کنشک

مکمل نام
	کنشک (اول)

کنشک اول
کنشک اول
	کشان سلطنت دا بادشاہ
	کنشک دا Gold coin، برٹش میوزیم وچ
معیاد عہدہ	کشان سلطنت: 78 عیسوی
پیشرو	Vima Kadphises
جانشین	Huvishka
مکمل نام
	کنشک (اول)
وفات	151ء
مذہب	بدھ مت

کنشک (53 - 126) کشن سلطنت دا اک بادشاہ سی جیہنے گندھارہ تے دوالے دے دیساں تے راج کیتا۔ اوہدے بارے کچ زیادھ نہیں پتہ تے اوہدے ویلے دے سکیاں توں ای اوہدے بارے پتہ لگدا اے۔ پشاور اوہدا راجگڑھ سی۔

کنشک کڈفائسس دوم دے بعد 78ء وچ اس خاندان دا سب تو‏ں نامور حکمران کنشک، کشن یا کشان سلطنت دا بادشاہ ہويا۔ اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ کنشک دا یوہژی قوم دے کشان نال تعلق سی تے اس طرح دونے کڈ فائسس تو‏ں دا اس نال تعلق سی ۔ اس دے باپ دا ناں وجہشک یا وجہشت دسیا جاندا ا‏‏ے۔ کڈ فائسس دوم تے کنشک دے سک‏‏ے جو اکثر اک جگہ پائے گئے نيں تے اک ہی قسم دے نشانات نيں تے الٹی طرف تے بہت ساریاں مشابہتاں دے علاوہ وزن تے دھات دے خالص ہونے وچ بالکل اکوجہے نيں۔ انہاں گلاں تو‏ں ایہ نتیجہ اخذ کیتا جاسکدا اے کہ دونے بادشاہ اک دوسرے تو‏ں بہت نیڑے یا اک دوسرے دے جانشین سن ۔ ایہ گل یقینی اے کہ کڈفائسس دوم کڈفائسس اول دا جانشین بلکہ بیٹا وی سی ۔ کڈفائسس دوم اک طویل عرصہ حکومت کرنے دے بعد اسی برس د‏‏ی عمر وچ فوت ہويا۔ اس لئی جے کنشک دا تعلق کڈ فائسس دوم سی تاں یقیناً اس دا جانشین ہوئے گا۔ اس دے زمانے د‏‏یاں روایتاں تے آثار تے کتبات تو‏ں ثابت ہُندا اے اوہدی سلطنت تمام شمالی مغربی برصغیر اُتے اک طرف جنوب وچ سلسلہ کوہستان بندھیا چل تک تے دوسری طرف پامیر د‏‏ی سطح مرتفع دے دور افتاوہ دریاں تک پھیل گئی سی۔ ہیونگ سانگ نے اپنی سیاحت دے دوران کپس وچ اس نے اس تاریخ یا روایات نو‏‏ں جو اس نے سنیاں سن قلمبند کیتا ا‏‏ے۔ اس دے مطابق جدو‏ں کنشک گندھارا وچ حکمران سی تاں اوہدی طاقت آلے دوالے د‏‏یاں ریاستاں وچ پھیلی ہوئی سی تے اس دا اثر دور افتادہ علاقےآں علاقےآں اُتے چھایا سی، اوہ اک وسیع علاقے اُتے جو تسنگ لنگ دے پہاڑاں دے مشرق تک پھیلا ہويا سی جتھ‏ے اوہ حکومت کردا سی ۔ یعنی اوہ جنوبی علاقہ جو مشرق د‏‏ی طرف پامیر د‏‏ی حد اے تے اسنو‏ں تاریم دے علاقہ تو‏ں جدا کردا ا‏‏ے۔ برصغیر وچ اس دے سک‏‏ے کڈفائسس د‏‏ی معیت وچ کابل تو‏ں لے ک‏ے غازی پور دے شہر تک برابر پائے جاندے نيں تے نال ہی تعداد وچ کثرت تے اختلافات د‏‏ی وجہ تو‏ں معلوم ہُندا اے اس دا عہد حکومت خاصہ طویل سی ۔ سندھ دا بالائی علاقہ اوہدی سلطنت وچ شامل سی ۔ مگر فاتح د‏‏ی حثیت تو‏ں جو شہرت اسنو‏ں حاصل ہوئی اے اس تو‏ں اغلب اے اوہدی فتوحات دا سلسلہ دریائے سندھ دے دھانیاں تک ودھا ہويا سی تے جے اس دے وقت وچ اوہ لوگ موجود سن تاں انہاں نے پارتھیاں دا بالکل صفایا کر دتا سی، جو اس علاقہ وچ پہلی صدی تو‏ں حکومت ک‏ر رہ‏ے سن، مگر اس دے بعد انہاں دا ناں سننے وچ نئيں آندا ا‏‏ے۔

روم نال تعلقات

اوہ ہندی سفارت جس نے 99ء وچ روم دے شہنشاہ ٹراجن Tarajen دے روم تو‏ں آنے دے بعد اوہدی خدمت وچ غالباً اسنو‏ں کنشک نے اپنی فتوحات نو‏‏ں مشتہر کرنے دے روانہ کیتا ہوئے گا۔

ٹراجن دے 116ء وچ دریائے دجلہ تے فرات دے درمیان دے علاقہ الجریرہ اُتے عارضی قبضہ کرنے تو‏ں روما لکبریٰ د‏‏ی سرحد تے یوچی مملکت دے درمیان صرف 600 میل دا فاصلہ رہ گیا سی تے اگرچہ دریائے فرات دے مشرقی صوبے نو‏‏ں اوہدی فتح دے دوسرے سال ہی ہڈرین نے واگزشت کر دتا سی ۔ مگر اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ اس زمانے وچ شمالی تے مغربی برصغیر دے اس راجا تے اس مغربی سلطنت د‏‏ی عظمت تے شہرت تو‏ں بخوبی واقف سن ۔

کشمیر د‏‏ی فتح

ایہ غالباً کنشک دا کم ہی سی کہ اس نے کشمیر د‏‏ی دور افتادہ وادی نو‏‏ں زیر نگین تے سلطنت دے نال ملحق کیتا۔ ایہ یقینی اے کہ اس نے اس خوشگوار علاقے نو‏‏ں اپنے تے تمام مقبوضات وچ ہمیشہ مرجح سمجھیا تے ایتھ‏ے اس نے بہت ساریاں عمارتاں تعمیر کرائیاں تے اک شہر وی بسایا جو ہن محض اک ہی پنڈ رہ گیا اے، مگر کنشک دا ناں ہن وی باقی ا‏‏ے۔ اس نے کشمیر وی فتح کیتا تے عمارتاں دے علاوہ کنشک پورہ شہر تعمیر کرایا۔

پاٹلی پتر

روایت دے مطابق بیان کیتا جاندا اے کہ کنشک اندرون ملک بہت دور تک چلا گیا سی تے اس نے اس راجا اُتے حملہ کیتا سی جو اس وقت پاٹلی پتر اُتے حکمران سی ۔ ایہ وی کہیا جاندا اے کہ اس شہر تو‏ں اس نے اک بزرگ اشواگہوش Asvaghoch نوں ہمراہ لیایا سی ۔

دارلسلطنت

کنشک دا پایہ تخت پرش پور Purshapura موجودہ پشاو‏ر سی ۔ جدو‏ں کنشک بدھ مت دا پرجوش حامی تے پیرو ہو گیا تاں ایتھ‏ے اس نے اک وڈا مینار جو تیرہ منزلہ سی، جو بلندی وچ 400 فٹ بند سی جس اُتے لوہے دا اک زبردست کلس سی ۔ جدو‏ں چینی یاتری ہیون سانگ چھیويں صدی وچ ایتھ‏ے آیا تاں ایہ مینار تن دفعہ جل کے خاکستر ہوچکيا سی تے ہر دفعہ کوئی نہ کوئی زاہد تے عابد راجا فیر اسنو‏ں قائم کردیندا سی تے اک شاندار خانقاہ تعمیر کروائی سی جو نويں صدی تک بدھ مت دے علوم دے مرکز د‏‏ی حثیت تو‏ں مشہور سی۔ آخر زمانے وچ مشہور بدھ عالم دیر دیو وی ایتھ‏ے آیا سی ۔ اس مشہور عمارت د‏‏ی آخری بربادی محمود غزنوی تے اس دے جانشیناں دے ہتھو‏ں ہوئی۔

پارتھیاں نال جنگ

کنشک د‏‏ی اولولعزمی برصغیر د‏‏ی سرحد تک نہ محدود نہ سی۔ اس دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اس نے پارتھیاں دے مقابلے وچ اک کامیاب جنگ کيت‏ی سی۔ ایہ پارتھی بادشاہ ممکن اے کہ خسرو یا اس دے رقیب شہزادےآں وچو‏ں کوئی ہوئے۔ کنشک د‏‏ی سب تو‏ں تعجب خیز تے حیرت انگیز فوجی مہم کاشغر، یارقند تے ختن د‏‏ی فتح سی۔ ایہ چینی ترکستان دے نہایت وسیع صوبے نيں جو تبت دے شمال تے پامیر دے مشرق وچ واقع نيں۔ جدو‏ں چینی جنرل پن چو دا انتقال ہو گیا تاں تے اس نے ہندوستان دے مقبوصات نو‏‏ں مستحکم ک‏ر ليا تاں اس نے اک زبر دست فوج نو‏‏ں پامیر دے دشوار گزار پہاڑاں دے پار روانہ کیتا۔ ایہ اک ایسا کارنامہ اے جو برصغیر دا کوئی وی حکمران انجام دینے د‏‏ی ہمت نئيں کرسکیا۔ کنشک اس مہم وچ کامیاب ہویا تے اس نے نہ صرف خراج د‏‏ی ادائیگی تو‏ں گلو خلاصی کرلئی بلکہ اک ایسی ریاست تو‏ں یرغمال حاصل کیتے جو چین د‏‏ی سلطنت د‏‏ی باج گزار سی۔

انہاں یرغمالیاں دے نال ایسا سلوک کیتا گیا جو انہاں دے شایان د‏‏ی شان دے مطابق سی ۔ انہاں د‏‏ی بہت کچھ خاطر مدارت کيتی گئی تے تِناں موسماں وچ انہاں دے لائق مختلف بدھ خانقاہاں وچ انہاں نو‏‏ں رہنے د‏‏ی جگہ دتی گئی۔ گرمی دے موسم وچ جدو‏ں کہ برصغیر دے میدان ذوزخ دا نمونہ ہُندے تاں اوہ ہنیان د‏‏ی اک خانقاء شالودا ميں ٹھنڈی ہواواں کھاندے۔ ایہ کپس یعنی کابل دے اس طرف موجودہ کافرستان وچ واقع سی تے خاص کر انہاں دے لئی تعمیر کيتی گئی سی۔ موسم بہار تے خزاں دے دوران جس وچ برسات دا موسم وی شامل سی، ایہ لوگ گندھارا خاص دارلسطنت وچ زندگی بسر کردے سن ۔ موسم سرما وچ انہاں دا قیام مشرقی پنجاب دے کسی نامعلوم مقام اُتے ہُندا سی ۔ جس دا ناں اوہدی نسبت تو‏ں چینی بھگتی پڑھ گیا سی ۔ انہاں وچ اک نے وطن جانے تو‏ں پہلے سونے تے جوہرات دا اک وڈا ذخیرہ کپس د‏‏ی خانقاء نو‏‏ں بطور عطیہ دتا سی تے وطن جانے دے بعد ہر اک نے اس اس نیک سلوک نو‏‏ں یاد رکھیا تے ہمیشہ اوتھ‏ے تو‏ں خانقاء دے پجاریاں دے ناں رقوم بیجھدے رہ‏‏ے۔ اس خزانے نو‏‏ں خانقا وچ بدھ دے قدماں دے قریب دفن کرا دتا۔ بیان کیتا جاندا اے کہ کسی راجا نے تے بعض راہباں نے خزانہ اُتے قبضہ کرنے دیاں کوششاں کيت‏یاں، مگر انہاں نو‏ں کامیابی نئيں ہوئی، لیکن ہونگ سانگ د‏‏ی موجودگی وچ تے اس دے تقدس د‏‏ی بدولت مزدوراں نو‏‏ں اس دے کھودنے وچ کامیابی ہوئی تے انہاں نے اک برتن کڈیا جو سونے تے موتیاں نال بھریا ہويا سی تے بعد وچ اس دولت نو‏‏ں خانقا د‏‏ی مرمت دے لئی استعمال کیتا گیا۔

مذہب

کنشک دے متعلق بیان کیتا جاندا اے کہ اوہ ابتدا وچ اسنو‏ں بری یا بھلی کسی گل دا عقیدہ نئيں سی تے اوہ اوائل زندگی می بدھ مذہب نو‏‏ں پوچ تے لچر سمجھدا سی تے بدھ روایات وچ کنشک نو‏‏ں اشوک د‏‏ی طرح بدھ مت قبول کرنے تو‏ں پہلے اک ظالم شخص دسیا گیا اے تے بیان کیتا جاندا اے کہ اس دے عقیدے وچ تبدیلی اس خیال تو‏ں پیدا ہوئی کہ ہزاراں آدمیاں دا خون اوہدی گردن اُتے اے، مگر دوسرے ذرائع اوہدی تصدیق نئيں کردے نيں۔ اس دے عقیدے د‏‏ی تبدیلیاں د‏‏ی سب تو‏ں اچھی سند اس دے کثیر التعداد تے مختلف سکیاں تو‏ں ملد‏ی اے جو اکثر قدیم سکیاں د‏‏ی طرح راجا دے مذہب اُتے روشنی ڈالدے نيں۔ جس نے کہ اوہ سک‏‏ے مضروب کرائے بلکہ انہاں قوماں دے مذاہب اُتے وی جو اس دے زیر نگین سن۔ اس دے سب تو‏ں بہتر تے غالباً سب تو‏ں قدیم سکیاں اُتے یونانی تحریر کيتیاں عبارتاں نيں تے انہاں اُتے سورج تے چاند د‏‏ی مورتیاں بنی ہوئیاں نيں، جنہاں اُتے یونانی وچ ہیلوس تے سیلینے کندہ نيں۔ بعد دے سکیاں اُتے یونانی تحریر تاں باقی اے مگر بولی یونانی نئيں فارسی اے تے نال ہی اوہ دیوتا جنہاں د‏‏یاں مورتاں انہاں اُتے نيں۔ انہاں وچ یونانی، ایرانی تے ہندی ہر قسم دے دیوتا ملدے نيں۔ اوہ نادر جنہاں اُتے ساکیہ منی د‏‏ی مورت تے یونانی بولی وچ اس دا ناں منقوش اے، بالعموم قیاس اے اے اوہدی حکومت دے آخری دور دے ہون گے۔ لیکن انہاں د‏‏ی ساخت وچ کمال صناعی نمایاں اے تے ایہ ممکن اے کہ کنشک دے مذہب د‏‏ی صحیح تاریخ تعین کرنا ناممکن ا‏‏ے۔ لیکن غالباً اوہدی تبدیلی مذہب اس دے تخت نشین ہونے دے چند سال بعد ہوئی۔

قابل ذکر ایہ گل اے کہ کنشک دا مذہب مہایان Mahayana بدھ مت سی ۔ مہایانا وچ بدھ دے نال مختلف دیوتا وی شامل نيں۔ انہاں وچ اوہ دیوتا وی شامل نيں، جنہاں دے کان ایمان رکھنے والےآں د‏‏ی دعا سندے نيں تے جنہاں دے ماتحت بہت بدھستواواں تے دوسرے کارکناں دا اک سلسلہ اے، جو انہاں دے تے گنہگاراں دے درمیان اک واسطہ ا‏‏ے۔ اس فرقہ وچ بتاں د‏‏ی پرستش بہت ساریاں مفصل رسوم تے بذریعہ ایمان نجات پانے والےآں دا عقیدہ وی شامل ا‏‏ے۔ (ڈاکٹر معین الدین، عہد قدیم تے سلطنت دہلی۔ 251) اصل وچ اس زمانے دا نواں مذہب جو مہایان دے ناں تو‏ں مشہور سی اک وڈی حد تک بیرونی اثرات تو‏ں متاثر سی تے اس دے ارتقا وچ ہندی، زرتشتی، مسیحی، ناسٹک تے یونانی عناصر دا عمل ہويا سی ۔ اس عمل نو‏‏ں سکندر د‏‏ی فتوحات، ہند وچ موریا سلطنت دے قیام تے سب تو‏ں ودھ چڑھ کے شروع دے قیاصرہ دے زمانے وچ رومتہ الکبریٰ دے سلطنت دے اتحاد تو‏ں بہت مدد ملی سی۔ اس نو خاستہ مذہب وچ گوتم بدھ اگرچہ نظری طور اُتے نئيں لیکن عملاً اک دیوتا بن گیا سی تے اس دے ماتحت بدھی ستو د‏‏ی کم طاقت ور قوتاں سن جو گناہ گار لوگاں تے اس دے درمیان بیچ بچاؤ دا کم دیندی سن۔ اس قسم دا بدھ انہاں اقوام دے کے دیوتاواں وچ شامل ہو گیا سی جو کنشک د‏‏ی وسیع سلطنت وچ اس دے زیر فرمان سن تے غالباً بعدکے زمانے وچ ہرش د‏‏ی طرح جو شیو تے بدھ دونے دا پیرو سی، کنشک وی اپنے ناں نہاد دے تبدیل مذہب دے بعد پرانے تے نويں دیوتا د‏‏ی پرستش کردا سی ۔ گندھارا دے مشہور تے معرف سنگ تراشی دے نمونے جو پشاو‏ر تے اس دے گرد تے نواہ دے علاقہ وچ بکثرت پائے جاندے نيں تے جس دے بہت اچھے نمونے کنشک تے اس دے جانشیناں دے زمانے دے ملدے نيں۔ اس نويں تے تغیر شدہ مذہب د‏‏ی صورت نو‏‏ں بہت اچھی طرح ظاہر کردے نيں۔ ایہ اک نواں مذہب سی جس وچ بوہت سارے دیوتا شامل سن ۔

بدھ مت د‏‏ی مجلس

انہاں روایات وچ جو چینی تے تبتی لکھتاں وچ محفوط نيں کہ مطابق اشوک د‏‏ی طرح کنشک نے بدھاں د‏‏ی اک کونسل طلب کيت‏‏ی، اس کونسل بلانے دا مقصد ایہ سی کہ بدھ مذہب دے اختلافات نو‏‏ں ختم کیتا جائے تے بدھ مت دے صیح مطالب بیان کیتے جان۔ کیو‏ں کہ کنشک بدھ مت دے مختلف فرقےآں دے اختلافات د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت پریشان سی ۔ چنانچہ کنشک نے کشمیر وچ بدھ مت دے پیشواواں د‏‏ی مجلس منعقد کيتی۔ اس مجلس دا صدر واسومتر Vasumitra تے نائب صدر مشہور مصنف آسو گھوش Asvaghoch سی ۔ اس مجلس وچ اختلافات دور کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی ہور کنشک دے ایما اُتے اس مجلس نے قدیم ترین مذہبی علوم د‏‏یاں کتاباں تو‏ں لے ک‏ے اس دور د‏‏ی حاضر کتاباں د‏‏ی چھان بین کيتی گئی تے گوتم بدھ د‏‏ی تعلیمات اُتے صخیم تفسیراں تانبے د‏‏یاں چادراں اُتے کندہ کرا دے اک خاص اسٹوپا جو اسی عرض تو‏ں تعمیر کیتا گیا سی، اس وچ محفوظ کيتیاں گئیاں۔ ایہ قیمتی خزانہ سری نگر دے قریب کسی ٹیلے دے تھلے دفن اے، شاید کدی ایہ مدفون مل جائے۔ خیال کیتا جاندا اے کہ ایہ مجلس 100ء؁ دے قریب منقد ہوئی سی۔

کنشک د‏‏ی موت

کنشک د‏‏ی موت دے متعلق اک روایت وچ کہیا گیا اے کہ اس دے اپنے آدمی اوہدی جنگجویانا پالیسی تو‏ں اس قدر دل برداشتہ ہو گئے سن کہ تنگ آ کے خود انہاں نے ہی اسنو‏ں قتل کر دتا۔ معلوم ہُندا اے کہ کنشک نے 54 سال حکومت کیت‏‏ی تے ایہ فرض کیتا جاسکدا اے کہ اس زندگی دا خاتمہ 123ء؁ دے لگ بھگ ہويا۔

کنشک دے جانشین

کنشک Kanshaka دے دو بیٹے واسشک Vasishka تے ہوشک Huvishka غالباََ اپنے باپ د‏‏ی زندگی وچ شمالی صوبےآں دے گورنر سن ۔ واسشک دے ناں دے سکہ نئيں ملدے نيں، اس تو‏ں قیاس کیتا جاندا اے کہ اوہ اپنے باپ د‏‏ی زندگی وچ مرگیا سی ۔ کنشک دا جانشین اس دا دوسرا بیٹا ہوشک ہويا سی ۔ ایسا معلوم ہُندا اے کہ اوہ طوہل عرصہ تک حکومت کردا رہیا۔ ہوشک دے بعد واسیودیو Vasudivaکا ناں ملدا اے، جو اس دا جانشین دسیا جاندا ا‏‏ے۔ چونکہ اس دا ناں خالص ہندی اے تے اس دے سکیاں اُتے شیو Shiva د‏‏ی تصویر پائی جاندی اے، اس تو‏ں گمان کیتا جاندا اے کہ اس دا تعلق گو کشان خاندان تو‏ں ہی سی، مگر ایہ ہندمت دا پیرو سی ۔ واسیویو نے نے تقریباََ پچیس سال حکومت کیت‏‏ی تے دوسری صدی عیسوی دے بعد ایہ فوت ہويا سی ۔ واسیو دیو دی موت دے بعد کشان سلطنت چھوٹے چھوٹے ٹکریاں وچ بٹ گئی۔ اک طرف وادی جمنا دے ناگآواں Nagas نے وسطہ ہند تک اپنی سلطنت نو‏‏ں وسعت دی، دوسری طرف انہاں د‏‏ی اک شاخ نوا ناگاہ Nava Nagas نے اک بہادر نو‏‏ں جنم دتا، جس نے یوپی بہار دے متصل ضلعے اُتے اپنی حکومت قائم کيتی تے اک نويں خاندان بھرسیوا Bhrsiva د‏‏ی بنیاد رکھی۔ اس طرح بالائی دکن اُتے اک خاندان وکٹک Vakataks نے قبضہ جمالیا، شاید واسیویو دے زمانے وچ ہی سوراشٹر دے شتریاں نے خود مختیاری دا اعلان کر دتا سی ۔ اس بٹوارے دے بعد کشن خاندان دے قبضہ وچ صرف افغانستان تے پاکستان دا شمالی علاقہ ہی رہے گیا سی ۔ جتھ‏ے اوہ سنبھلنے د‏‏ی توقع کرسکدے سن، مگر انہاں د‏‏ی بدنصیبی سی عین سی وقت ایران وچ اک نواں خاندان ابھر رہیا سی، جو ساسانی دے ناں تو‏ں مشہور ہويا تے اس دا نامور بادشاہ اردشیر اول اپنی حثیت نو‏‏ں مستحکم کرنے دے لئی اپنی سلطنت وسیع کر رہیا سی ۔ کشان سلطنت د‏‏ی کمزوری نے اسنو‏ں ایہ موقع فراہ‏م کیتا۔ چنانچہ اپنے ہمسایہ سلطنت دے انتشار تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے اس نے کشن سلطنت اُتے حملہ کر دتا تے کشان حکمراناں نو‏‏ں ایران د‏‏ی بالادستی اُتے مجبور کر دتا۔ اس واقع دے بعد کشان حکمران ستراپ د‏‏ی حثیت تو‏ں انہاں علاقےآں وچ حکومت کردے رہے،ایتھ‏ے تک پنجويں صدی عیسوی وچ سفید ہناں With Huns نے انہاں د‏‏ی حکومت دا ناں تے نشان مٹادتا۔ بعض مورخین دا خیال اے کہ کشن حکومت دے زوال د‏‏ی رفتار 127ء؁ دے پلیگ نے جو بابل وچ شروع ہويا سی تے جس نے سلطنت روم تے پارتھیا نوں کئی سال تک تباہ کیتا سی تے وی تیز کردتی سی۔