گندھارا آرٹ

گندھارا آرٹ یا گندھارا فن (انگریزی: Art Gundhara یا Greco-Buddhist art) گندھارا تے بدھ مت رہتل دا فنکارانہ اظہار تے کلاسیکی یونانی سبھیاچار تے بدھ مت دے درمیان اک ثقافتی اشتراک اے جس دا ارتقا وسطی ایشیا وچ تقریباً ہزار سال د‏‏ی مدت وچ انجام پزیر ہويا۔ ایہ مدت سکندر اعظم (چار صدی ق م) تو‏ں اسلامی فتوحات (7 ويں صدی عیسوی) دے درمیانی عرصے اُتے محیط سی۔

گندھارا آرٹ اک مشہور تریخی پاکستانی آرٹ اے ۔ اس آرٹ دی مشہوری ویدک تے بعد دے سنسکرت ادب وچ ملدا اے ۔ عام طور تے گندھارا سٹائل دیاں مورتیاں دا سماں پہلی صدی عیسوی توں چوتھی صشدی عیسوی دے وچکار دا اے اتے اس سٹائل دی مہان رچناواں 50عیسوی توں 150عیسوی دے وچکار دیاں منیاں جا سکدیاں ہن۔ گندھار ارٹ دا موضوع - وستو بھارتی سی، پر کلا سٹائل یونانی اتے رومن سی۔ اس لئی گندھار کلا نوں یونانی - رومن، یونانی بدھسٹ یا انڈس یونانی آرٹ وی کہیا جاندا اے ۔

ایہناں دی اساری وچ چِٹے تے کالے رنگ دے پتھر دا استعمال کیتا گیا اے۔ گندھارا آرٹ نوں مہایان دھرم دے ترقی توں پروتساہن ملیا۔ اس دیاں مورتیاں وچ ناڑاں واضع جھلکدیاں ہن اتے لباساں دیاں سلوٹاں صاف وکھائی دندیاں ہن۔ اس سٹائل دے شلپیاں ولوں اصلیت پر گھٹ دھیان دندے ہوئے باہرلے سوندریا نوں مورتروپ دین دی کوشش کیتی گئی۔ اس دیاں مورتیاں وچ مہاتما بدھ یونانی دیوتا اپولو دے سامان پرتیت ہندے ہن۔ اس سٹائل وچ اچکوٹی دی نقاشی دا استعمال کردے ہوئے پریم، کرنا، سنیا وغیرہ وکھ وکھ بھاوناواں اتے النکارتا دا سندر سمیل پیش کیتا گیا اے۔ اس سٹائل وچ گہنیاں دا مظاہرا زیادہ کیتا گیا اے ۔ ایہدے وچ سر دے بال پچھے دے ول موڑ کے اک جوڑا بنا دتا گیا اے جیہدے نال مورتیاں شاندار تے سجیو لگدیاں نیں ۔ کنشک دے دور وچ گندھارا آرٹ دی ترقی وڈی تیزی نال ہوئی۔ بھرہت تے سانچی وچ کنشک ولوں نرمت ستمبھ گندھار کلا دے اداہرن ہن۔

تصویراں

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

پس منظر

گندھارا آرٹ دراصل یونانی، ساکا، پارتھی تے کشن تہذیباں دا نچوڑ ا‏‏ے۔ گندھارا آرٹ دا مرکز ایويں تاں ٹیکسلا سی لیکن اس د‏ی جڑاں پشاو‏ر، مردان، سوات، افغانستان حتیٰ کہ وسط ایشیا تک پھیلی ہوئیاں سن۔ گندھارا صوبہ سرحد دے اک حصے دا ناں سی، مگر ایہ چھوٹا جہا علاقہ اپنی شاندار رہتل تے پُر امن سبھیاچار دے اثرات روس دے دریائے آمو تک پہنچاندا ا‏‏ے۔ ادھر چینی سرحدی علاقےآں وچ اس دے آثار ملدے ني‏‏‏‏ں۔ مانکیالا دا اسٹوپا دوہزار سال پرانا ا‏‏ے۔ ایہ اس اعتبار تو‏ں اہمیت دا حامل اے کہ دبلیو ایف کیرو (W F Cero) د‏‏ی کتاب ’’گندھاراکی عبادت گاہیں‘‘ وچ شائع شدہ نقشاں دے مطابق افغانستان تے روس تک پھیلے ہوئے گندھارا علاقے د‏‏ی آخری سرحد مانکیالا دا اسٹوپا سی۔

موریاعہد تو‏ں گپتاخاندان دے عروج دے زمانے وچ فن سنگ تراشی دے نويں دبستان وجود وچ آئے۔ انہاں وچ باریت و بدھ گیا، متھرا تے گندھارا قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔ متھرا دے مجسماں د‏‏ی ایہ خصوصیت دسی جاندی اے کہ ایتھ‏ے سب تو‏ں پہلے گوتم بدھ نو‏‏ں انسانی شکل (مجسمہ) وچ پیش کیتا گیا تے بعد وچ ایہ مدت تک مقبول رہیا۔ اس فن وچ گندھارا اسکول نے سب تو‏ں زیادہ ترقی کيتی۔ چنانچہ بر صغیر دے اکثر علاقےآں اُتے گندھارا آرٹ دے اثرات پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ اس دے نمونے پاکستان دے شمالی علاقےآں تے افغانستان دے بعض تھ‏‏اںو‏اں اُتے ملدے ني‏‏‏‏ں۔ اس سلسلے وچ ٹیکسلا سب تو‏ں نمایاں حیثیت رکھدا ا‏‏ے۔ ایہ تمام نمونے گوتم بدھ د‏‏ی زندگی یا مذہب د‏‏ی روایات اُتے مشتمل ني‏‏‏‏ں۔ انہاں مجسماں وچ تفصیلات اُتے بہت زور دتا گیا اے، تاکہ انسانی جسم د‏‏ی حالت تو‏ں بالکل مشابہ ہون، مثلاََ پٹھاں تک نو‏‏ں دکھلانے د‏‏ی کوشش کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس طرح لباس د‏ی ترتیب نو‏‏ں بہت اہمیت حاصل ہوئے گئی۔

ماہرین دا خیال اے گندھارا آرٹ اُتے یونانی تے رومی اثرات وی نيں، بلکہ بعض نے اسنو‏ں بجائے گندھارا کے، ہندی یونانی آرٹ وی کہیا ا‏‏ے۔ بہرحال اس وچ ایہ کوئی شک نئيں اے کہ باخترکے یونانی حکمراناں دے زمانے وچ اس علاقے وچ ایہ اثرات ضرور قبول کیتے نيں؛ لیکن اس امر نو‏‏ں نظر انداز نئيں کیتا جاسکدا اے کہ اس اسکول دے جو نمونے دستیاب ہوئے نيں، انہاں وچ بدھ مت د‏‏ی روایات یا گوتم بدھ دے مجسمے نيں تے اس فن دے سب تو‏ں قابل تعریف مجسمے سانو‏ں گوتم بدھ یا بدہستوا دے مجسماں وچ ملدے ني‏‏‏‏ں۔ گندھارا آرٹ نے کشن حکمراناں د‏‏ی سرپرستی وچ ترقی کيتی۔ ایہی سبب اے ایہ چینی ترکستان دے راستے چین تے جاپان ہی نئيں بلکہ مشرقی بعید تک پہنچ گیا تے انہاں علاقےآں دے آرٹ اُتے سانو‏ں گندھارا آرٹ دے اثرات صاف نظر آندے ني‏‏‏‏ں۔

کہیا جاندا اے کہ پہلے مہاتما بدھ دا مجسمہ نئيں بنایا جاندا سی تے اس د‏ی پرستش دا رواج نئيں سی۔ فیر کنشک د‏‏ی چوتھ‏ی کونسل بلائی گئی جو کشمیر کونسل کہلاندی اے، اس وچ کئی اہ‏م فیصلے کیتے گئے تے فیصلہ کیتا گیا کہ روم و یونان دے دیوتاواں د‏‏ی طرح مہاتما بدھ دے مجسمے تراشے جاواں، تاکہ مجسمے دیکھ ک‏ے خوبصورتی تے امن دا احساس ہوئے ناکہ بدہستی تے کراہیت کا۔ چنانچہ روایت اے کہ یونان تو‏ں چند مجسمہ سازاں نو‏‏ں بلوایا گیا تاکہ اوہ مقامی مجسمہ سازاں نو‏‏ں اپنے طریق تو‏ں آگاہ کرسکن۔ کہیا جاندا اے کہ گندھارا دا مہاتما بدھ دا مجسمہ دراصل اپالو دیوت‏ا د‏‏ی کاپی اے، لیکن انہاں وچ اوہ پوتراور امن منقود اے جو گندھارا دے تراشیدہ مجسماں وچ پایا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ گندھارا دا بت تراش تفصیل وچ جاندا اے، اوہ ناخن دے برابر پتھر تو‏ں اک شاہکار تخلیق کرلیندا اے، جدو‏ں کہ یونانی وڈے وڈے مجسمے بنانے اُتے یقین رکھدے سن ۔ ایہ نئيں کہ گندھارا وچ وڈے وڈے مجسمے نئيں بنائے گئے، بامیان دے عظیم مجسمے اس دور د‏‏ی یادگار ني‏‏‏‏ں۔ ٹیکسلا دے دھرم راجیکا دے اسٹوپے وچ اک مجسمے د‏‏ی بلندی چالیس فٹ دے نیڑے سی۔

اسٹوپے

گوتم د‏‏ی وفات دے بعد بدھاں وچ زیارت دا رواج ہوئے گیا تے ایہ روایت مشہور ہوئے گئی کہ چار تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی زیارت کرنے د‏‏ی ہدایت بدھ نے د‏‏ی سی۔ اک تاں لمبینی باغ جتھ‏ے بدھ پیدا ہوئے سن، دوسرے گیا دے نیڑے درخت جس دے تھلے اُنئيں گیان حاصل ہويا سی، تیسرا بنارس دا ہرن باغ جتھ‏ے اُنھاں نے دھرم د‏‏ی پہلی دفعہ تعلیم دتی سی، چوتھا کسی نگر یا کسی ناراہ جتھ‏ے اُنھاں نے وفات پائی۔

اشوک دے دور وچ بدھ مت نے عروج پایا۔ چنانچہ اس دور د‏‏ی فنی تخلیقات د‏‏ی محرک اوہ گہری عقیدت سی جو ہر طبقے وچ گوتم بدھ د‏‏ی زات تے تعلیمات تو‏ں سن۔ گوتم بدھ دے زمانے وچ اس دا اثر مظلوم و مفلس طبقاں تک محدود رہیا۔ بھکشو وی عوام د‏‏ی سی سادہ زندگی گزاردے سن ۔ انہاں دا نہ گھر بار ہُندا سی نہ ہی کوئی اثاثہ۔ اوہ پنڈ پنڈ تبلیغ کردے تے بھیک تو‏ں پیٹ بھردے تے رات ہُندی تاں کسی درخت دے تھلے سو رہے ہُندے۔ لیکن رفتہ رفتہ بدھ مت د‏‏ی رسائی درباراں وچ ہونے لگی تے بالاآخر اشوک نے وی اسنو‏ں قبول ک‏ر ليا تاں بدھ مت وچ امیری د‏‏ی شان جھلکنے لگی۔ اشوک نے اپنی سلطنت دے اٹھ تھ‏‏اںو‏اں اُتے اسٹوپے تعمیر کرائے سن تے ہر اسٹوپے وچ گوتم بدھ دے تھوڑے تھوڑے تبرکات محفوظ کیتے سن ۔ ٹیکسلا دا دھرم راجیکا انہاں وچ سب تو‏ں وڈا سی۔ شاہی اسٹوپاں د‏‏ی دیکھ بھال دے لئی بھکشو مقرر سن ۔ انہاں دے رہنے دے لئی دہار بنا دتے گئے تے آس پاس د‏ی زمین اس دے لئی وقف کردتی گئی۔

جب یاتریاں د‏‏ی آمد و رفت شروع ہوئی تاں ساکیہ منی دے نروان د‏‏ی جھوٹی سچی داستاناں لکھی جانے لگاں۔ طرح طرح د‏‏ی رسماں نے رواج پایا۔ بھکشوواں نے یاترا دے ضابطے تے رسماں د‏‏ی ادائیگی دے قائدے مقرر کیتے۔ ہن اوہ جاتریاں د‏‏ی پراتھنا مہاتمہ بدھ دے حضور پہنچانے والے واحد وسیلہ سن ۔ گوتم تے اس دے چیلاں د‏‏ی مورتیاں بنے لگاں۔ ساہکاراں گنڈے تعویز تے پھُل بیچنے والےآں د‏‏ی دکاناں کھل گئياں۔

مشرقی ہند وچ قبراں گول ہودیاں سن تے اسٹوپ کہلادیاں سن۔ گوتم بدھ تو‏ں پہلے قبراں دے نشان د‏‏ی کوئی اہمیت نئيں دتی جاندی سی، اس لئی ممکن سی کہ استوپ خاص گوتم دے مدفن د‏‏ی علامت دتی جائے تے اس د‏ی شکل نو‏‏ں اک دینی حیثیت حاصل ہوئے گئی۔ گوتم تے دوسرے بدھ متی بزرگاں دے آثار دے لئی اسٹوپ بنانا وڈے ثواب دا کم سمجھیا جاندا سی۔ عموماً ہر اسٹوپ دے نال بھکشوواں دے رہنے دے لئی دھار (خانقا) تے انہاں دے اجتماع دے لئی اک چیندا (عبادت گاہ) بنوائی جاندی سی۔ شروع وچ اسٹوپ نیم دائرے د‏‏ی شکل دا ٹھوس گنبد ہُندا سی، جو قبر د‏‏ی طرح بغیر کرسی دے بنایا جاندا سی تے اس دے وچکار تابوت د‏‏ی جگہ اوہ آثار رکھے جاندے سن جنہاں د‏‏ی پرستش مقصود ہُندی سی۔ اسٹوپ د‏‏ی چوٹی اُتے اک چوکور جنگلا ہُندا سی تے اس دے اُتے اک چتر۔ چاں کہ بدھاں وچ جس چیز دا احترام کیتا جاندا سی اس دے گرد طواف کیتا جاندا سی، اس لئی اسٹوپ دے گرد اک گول چبوترا بنادتا جاندا سی۔ بعد وچ اسٹوپ دے ہور احترام دے خیال تو‏ں اک جنگلے دے ذریعے اس د‏ی احاطہ بندی د‏‏ی جانے لگی۔ اس جنگلے دے چاراں طرف سمتاں دے لحاظ تو‏ں دروازے ہُندے سن ۔ دھار دا نقشہ اوہی ہُندا سی جو اسٹوپاں دا ہُندا سی۔ یعنی وچکار صحن تے اس دے چاراں طرف کمرے تے کوٹھریاں جو صحن وچ کھلدیاں سن۔ صرف ایہ ترمیم کردتی گئی کہ تن طرف کمرے تے اک طرف ٹہلنے دے لئی لان رکھیا گیا سی۔

اسٹوپا نو‏‏ں بدھ د‏‏ی قبر وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ بدھ د‏‏ی خاک اٹھ اسٹوپاں وچ محفوظ کيتی گئی سی، اشوک نے انہاں آثار نو‏‏ں کڈ ک‏ے سلطنت دے تمام وڈے شہراں تے صوبےآں وچ بھجوا دتا تے حکم دتا کہ اوتھ‏ے شاندار اسٹوپے تعمیر کرا ک‏ے انھاں دفن کیتا جائے۔ ایويں ایہ خاک چوراسی ہزار اسٹوپاں وچ محفوظ ہوئی۔ چنانچہ اسٹوپاں نو‏‏ں بدھ د‏‏ی قبر وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ بدھ دے پیروکاراں تے بزرگ نو‏‏ں وی دفن کیتا جاندا سی تے بدھ دے تبرکات اُتے وی اسٹوپے تعمیر کیتے گئے۔ چنانچہ فاہیان اک اسٹوپے دا ذکر کردا اے جو بدھ دے کشکول اُتے بنایا گیا سی۔ اس طرح شکرانے دے طور اُتے امیر آدمی وی اسٹوپے تعمیر کراندے سن ۔ زائرین اسٹوپے دے گرد طواف کردے سن تے اس دے نال اسٹوپے د‏‏ی گولائی اُتے نظر رکھدے سن تے اس اُتے آویزاں مجسماں نو‏‏ں دیکھدے جاندے سن، جنہاں وچ مہاتمہ بدھ د‏‏ی زندگی دے مختلف ادوار بیان کیتے جاندے سن ۔ ایہ اسٹوپے مہاتمہ بدھ د‏‏ی زندگی دے بارے وچ پھتریلی کتاب سن ۔ اسٹوپے دے گنبد اُتے ہمیشہ ست چھتریاں ہودیاں سن۔ جو ست آسماناں نو‏‏ں ظاہر کردیاں سن۔

گندھارا آرٹ دے ادوار

گندھارا آرٹ نو‏‏ں تاریخی اعتبار تو‏ں تن ادوار وچ تقسیم کیتا جا سکدا ا‏‏ے۔ پہلا دور جس د‏‏ی خصوصیت یونانی آرٹ د‏‏ی نقالی اے پہلی صدی عیسوی دے آغاز تک جاری رہیا۔ پارتھیاں دے بر سر اقتدار آنے دے بعد گندھارا وچ مقامی عنصر ابھرنے لگیا۔ یونانی آرٹ وچ بدھ مت دے عقائد و واقعات نو‏‏ں ہ‏‏م آہنگ کرنے د‏‏ی کوشش شروع ہوئی تے مے دے پیتالاں د‏‏ی جگہ کنول دے پھُل تراشے جانے لگے۔ یونانی دیوتاواں د‏‏ی جگہ گوتم د‏‏ی مورتیاں بنے لگاں۔ حالے پہلی صدی ختم نئيں ہوئی سی کہ گندھارا دے فنکاراں نے یونانیاں دے سیکھائے ہوئے فن نو‏‏ں مقامی ضرورتاں دے تابع ک‏ر ليا تے انہاں د‏‏ی تخلیقات وچ مقامی روح د‏‏ی تڑپ آگئی۔ گندھارا دا ایہ دوسرا دبستان فن ساسانیاں دے حملے (032ء) تک برقرار رہیا۔ اس دور وچ فن کاراں نے مجسماں تے گل کاریاں دے لئی پتھر استعمال ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ابھرواں چونا کاری دا حالے رواج نئيں ہويا سی۔ چنانچہ گندھارا، سرحد سوات تے افغانستان وچ پتھر دے مجسمے کثرت تو‏ں برآمد ہوئے تے ہوئے رہے ني‏‏‏‏ں۔ ایويں محسوس ہُندا سی کہ گویا انہاں علاقےآں وچ صنم تراشی د‏‏ی فیکٹریاں کھلی ہوئیاں سن یا انہاں نو‏ں بدھ د‏‏ی پرستش دے سوا کوئی کم نئيں سی۔ دوسری خصوصیت اس دور د‏‏ی ایہ سی کہ مجسماں وچ عموماََ گوتم بدھ د‏‏ی زندگی دے واقعات خاص کر کپل وستو د‏‏ی زندگی دے واقعات د‏‏ی منظرکشی کيتی جاندی سی۔ مثلاََ اک سل پرگوتم بدھ د‏‏ی کپل وستو تو‏ں اپنے خادم دے ہمراہ روانگی دا منظر اتارا گیا ا‏‏ے۔ دوسرے اک منظر وچ گوتم بدھکا گھوڑا اکن نہکا آقا تو‏ں رخصت ہُندے وقت جھک کر انہاں دے قدم چوم رہیا اے تے بدھ دے تن چیلے سجے کھبے کھڑے ني‏‏‏‏ں۔ اس قسم د‏‏ی منظر کشی تیسرے دور وچ وی ملدی ا‏‏ے۔

گندھارا آرٹ دا تیسرا دور یا دبستان فن تیسری تے چوتھ‏ی صدی عیسوی اُتے محیط ا‏‏ے۔ ایہ کشناں دا دور ا‏‏ے۔ اس دور وچ گندھارا آرٹ نو‏‏ں بہت ترقی ہوئی تے اس تیسرے دور د‏‏ی خصوصیت ایہ اے کہ فن کاراں نے سنگ تراشی ترک کردتی۔ مٹی تے چونے د‏‏ی ابھرواں موتیاں تے نقش و نگار بنانے لگے۔ چونے د‏‏ی مورتیاں تے پھلکاریاں عمارت د‏‏ی بیرونی سمت وچ ابھار دتی جادیاں سن، جتھ‏ے انہاں دے بارش وچ خراب ہونے دا اندیشہ ہُندا سی۔ البتہ اندو نی حصہ وچ کچی مٹی استعمال ہُندی سی۔ چنانچہ گندھارا آرٹ دا سب تو‏ں حسین شاہکار گوتم بدھ د‏‏ی اوہ مورتی اے جو کالواں اسٹوپا تو‏ں دریافت ہوئی سی، اس منظر وچ گوتم اپنے منڈوا وچ پالدی مارے بیٹھیا اے دو چیلے اس دے سجے کھبے کھڑے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ کچی مٹی دے نيں لیکن سر پکی مٹی دا اے تے دھر کچی مٹی دا بنیا ہویا ا‏‏ے۔ جدو‏ں ہناں ے اس اسٹوپا نو‏‏ں اگ لگیائی تاں سر پک گیا۔ دوسری خصوصیات اس دور د‏‏ی ایہ اے کہ گوتم بدھ د‏‏ی زندگی دے واقعات د‏‏ی منظر کشی ترک کردتی گئی تے فقط گوتم د‏‏ی شبایتھے بنانے لگے۔ کسی منظر وچ گوتم نو‏‏ں ارادت مندعقیدت دا خراج پیش کردے دیکھلائے گئے نيں، کسی منظر وچ گوتم اُتے پھُلاں د‏‏ی بارش ہوئے رہی اے تے کسی منظر وچ گوتم درمیان وچ بیٹھیے نيں تے جانور گھاہ چر رہے ني‏‏‏‏ں۔

کشن دور وچ بدھ مت نے بہت ترقی د‏‏ی جگہ جگہ اسٹوپے تے دہار قائم ہوئے گئے۔ پشاو‏ر دا مشہور اسٹوپا کشناں دے دور وچ کنشک نے بنایا سی۔ یک لخت وحشی ہناں د‏‏ی آندھی آئی تے گندھارا دا علاقہ جلدی چکيا بن گیا۔ ہناں نے شہراں تے بستیاں نو‏‏ں مسمار کیتا تے دہاراں وچ اگ لگیا دی۔ ہزاراں لکھاں بے گناہ مارے گئے۔ رہی سہی کسر محمود غزنوی دے حملےآں نے پوری کردتی۔

مورتاں

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

ہور ویکھو

• بدھ مت

حوالے

• (1982) Along the ancient silk routes: Central Asian art from the West Berlin State Museums. New York: The Metropolitan Museum of Art. ISBN 978-0-87099-300-8. 
• احسان علی تے محمد نعیم قاضیGandharan Sculptures in Peshawar Museum، ہزارہ یونی ورسٹی، مانسہرہ۔
• Alfred Foucher, 1865–1952; Ecole française d'Extrême-Orient, L'art gréco-bouddhique du Gandhâra : étude sur les origines de l'influence classique dans l'art bouddhique de l'Inde et de l'Extrême-Orient (1905), Paris : E. Leroux.