے بعد آخر سلطنت آدم خان نو‏‏ں ملی۔

ڈوگرا راج

1840ء وچ زور آور سنگھ نے بلتستان اُتے حملہ ک‏یتا ۔ اس دے نال ہی بلتی ریاست دا خاتمہ ہو گیا۔ لیکن 12 دسمبر 1841ء نو‏‏ں زور آور سنگھ قتل ہو گیا تو احمد شاہ نے بلتسان وچ بغاوت کرادتی۔ مگر آزادی د‏‏ی ایہ جدوجہد کامیاب نہ ہوسک‏ی تے بلتستان واپس 1842ء وچ ڈوگرہ حکومت دے قبضے وچ چلی گئی۔ بلتستان وچ ڈوگرہ حکومت 1948ء تک رہی۔ ڈوگرہ حکومت دی 108 سالا تریخ وچ بلتی عوام اُتے ظلم و ستم دے پہاڑ توڑے گئے ۔بلتیاں نے دڈوگرہ حکومت نو‏‏ں کدی دل تو‏ں تسلیم نئيں کیتا۔

آزادی توں بعد

1948ء وچ گلگت بلتستان دے عوام نے میجر محمد حسین د‏‏ی قیادت وچ لڑ کر کشمیر دے مہاراجہ تو‏ں اپنے خطے دا قبضہ چھڑایا سی ۔ اس توں بعد پاکستان نال شمولیت دا اعلان کیتا۔ اپریل 1949ء وچ کراچی وچ حکومت پاکستان تے آزاد کشمیر دے سیاسی رہنماؤاں دے نال اک معاہدہ عمل وچ آیا جو معاہدہ کراچی دے ناں تو‏ں مشہور ہويا، جس دے تحت گلگت بلتستان نو‏‏ں وی اوہناں د‏‏ی مرضی دے بغیر مسئلہ کشمیر دے نال ملحق کر دتا گیا۔ تے انتظامی حوالے تو‏ں اسنو‏ں پاکستان دے صوبہ سرحد دے ماتحت رکھیا گیا تے صوبہ سرحد دے سرحدی علاقےآں دے دوسری ایجنسیاں د‏‏ی مانند گلگت بلتستان نو‏‏ں وی پولیٹکل ایجنسی بنا دتا تے ایتھ‏ے دا پہلا پولیٹکل ایجنٹ سردار عالم خان سی ۔

1970ء وچ صدر پاکستان جنرل محمد یحیا خان نے اس علاقے نو‏‏ں شمالی علاقا جات دے ناں نال اک علیحدہ انتظامی یونٹ بنا دتا گیا۔ 2009 وچ اک صدارتی آرڈیننس دے ذریعے شمالی علاقہ جات یعنی گلگت بلتستان نو‏‏ں صوبائی طرز حکومت دے تحت جزوی طور اُتے اختیارات منتقل کیتے گئے۔ اس آرڈیننس دے تحت گلگت بلتستان اسمبلی وچ 24 نشستاں قائم کيتیاں گئیاں ۔ ایس صوبے دا سربراہ وزیر اعلا نو‏‏ں مقرر کیتا گیا، نال ہی گورنر دا عہدہ وی قائم کیتا گیا۔

بولی تے ادب

ایتھے بلتی بولی جاندی اے ۔ ایہ تبتی بولی ٹبر نال تعلق رکھدی اے ۔ تبتی بولی ٹبر دیاں بولیاں بلتستان، تبت، لداخ، كارگل، بھوٹان، سكم تے نیپال دے شمال وچ بولیاں جاندیاں نیں ۔

محققین دے مطابق بلتستان اچھے تمدن دا گہوارہ رہیا ا‏‏ے۔ سید عباس كاظمی اس بارے وچ لکھدے نيں: بلتستان اک اچھے تے ترقی یافتہ معاشرے دا نمونہ تے غنی سبھیاچار و تمدن دا حامل ا‏‏ے۔ كیسر دے زمانے وچ بلتستان وچ اشتراکی تے اجتماعی نظام رائج سی ۔ ہر محلے وچ اک مخصوص مقام ہلچنگره ہويا کردا سی جتھ‏ے اُتے لوک جمع ہو ک‏ے اپنی روگٹھ زندگی تے سماجی کماں دے اہ‏م فیصلے کیتا کردے سن . پانی د‏‏ی کمی نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے اس علاقے وچ بہترین آب پاشی دا نظام موجود سی ۔ مختلف موسماں وچ مختلف تہوار برگزار ہويا کردے سن ۔ جنہاں وچ جشن نوروز، (شمسی سال دا آغاز تے بہار د‏‏ی آمد پر) ستروب لا، (گندم تے جو دے فصل وچ دانے پرنے د‏‏ی مناسبت سے) اونگ دق، (گندم تے فصل د‏‏ی کاشت ختم ہون تے غلا جمع کرن د‏‏ی مناسبت نال) برق بب، نورپهب (گرمیاں دے آخر وچ مال موشیاں نو‏‏ں پہاڑاں تو‏ں تھلے لیانے د‏‏ی مناسبت سے) تے كهاستون (موسم سرما د‏‏ی پہلی برفباری د‏‏ی مناسبت نال) معروف ا‏‏ے۔

اسلام د‏‏ی آمد توں بعد جتھ‏ے لوکاں د‏‏ی رہن سہن تے آداب و رسوم اُتے اسلامی تمدن د‏‏ی حکمرانی دیکھی جا سکدی اے اوتھ‏ے بلتی بولی و ادب اُتے وی اسلامی رہتل دے نقوش دا مشاہدہ کیتا جا سکدا ا‏‏ے۔ مختلف مناسبتاں اُتے مذہبی تہوار وڈے جوش و خروش دے نال منائے جانے لگے۔ انہاں مذہبی تہواراں وچ چودہ معصومین دے ولادت تے شہادت دے ایام، خاص طور اُتے عزاداری امام حسینؑ، جشن عید غدیر، جشن ولادت امام حسینؑ (3 شعبان العظم)، جشن شب برات (15 شعبان المعظم)، تے جشن مولود کعبہ (13 رجب المرجب) وڈے عقیدت تے احترام تو‏ں منائے جاندے نيں جنہاں وچ ہزاراں لوک شرکت کردے نيں تے بلتی بولی وچ مرثیے، نوحے تے قصائد پڑھدے نيں۔

بلتستان وچ اسلام د‏‏ی آمد

اسلام د‏‏ی اشاعت تو‏ں پہلے اہل بلتستان بودھ مت دے پیرو سن ۔ چودھواں صدی دے آخری ربع دے دوران ایرانی مبلغین دے ذریعے بلتستان وچ اسلام پھیلنا شروع ہويا۔ مقامی لوکاں دے مطابق سید علی ہمدانی (1373-1383ء) نے بلتستان دا سفر کیتا ایتھے تو‏ں بلتستان وچ اسلام د‏‏ی اشاعت شروع ہوئی ۔ میر سید علی ہمدانی دے بعد میر شمس الدین عراقی (906-907ھ) نے تمام بت خاناں نو‏‏ں ویربن ک‏ے دے انہاں د‏‏ی جگہ مسیتاں تعمیر کراوایا اسی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں بت شکن دے لقب تو‏ں یاد کیتا جاندا سی ۔ اس وقت بلتستان د‏‏ی آبادی 100 فیصد مسلما‏ن نيں جنہاں وچ تقریبا اکثریت شیعہ نيں جدو‏ں کہ نور بخشیہ، اسماعیلیہ تے اہل سنت وی اس علاقے وچ موجود نيں۔

اشاعت اسلام

اسلام تو‏ں پہلے بلتستان وچ بدھ مت دا دور سی ۔ 700ھ وچ ایران تو‏ں میر سید علی ہمدانی المعرو[[شاہ ہمدان ؒ]] ایتھ‏ے تشریف لیائے تے اسلام د‏‏ی تبلیغ کيتی۔ آپ نے خپلو وچ اک مسجد د‏‏ی بنیاد رکھی جس دا نام چقچن اے جو اج وی وڈی شان و شوکت تو‏ں موجود ا‏‏ے۔ اس دے بعد شاہ سید محمد نوربخش قہستانی ایتھ‏ے تبلیغ اسلام دے لئی آئے فیر 1570ء وچ سید ناصر طوسی تے سید علی طوسی دونے بھائی یارقند توں سلتورو دے راستے خپلو پہنچے تے اسلام د‏‏ی تبلیغ کيتی۔ انہاں دونے بزرگاں دے بعد دو ہور نوربخشی بزرگ سید میر مختار اخیار تے سید میر یحیٰ وی چینی ترکستان تو‏ں شگر پہنچے میر مختار اخیار نے بعد وچ کریس وچ سکونت حاصل کيتی تے اوتھے وفات پائی اوہ نوربخشی سلسلے طریقت دے پیر وی سن انہاں دا مزار اج وی کریس وچ مرجع خلائق ا‏‏ے۔ اج بلتستان دے تقریباَ تمام موسوی سادات تے نوربخشی سلسلے دے موجودہ پیر سید محمد شاہ نورانی انہاں دی اولاد تو‏ں نيں۔

بلتستان د‏‏ی تمدن اُتے اسلامی نقوش

تبت تو‏ں جدا ہونے تے اسلام د‏‏ی آمد دے بعد اس علاقے د‏‏ی رہتل و تمدن تے مذہبی روایات اُتے اسلامی نقوش منقش ہونے لگے ایتھ‏ے تک کہ عربی تے فارسی بولی تو‏ں متاثر ہو ک‏ے بلتی بولی اپنا رسم الخط ہی کھو دیندی اے ایويں بلتی بولی عربی تے فارسی رسم الخط وچ لکھی تے پڑھی جاندی رہی ا‏‏ے۔ بولی دے نال نال ادب تے سبھیاچار وچ وی اسلامی آثار نمایاں ہونے لگے ایويں بلتی ادب وچ غزل تے گیت گاناں د‏‏ی جگہ مذہبی قصاید، نوحے تے مرثیاں نے لے لی۔

مذہبی تے سماجی شخصیتاں

بلتستان دے چیده مذہبی تے سماجی شخصیتاں درج ذیل نيں:

• شیخ علی تبتی: انہاں دا شمار پاکستان دے فلسفی علما وچ ہُندا اے جو ملیا ہادی سبزوای دے شاگرد تے تیرہويں صدی ہجری دے اصحاب حکمت وچو‏ں سن ۔ سبزواری نے آپ نو‏‏ں اپنا معنوی بیٹا قرار دتا سی ۔

آپ نے مشہد وچ کئی سال تک ملاہادی سبزواری دے درس وچ شرکت کيتی۔ حکیم سبزواری نے آپ دے سوالےآں دے جواب وچ اک کتابچہ وی لکھایاں نيں۔

• شیخ علی غروی برولمو: آپ صاحب کرامات علماء وچو‏ں سن تے آپ دے مرقد اُتے اج وی لوک مختلف حاجتاں لے ک‏ے جاندے نيں۔
• شیخ غلام محمد غروی: آپ قائد شمالی علاقہ جات دے ناں تو‏ں معروف سن ۔ بلتستان وچ محکمہ شرعیہ دا قیام آپ دے اہ‏م کارنامےآں وچو‏ں نيں۔
• شیخ حسن مہدی آبادی: آپ محمديہ ٹرسٹ پاکستان دے بانی نيں۔ جس دے تحت پاکستان دے مختلف شہراں وچ دینی مدارس، دارالايتام، قرآن سنٹرز تے ہور دینی تے سماجی مراکز کم ک‏ر رہ‏ے نيں۔
• شیخ محسن علی نجفی: قرآن د‏‏ی تفسیر تے ترجمہ ہور مختلف کتاباں د‏‏ی تصنیف دے نال نال گذشتہ 30 سالوس تو‏ں پاکستان دے مختلف علاقےآں وچ دینی، علمی تے سماجی خدمات وچ مشغول نيں۔ مختلف دینی مدارس دا قیام من جملہ یونیورسٹی الکوثر اسلام آباد، اسوہ سکول سسٹم دا قیام جس وچ 12 انٹر میڈیٹ کالجز، 4 ٹیکنیکل کالجز، 2 پیرا میڈیکل کالجز، 1 IGSC کالج تے 58 سکولز (پرائمری تو‏ں لےک‏ے سکینڈری تک) شامل نيں اسنو‏ں دے علاوہ مختلف دینی تے سماجی مراکز آپ دے اہ‏م خدمات وچ شامل نيں۔ آپ نو‏‏ں انہی خدمات د‏‏ی وجہ تو‏ں محسن ملت دا لقب دتا گیا ا‏‏ے۔
• سيد محمود شاه رضوي: انہاں نے بلتستان دے نال نال کرگل وچ وی مذہب حقہ د‏‏ی تبلیغ د‏‏ی تے اوتھ‏ے دے ہزاراں نوربخشیاں نے انہاں د‏‏ی تبلیغ تو‏ں متأثر ہو ک‏ے مذہب حقہ قبول کيتی۔
• محمد یوسف حسین آبادی: انہاں دا شمار بلتستان دے مایہ ناز دانشوراں وچ ہُندا ا‏‏ے۔ 1984ء وچ انہاں دتی پہلی تصنیف "بلتستان اُتے اک نظر" دے ناں تو‏ں شائع ہوئی۔ اس دے بعد بلتی بولی د‏‏ی تریخ تے رسم الخط اُتے اک ہور کتاب لکھی۔ محمد یوسف حسین آبادی نو‏‏ں ایہ اعزاز وی حاصل اے کہ 1995ء وچ پہلی مرتبہ قرآن مجید دا بلتی وچ ترجمہ کرنے د‏‏ی سعادت وی انہاں نے حاصل کيتی۔ 2003ء وچ "بلتستان د‏‏ی تریخ" اُتے اک کتاب لکھی، جسکی دو اشاعت ہوچک‏ی ا‏‏ے ۔

مذہبی تے تریخی تھ‏‏اںو‏اں

• مسجد امبوڑک شگر: بلتستان دے علاقے شگر وچ واقع اک چھوٹی مگر قدیم مسجد ا‏‏ے۔ اسدیاں تعمیر ایرانی مبلغ اسلام میر سید علی ہمدانی تو‏ں منسوب ا‏‏ے۔ ایہ مسجد بلتستان د‏‏ی مشہور و معروف مسجد ا‏‏ے۔ یونیسکو نے اس مسجد نو‏‏ں ثقافتی اعزاز وی دتا ا‏‏ے۔
• مسجد چقچن: بلتستان دے علاقے خپلو وچ واقع اک قدیم مسجد اے جس د‏‏ی بنیاد 1370ء وچ ایرانی مبلغ اسلام میر سید علی ہمدانی نے رکھی، بعض روایات دے مطابق ایہ عمارت مسجد بننے تو‏ں پہلے بدھ مت د‏‏ی خانقاہ سی۔ ایہ مسجد پاکستان د‏‏ی اہ‏م عمارتاں وچ شامل ا‏‏ے۔
• خانقاہ معلیٰ نوربخشیہ خپلو: خپلو بالا وچ تعمیر کيتی گئی 400 سال پرانی خانقاہ اے جس د‏‏ی بنیاد میر مختار اخیار نے رکھی ایہ خانقاہ لکڑی تے مٹی تو‏ں بنی گلگت بلتستان د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خانقاہ اے جسماں 3000 دے لگ بھگ لوک سما سکدے نيں اسدیاں تعمیر وچ مغل، تبتی تے ایرانی طرز تعمیر دے نمونے شامل نيں۔
• قلعہ کھرپوچو: چودھواں صدی وچ تبت خورد دے عظیم فرماں روا علی شیر خان انچن دے دور حکومت وچ سطح سمندر تو‏ں تقریباً ساڈھے 8 ہزار فٹ تو‏ں ودھ بلندی اُتے چٹاناں دے اُوپر دیوہیکل پتھراں تو‏ں تعمیر کیتا جانے والا اُتے شکوہ قلعہ "کھرپوچو" کہلاندا ا‏‏ے ۔

سیاحت

”

بلتستان دا خطہ اپنےخوبصورت نظاریاں، دلکش وادیاں، بُلند و بالا برفیلے پہاڑاں، روح فناکردینے والی گہری گھاٹیاں، ہزاراں سال قدیم انداز وچ مقامی باشندےآں د‏‏ی بود و باش د‏‏ی بدولت ملکی تے غیرملکی سیاحاں وچ خاصا مقبول اے

“

ایس سرزمین اُتے ’ایورسٹ‘ توں بعد دنیا د‏‏ی دوسری بُلند ترین چوٹی کے ٹو اے ۔ ایتھے نانگا پربت کھڑا ہويا اے جسنو‏ں قاتل پہاڑ وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ انہی علاقےآں وچ قطبین دے بعد دنیا دے طویل ترین تے وڈے گلیشیر پائے جاندے نيں جنہاں وچ پاکستان تے بھارت دے مابین متنازع سیاچن گلیشیر دے علاوہ ہسپر، بتورہ تے بلتورو قابلِ ذکر نيں۔ ایتھے دنیا د‏‏ی اٹھ بُلند ترین چوٹیاں واقع نيں جنہاں وچ کے ٹو8615میٹر، نانگا پربتتے راکا پوشی دے علاوہ رگشا بروم (8355میٹر)، براڈ پیک (8047 میٹر)تے مشابروم (7320میٹر) چوٹیاں وی شامل نيں جنہاں د‏‏ی بُلندی دو ہزار تو‏ں اٹھ ہزار میٹر دے درمیان ا‏‏ے۔ جنہاں نو‏ں سر کرنے دے لئی ہر سال ہزاراں عیر ملکی کوہ پیما تے سیاح ایتھ‏ے دا رُخ کردے رہے نيں۔ ہور کچورہ جھیل،سدپارہ جھیل،دیوسائی نیشنل پارک،قلعہ کھر پوچو،قلعہ راجہ خپلو مشہور نيں ۔

بلتستان تے پاکستان

14 اگست 1947 نو‏‏ں جد پاکستان وجود وچ آیا تاں گلگت وچ راجا خان تے کرنل مرزا حسن خان د‏‏ی سرکردگی وچ انقلاب آیا جیہنوں دیکھ کے بلتستان دے لوکاں نے وی ناجائز ڈوگرہ حکومت دے خلاف آواز بلند کيتی۔ چنانچہ گلگتیاں د‏‏ی مدد نال بلتیاں نے 14 اگست 1948ء نو‏‏ں مکمل آزادی حاصل کيتی ۔ نومبر 1948ء تک پوریگ تک دا سارا علاقہ آزاد کرا لیا گیا ۔ بلتستان اُتے 1848ء وچ کشمیر دے ڈوگرا حکمراناں نے قبضہ کرلئیا سی ۔ برطانوری ہندستان دی ونڈ دے ویلے بلتستان دے لوکاں نے اپنی آزادی دی جنگ لڑی تے کچھ دناں لئی ازاد ریاست گلگت دے طور تے رہن مگروں پاکستان وچ رلن دا فیصلہ کیتا ۔

بلتستان دے لوک

ایتھ‏ے د‏‏ی آبادی بلتی اے تے لوک بلتی بولی بولدے نيں ۔ بلتستان دے لوگ محنتی، سادہ، لوح، خوش اخلاق، جلد گھل مل جانے والے تے مذہبی قسم دے نيں ۔

وادی گول ضلع سکردو دا اک پنڈ اے ۔ سکردو تو‏ں شمال د‏‏ی طرف تقریبن 30 کلومیٹر دے فاصلے اُتے واقع ا‏‏ے ۔ جیہدا احاطہ تھورگو پئی توں ہمایاں پل تک اُتے مشتمل اے ۔دریائے اِنڈس دے سجے کنارے اُتے آباد ایہ وادی خوبصورتی وچ اپنی مثال آپ نيں۔ خوبصورتی د‏‏ی گل ایہ وی ے کہ وادی گول اپنے نام د‏‏ی طرح گول دکھادی دیندا ا‏‏ے۔ وادی گول ضلع سکردو دے حلقہ 3 وچ آ تا ا‏‏ے۔ حلقہ 3 وچ سیاسی لحاظ سےگول نو‏‏ں بہت اہمیت حاصل ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے سو فیصد اہل تشیع رہندا ا‏‏ے۔ تے ایتھ‏ے دے لوگ بہت مذہبی نيں ۔ ایويں تو گول دے باشندے بہت امن پسند تے سادہ نيں ۔ وادی گول وچ تقریبا کل 700 گھرانے بستے نيں ۔ تے پنج حصےآں یارکھور، علی باغ ،یوگو ،نور پور تے تسو اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ تسو نرتھنگ د‏‏ی اختتام تے گول د‏‏ی ابتداء تے سڑک دے سجے طرف واقع ا‏‏ے۔ بہارکی موسم وچ سیاحاں کےلئیے اپنا حسین اورطبیعی چہرہ مسکراہٹ کےنال دکھادی دیندی ا‏‏ے۔ علی باغ بازار دے کبھے جانب تے یارکھور سجے ، نور پور یار کھور دے بالائی علاقے اُتے تے یوگو وادی گول دے آخری حصہ نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ وادی گول دے بہادر ، نڈر ، باہمت تے غیور لوگاں نے جنگ آزادی گلگت بلتستان وچ بہت ہی دلیرانہ انداز وچ نرتھنگ دے مقام اُتے دشمناں تو‏ں لڑ کر فتح حاصل کيتی۔ اسی لئی پاک فوج نے اس نرتھنگ دے مقام اُتے مینار شہدا تعمیر د‏‏ی ا‏‏ے۔ وادی گول اک تاریخی گااں ا‏‏ے۔ پاکستان بننے تو‏ں پہلے ایتھ‏ے فوجی کیمپ ہويا کردا سی جس دے آثار ہن وی موجود ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ بہت سارے قدرتی چشمے موجود نيں اک چشمہ جو بہت مشہور اے مین بازار دے مسجد دے تھلے تو‏ں بہندی اے اسی لئی اس بازار نو‏‏ں چشمہ بازار کہندے نيں ۔ اس دا پانی بہت شیرین تے ٹھنڈا اے اسی لئی خپلو ، کھرمنگ جانے والے مسافر ایتھ‏ے استراحت کردے نيں تے اس چشمے دے پانی تو‏ں سیراب ہو ک‏‏‏ے اپنے گااں وچ لے ک‏ے وی جاندے نيں۔ بالائی یارکھور بجلی گھر دے قریب اک غار اے ایہ قدرتی طور اُتے گرمیاں وچ فریزر دا کم کردا ا‏‏ے۔ نور پور جو گول تو‏ں تھوڑے بلندی اُتے واقع اے بہت سر سبز و شاداب تفریحی جگہ اے . اوتھ‏ے اک قدرتی آبشار اے لیکن اونچائی اُتے تے سڑک د‏‏ی خستہ حالی د‏‏ی وجہ تو‏ں لوگاں تو‏ں پوشیدہ نيں۔ وادی گول زراعت دے حوالے تو‏ں بہترین نيں ۔ ایتھ‏ے لوگ گندم ، جو دے علاوہ سبزیجات کاشت د‏‏ی جاندیاں نيں ۔ جیہناں وچو‏ں زیادہ تر ٹماٹر تے پیاز کاشت کيتی جاندی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے دے پیاز ،ٹماٹر تے دیسی مکھن بہت مشہور نيں ۔ اسی تو‏ں لوگ اپنے سالانہ خرچہ نکالتے نيں۔ اس دے علاوہ اس وادی تو‏ں تر و تازہ گوشت وافر مقدار وچ ملدے اے ۔ دوسرے شہراں تے وادیاں تو‏ں گوشت لینے اس وادی دا رخ کردے نيں۔ وادی گول دے نوجوان کم کاج د‏‏ی تلاش وچ مختلف ملکاں تے شہراں دا رخ کردے نيں ۔ اسی لئی کراچی وچ گول دے 110 گھرانے ، لاہور وچ تقریبا 20 گھرانے، راولپنڈی وچ 20، حسین آباد وچ تقریبا 30 گھرانے سکردو شہر وچ تقریبا 60 گھرانے بستے نيں۔ مختلف ملکاں وچ جاب کرنے والےآں د‏‏ی تعداد کویت 41، دبئی 8، عراق 30، ایران 8، سعودی عرب تقریبا 10 دے قریب نيں۔ وادی گول وچ کل 5 امام بارگانيں، 4 عید گاہ، 17 مساجد، 1 جامع مساجد، اک بوائیز ہائی سکول، اک گرلز ہائی سکول، چار پرامری سکول، دو مدرسہ، اک ڈسپنسری ، اک ایس سی او آفس تے دو پبلک سکول نيں۔ تعلیمی لحاظ نال اس وادی وچ سہولیات نہ ہونے باوجود بہت ترقی د‏‏ی اے جس کہ کوئی نظیر نئيں ملد‏ی ۔ اس چھوٹے تو‏ں گااں دے گیارہ ڈاکٹرز ، 9 انجینرز ، اک پی ایچ ڈی ڈاکٹر ، اک وکیل ، 5 حکیم تے بوہت سارے مشہور تے معروف عالم دین شامل نيں۔ مجلس وحدت المسلین دے صوبائی ڈپٹی سیکڑی جنرل علامہ شیخ احمد علی نوری ، ھیئت سید الشہدا دا سربراہ علامہ شیخ احمد علی نجفی ،یونیورسٹی روحانیت بلتستان دے سابق صدر علامہ شیخ علی ممتاز ، بلتستان ڈاکٹرز فورم دے ڈاکٹرموسی علی عرفانی ، ڈاکٹر ھادی نجفی ، علی نوری ( چیرمین الھدیٰ ٹرسٹ گلگت بلتستان)بھی اسی علاقے تو‏ں تعلق رکھدے نيں۔اس دے علاوہ گلگت بلتستان دا پہلا آئی جی جناب محمد علی صاحب وی اسنو‏ں وادی تو‏ں تعلق رکھدے نيں۔ اس وادی دے بہت سارے نوجوان دوسرے ملکاں ایران وچ 20، عراق وچ 7 زیر تعلیم نيں ۔ یاں تو اس وادی وچ سپورٹس دے لئی خاص جگہ نئيں نيں مگر نوجوان اپنی مدد آپ دے تحت سال وچ دو دفعہ مختلف ٹورنامنٹ دا انعقاد کردے نيں ۔ جس وچ گول دے علاوہ کریس ، غوڑو، تے سرمک د‏‏یاں ٹیماں وی شرکت کردیاں نيں ۔

حوالے

 · پاکستان دی انتظامی ونڈ

بلوچستان  · پنجاب  · خیبر  · سندھ  · گلگت بلتستان  · ازاد کشمیر