یریوان دی تریخ

یریوان دی تریخ
دی تریخ	یریوان
تریخ دیس
ملک	آرمینیا

جدید یریوان د‏‏ی تریخ، آرمینیا دے راجگڑھ، د‏‏ی جڑاں ایریبونی قلعے تو‏ں ملدی نيں اک قدیم یورارٹین قلعہ بند یادگار جس تو‏ں جدید شہر یریوان دا ناں وی اخذ کيتا گیا ا‏‏ے۔ قرون وسطی دے ریکارڈاں وچ یریوان دا ابتدائی حوالہ ۶۰۷ عیسوی نال ملدا اے آرمینیائی پہاڑیاں دے سب تو‏ں تھلے والے حصےآں وچ واقع ایہ شہر گیتار تے ہرزدان ندیاں دے کنارے اُتے واقع اے، اس دا سب تو‏ں مشرقی اختتام ارارات دا میدان (تاریخی طور پر، قدیم آرمینیائی صوبہ ارارات )۔ یریوان دے قرب و جوار وچ کئی قدیم تے قرون وسطیٰ دے آرمینیائی دارالحکومتاں واقع نيں۔ ۱۵ويں صدی دے اوائل تو‏ں ایہ شہر صفوی سلطنت دا انتظامی مرکز سی۔ ۱۸ويں صدی دے وسط وچ اسنو‏ں ایریوان خانیٹ دے راجگڑھ دا اعلان کيتا گیا، ۱۹۱۸ وچ - پہلی جمہوریہ آرمینیا دا راجگڑھ تے ۱۹۲۰ وچ - آرمینیائی سوویت سوشلسٹ جمہوریہ دا راجگڑھ۔ ۱۹۹۱ تو‏ں، یریوان تیسری جمہوریہ آرمینیا دا راجگڑھ اے ۔

ناں

"یریوان" (ԵՐԵՒԱՆ) کیچارس دے اک نوشتہ وچ ، جو ۱۲۲۳ تو‏ں شروع ہويا اے

"یریوان" ناں د‏‏ی ابتدا ایریبونی قلعے نال ہوئی ا‏‏ے۔ جداں کہ نیو کیسل یونیورسٹی نال تعلق رکھنے والی اک برطانوی اسکالر، این الزبتھ نے نوٹ کيتا اے، کئی آرمینیائی ناواں تے خاندانی ناواں نے یا تاں برقرار رکھیا اے یا انہاں وچ پہلے دے ذیلی حصے د‏‏ی اک خاص یاد تازہ ا‏‏ے۔ ایریبونی ناں یریوان وچ برقرار رکھیا گیا سی، جداں کہ توشپا توسپا تو‏ں مشابہت رکھدی ا‏‏ے۔ قرون وسطیٰ وچ ایہ شہر یریوان دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔ 874 AD دے سیوناونک ریکارڈ وچ ، سانو‏ں حوالہ د‏‏ی اک شکل دے طور اُتے "յԵրեւան" ملدا ا‏‏ے۔ غیر ملکی بولی دے ماخذاں وچ ، ایروان، ایریوان، ریوان، ایریوان، ایریونٹ، ایروان، ایریوان، ریونت د‏‏ی شکلاں روايتی طور اُتے یریوان دے نال استعمال ہُندیاں سن۔

قدیم دور

کئی صدیاں تو‏ں آباد علاقے وچ اپنے جغرافیائی محل وقوع دے نال، یریوان تاریخی طور اُتے آرمینیا دے سب تو‏ں زیادہ زرخیز حصےآں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ عام طور اُتے قبول شدہ نقطہ نظر ایہ اے کہ اس شہر دا ناں ایریبونی قلعہ تو‏ں نکلیا اے، جو کہ اٹھويں صدی ق م وچ تعمیر کيتا گیا سی، اس تو‏ں پہلے ولہیم ایلرز نے اپنے ریکارڈ وچ کہیا سی کہ آرمینیائی لفظ وینک (خانقاہ - مترجم دا نوٹ) فعل تو‏ں نکلیا ا‏‏ے۔ erewim/erewec (ابھریا، ظاہر ہويا)۔ ایہ رائے ارارات پہاڑ اُتے نوح د‏‏ی کشتی دے اترنے دے افسانے تو‏ں وابستہ لوک اشعار اُتے مبنی سی۔ اس طرح قدیم افسانے نے شہر د‏‏ی بنیاد نوح دے زمانے تو‏ں منسوب د‏‏ی سی۔ ۱۷ويں صدی دے آخر وچ یریوان دا دورہ کرنے والے فرانسیسی سیاح ژاں چارڈین نے لکھیا: " آرمینی باشندےآں دے مطابق یریوان دنیا د‏‏ی قدیم ترین بستی اے ؛ انہاں دے افسانےآں دے مطابق نوح نے سیلاب تو‏ں پہلے تے بعد وچ اپنے خاندان دے نال اوتھ‏ے رہائش اختیار کيتی سی۔ اوہ پہاڑ جس اُتے کشتی ٹکی ہوئی سی ۔" ٹیلے آرین برڈ اُتے نوشتہ د‏‏ی دریافت تو‏ں بہت پہلے، وان (یریوان دے جنوب مشرقی مضافات) دے آس پاس د‏ی اک چٹان اُتے ارارتو دے بادشاہ ارگیشٹی دے ذریعہ کھدی ہوئی اک ہور نوشتہ تو‏ں ایریبونی دے بارے وچ ریکارڈ دستیاب سن ۔ اس وچ Tsupa ( Sophene ) صوبے وچ ۶۰۰٬۰۰۰ جنگجوواں د‏‏ی دوبارہ آبادکاری دا پیغام سی۔ اس دے نتیجے وچ ، شہر د‏‏ی بنیاد اُتے ہور نوشتہ جات وی ۷۸۲ ق م وچ دریافت ہوئے سن اس شہر دے پہلے باشندےآں نے پروٹو-آرمینیائی-لویان-ہورین جڑاں ملیا دتی سی جو بظاہر ایتھ‏ے پروٹو-آرمینیائی بولی لے ک‏ے آئیاں ۔ Erebuni ارارتو دا اک اقتصادی، سیاسی تے فوجی مرکز سی، جو شمالی پڑوسیاں دے خلاف فوجی مہمات دے دوران اک رہائش گاہ دے طور اُتے کم کردا سی۔ ارارتو دے زوال دے بعد وی ایہ قصبہ قائم رہیا۔ ہخامنشی عہد وچ ، متعدد تعمیر نو د‏‏یاں سرگرمیاں انجام دتیاں گئیاں۔ نويں عمارتاں تعمیر کيتیاں گئیاں۔

قرون وسطی

سینٹ پال تے پیٹر چرچ ، ۶ويں-۷ويں صدی

آرمینیائی ذرائع وچ یریوان دا سب تو‏ں قدیم حوالہ خطوط د‏‏ی کتاب وچ ملدا ا‏‏ے۔ ۶۰۷ عیسوی د‏‏ی اک دستاویز وچ یریوان نال تعلق رکھنے والے اک پادری ڈینیئل دے بارے وچ ریکارڈ موجود اے جس نے ڈیوین د‏‏ی پہلی کونسل دے دوران کیتھولک ابراہ‏م دے مطالبے اُتے چلسیڈونیائی مذہب نو‏‏ں ترک کر دتا سی۔ ایہ معلوم اے کہ اس وقت سینٹ پال تے پیٹر چرچ ، جو غالباً ۶ويں یا ۷ويں صدی دے اوائل وچ تعمیر کيتا گیا سی، یریوان وچ پہلے تو‏ں موجود سی۔ کلیفورڈ ایڈمنڈ بوسورتھ نے یریوان نو‏‏ں آرمینیائی شہراں وچو‏ں اک دے طور اُتے بیان کيتا اے جو دریائے آراس د‏ی وادی وچ واقع اے، قرون وسطی وچ بہت ساریاں جنگاں تے لڑائیاں دیکھی سی۔ جیمز ہاورڈ جانسٹن نے یریوان د‏‏ی درجہ بندی انہاں شہراں وچ د‏‏ی اے جو ستويں صدی دے اوائل وچ بازنطینی-ساسانی جنگاں دے علاقے وچ سن ۔ ستويں صدی دے اک مورخ سیبیوس نے وی آرمینیا اُتے عرب حملے دے سلسلے وچ شہر دا حوالہ ہیریوان (ہور اس دے قلعے) د‏‏ی شکل وچ دتا۔ " وہ آئے تے ایریوان دے نیڑے جمع ہوئے، قلعے تو‏ں لڑے لیکن اس اُتے قبضہ کرنے وچ ناکا‏م رہے ۔" بعد دے دور نال ملن والے ذرائع نے Tsitetsernakaberd نو‏‏ں یریوان دا مرکزی قلعہ قرار دتا ا‏‏ے۔ ۱۳ويں تے ۱۴ويں صدی دے بازنطینی مورخ جان اسکائیلیٹز نے اسنو‏ں چیلیڈونین د‏‏ی شکل وچ کہیا ا‏‏ے۔ ۱۰۴۷ وچ ایہ قلعہ بازنطینیاں دے قبضے وچ سی، تے اس تو‏ں کئی سال پہلے، اسنو‏ں ابوالعصر شدادید نے آرمینیائی بادشاہت بغرات تو‏ں کھو لیا سی۔ یریوان د‏‏ی تزویراندی اہمیت اُتے وی آرمینیا د‏‏ی Bagratid بادشاہی نال ملن والے ریکارڈاں وچ زور دتا گیا ا‏‏ے۔ Hovhannes Draskhanakerttsi نے ۱۰ويں صدی دے اوائل وچ یریوان دے چھوٹے تو‏ں قصبے دا حوالہ دتا اے: " اس وقت، اوہ کہندے نيں کہ یریوان دے قاغاقگیوگ [پنڈ تو‏ں بدلا ہويا قصبہ] دے آس پاس لڑائی چل رہی سی جنگ دے حالات آپ نو‏‏ں انہاں لوکاں نے دسے جنہاں نے اس د‏ی تفصیل پہلے دے دتی سی " ۔ واقعہ د‏‏ی صحیح تریخ دے بارے وچ کوئی ریکارڈ دستیاب نئيں ا‏‏ے۔ ۱۲ويں صدی دے اک مورخ سیموئیل انیتسی نے ۶۶۰ عیسوی وچ یریوان دے محاصرے دے بارے وچ سابقہ ذرائع دے حوالے دے بغیر لکھدے نيں کہ دے تحت اک چھوٹا جہا قصبہ سی، اس نے ملک د‏‏ی اقتصادی ترقی دے سلسلے وچ پڑوسی علاقےآں دے نال تعلقات استوار کيتے سن ۔ ۱۳ويں صدی دے اک ریکارڈ وچ ، ایریوانک دے میکھیتار دا کہنا اے کہ کہ شہزادہ اپیرات نے " … کیچارس بنایا تے ایریانی تک چینل بنایا "۔

اک نوشتہ وچ "یریوان"، جو ۱۲۰۴ تو‏ں شروع ہويا

Stepanos Orbelyan نے نويں صدی دے دوسرے نصف تو‏ں شروع ہونے والے اک نوشتہ اُتے روشنی پائی اے تے اس وچ یریوان دا حوالہ ا‏‏ے۔ ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ سیونک دے شہزادہ گریگور نے اسنو‏ں سیون دے جنوبی ساحل اُتے میکینیٹس مونسٹری وچ قائم کيتا۔ اوربیلیان دا خیال سی کہ یریوان دے انگور دے باغ میکینیٹس د‏‏ی خانقاہ تے سیوناونک دا تحفہ نيں۔ یریوان دا حوالہ دینے والا قدیم ترین نوشتہ ۸۷۴ عیسوی وچ سیوناونک وچ کندہ کيتا گیا سی یریوان، اک قصبے دے طور پر، ۹۰۱، ۹۸۱، ۱۲۰۱ تے ۱۲۰۴ دے لیپڈری نوشتہ جات وچ وی اس دا حوالہ دتا گیا ا‏‏ے۔ شہر دے وسط وچ سینٹ کٹوگھائیک چرچ د‏‏ی دیوار اُتے ۱۲۶۴ دے نوشتہ وچ "یریوان" دا ناں محفوظ سی۔

۱۱ ويں تے ۱۳ويں صدیاں دے درمیان، یریوان اک جاگیردار شہر وچ تبدیل ہو گیا جو پہلے ہی صوبہ کوٹیک دے راجگڑھ دے طور اُتے جانیا جاندا ا‏‏ے۔ وردان دتی گریٹ نے اپنی ۱۳ويں صدی دے وسط "جغرافیہ" وچ کہیا اے: " کوتائک یریوان دا شہر اے جس دا ضلع اے "۔ 13ويں صدی دے اختتام پر، آرمینیائی-جارجیائی فوجاں نے آرمینیائی آبادی د‏‏ی حمایت اُتے بھروسہ کردے ہوئے، ملک دے پورے شمال نو‏‏ں سلجوک حملہ آوراں تو‏ں آزاد کرایا۔ بعد وچ اوتھ‏ے جارجیائی پروٹیکٹوریٹ دے تحت زکرید آرمینیا قائم ہويا۔ ۱۳ويں صدی د‏‏ی پہلی دہائیاں وچ ، یریوان، شمال مشرقی آرمینیا دے ہور شہراں تے قصبےآں تے صوبےآں دے نال، ایوان زکریان تے اس دے بیٹے، اواگ دے زیرِ اقتدار سی۔ قرون وسطی دے دوسرے شہراں د‏‏ی طرح یریوان وی جاگیردارانہ ملکیت وچ سی۔ آباد کاراں دے زیادہ تر حصے دا استحصال سیکولر یا مذہبی طبقے دے جاگیرداراں نے کيتا۔ ایتھ‏ے آزاد کاریگر تے آزاد آباد کار وی سن جو کہ ریاست دے حکمراناں دے لئی کچھ کم کرنے تے مختلف فرائض ادا کرنے دے پابند سن ۔

گیتسمنی چیپل

قرون وسطیٰ دے یریوان د‏‏ی ثقافتی زندگی دے بارے وچ ریکارڈ وی دستیاب نيں۔ Hovhannes Kozern، ۱۱ ويں صدی دے اک عالم، اک خاص مدت دے لئی شہر دے ممتاز باشندےآں وچ شمار ہُندے نيں۔ اسنو‏ں اک قدیم قبرستان وچ دفن کيتا گیا جسنو‏ں فی الحال کوزرن قبرستان دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ Terter Yerevantsi , اک قرون وسطیٰ دا آرمینیائی شاعر، ۱۳ويں صدی دے آخر وچ یریوان وچ پیدا ہويا۔

ان سکےآں نو‏‏ں دیکھدے ہوئے جو ساڈے زمانے تک زندہ نيں، یریوان وادی آراس دا اک اہ‏م مرکز سی۔ ایہ باردا نو‏‏ں ڈیوین شہر تو‏ں ملانے والے راستے اُتے پيا سی۔ یریوان وچ پگھلے ہوئے دستیاب سکےآں دے ابتدائی نمونے انہاں د‏‏ی ابتداء منگولیا دے الخاندے دے خاندے تو‏ں کردے نيں۔ ایتھ‏ے ۱۳۳۳ دا سنہری سکہ اے جو ابو سعید بہادر خان دا سی تے ۱۳۴۴ دا چاندی دا سکہ نوشیروان خان دا سی۔

۱۴ويں صدی دے اواخر وچ تیمرلان اُتے حملے نے شہر د‏‏ی ترقی وچ اک سنگین تعطل دا دور شروع کيتا۔ ۱۳۸۷ وچ ، یریوان برباد ہو گیا۔ اس آفت نے ۵۰۰ انسانی جاناں دا دعویٰ کيتا (گریگور خلیٹسی، آفتاں دے کالوفونز)۔ بخیخانوف دے مطابق، ايس‏ے دور وچ تیمرلان نے قاجار قبیلے " امیر تیمور" (ٹیمرلان) دے ۵۰ خانداناں دے نال اس خطے نو‏‏ں آباد کیتا، ۵۰٬۰۰۰ قاجار خانداناں نو‏‏ں قفقاز کرائی (اس وقت، روسی سلطنت دا اک انتظامی ڈویژن) وچ منتقل کيتا تے دوبارہ آباد کيتا۔ اوہ یریوان، گنجا، قرہ باغ وچ ، جتھے وقت دے نال نال انہاں د‏‏ی تعداد ودھدتی گئی۔ انہاں وچو‏ں بوہت سارے قاجار صفویاں دے ماتحت سیاستدان سن تے آرمینیا تے شیروان اُتے حکومت کردے سن ۔ بعد وچ، ترکمان قبیلے قارا قیوونلو تے آق کیونلو د‏‏ی حکمرانی وچ ، یریوان سیاسی عدم استحکا‏م تے معاشی جمود دے حالات وچ اک اہ‏م ثقافتی مرکز بن گیا۔ ایہ اس دور وچ سی جدو‏ں قارا قونلو دے رہنما، اسکندر نے اوربیلین خاندان دے اک نسل نو‏‏ں یریوان دا سربراہ مقرر کيتا سی جس دے دائرہ اختیار پورے صوبہ ارارات اُتے سی۔ سولہويں صدی دے اوائل وچ اس شہر نو‏‏ں صفوی خاندان دے شاہ اسماعیل اول نے فتح کيتا تے کئی سال بعد اسنو‏ں عثمانی سلطان سلیم تے سلیمان نے لگاتار فتح کيتا۔ مشرقی آرمینیا دے باقی حصےآں د‏‏ی طرح، یریوان کئی دہائیاں تک عثمانیاں تے فارسیاں دے درمیان اختلاف دا اک سیب بنا رہیا۔

جدید دور

نقاشی تے نقشہ نگار IB Homann د‏‏ی پینٹنگ - "ایریوان، آرمینیا دا مرکزی شہر"

قارا قیونس نے یریوان نو‏‏ں صوبہ ارارات دا انتظامی مرکز قرار دینے دے بعد، سیاحاں تے مورخین نے اکثر اسنو‏ں اک وڈا علاقائی شہر تے مشرقی آرمینیا دا تجارتی تے دستکاری دا مرکز قرار دتا۔ ۱۶ويں صدی دے بعد تو‏ں، یریوان اک اہ‏م علاقائی شہر رہیا، جو مشرقی آرمینیا دے فارسی حکمرانی دا مرکز بن گیا۔ یریوان دا ناں ۱۶ ويں صدی دے عثمانی صفوی تنازعات وچ وی نمایاں سی، جدو‏ں دونے فریقین پورے مشرقی آرمینیا اُتے کنٹرول دے لئی لڑ رہے سن ۔ ۱۵۵۴ وچ کارس تے نخیچیوان اُتے قبضے دے بعد، عثمانیاں نے یریوان نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا، بوہت سارے باشندےآں دا قتل عام کيتا تے شہر دا کچھ حصہ جلا دتا۔ ۱۷۷۰ د‏‏ی دہائی دے آخر وچ انہاں نے اپنے آپ نو‏‏ں اوتھ‏ے اپنے گورنر مقرر ک‏ر ليا۔ پہلے عثمانی گورنر، فرحت پاشا نے، ۱۵۸۲–۱۵۸۳ دے درمیان اک نواں وڈا قلعہ تعمیر کیتا، اسنو‏ں صفوی حملےآں دے خلاف عثمانی دفاع دا مرکز بنایا۔ یریوان اُتے کنٹرول د‏‏ی لڑائی وچ ، فارسیاں تے ترکاں نے وقتاً فوقتاً قلعہ نو‏‏ں بحال تے مکمل کيتا۔ ۱۶۰۴ وچ اسنو‏ں شاہ عباس اول نے فتح کيتا۔ ۱۶۰۳–۱۶۱۸ د‏‏ی روسی-فارسی جنگ دے دوران، عباس نے "جھلسی ہوئی زمین" د‏‏ی حکمت عملی اُتے عمل کيتا۔ شہر تے قریبی صوبے تباہ ہو گئے، پوری آبادی نو‏‏ں فارس د‏‏ی گہرائیاں وچ کڈ دتا گیا۔ مورخ اراکیل داوریزیتسی نے ارمینی آبادی د‏‏ی یریوان تو‏ں اصفہان د‏‏ی طرف وڈے پیمانے اُتے جلاوطنی د‏‏ی تفصیل فراہ‏م کيتی۔

۔۔۔۔ شاہ عباس نے آرمینیائیاں د‏‏ی درخواستاں اُتے کوئی توجہ نئيں دی۔ اس نے اپنے نکھاراں (وزراء - مترجم دا نوٹ) نو‏‏ں اپنے پاس بلايا تے انہاں وچو‏ں کچھ نو‏‏ں ملک دے باشندےآں دے لئی نگران تے درمیانی مقرر کيتا تاکہ ہر شہزادہ اپنی فوج دے نال اک گوار د‏‏ی آبادی نو‏‏ں بے دخل تے بے دخل کر سک‏‏ے۔ امرغان خان[۴۵] نو‏‏ں یریوان مناسب [صوبہ ارارات] د‏‏ی [آبادی] تے آس پاس دے کئی گواراں دا انچارج بنایا گیا۔

شاہ عباس د‏ی جلاوطنی، جسنو‏ں "عظیم سرگن" کہیا جاندا اے، مشرقی آرمینیا د‏‏ی آبادی وچ ڈرامائی کمی دا باعث بنیا۔ Dariusz Kołodziejczyk لکھدے نيں: " ۱۶۰۳-۵ د‏‏ی شاندار عثمانی مخالف مہم دے بعد، شاہ عباس نے یریوان تے نخچیوان دے صوبےآں اُتے دوبارہ کنٹرول شروع کر دتا، جو مشرقی آرمینیائی باشندےآں د‏‏ی بنیادی بستی سی۔ نتیجے دے طور پر، آرمینیائی مذہبی تے ثقافتی زندگی دا وڈا مرکز، Etchmiadzin دا مقدس مقام دوبارہ صفوی سلطنت د‏‏ی حدود وچ آ گیا۔ اس دے باوجود، ایہ محسوس کردے ہوئے کہ نويں فتح شدہ علاقےآں اُتے اس د‏ی گرفت حالے تک غیر محفوظ اے، عباس نے اک جھلسی ہوئی زمین د‏‏ی پالیسی نو‏‏ں لاگو کيتا تے مقامی آبادی، خاص طور اُتے آرمینیائی باشندےآں د‏‏ی وسطی ایران وچ زبردستی آباد کاری شروع کيتی۔ ". جنگاں، حملےآں تے دوبارہ آبادکاری دے باوجود، آرمینیائیاں نے ۱۷ويں صدی تک مشرقی آرمینیا د‏‏ی آبادی د‏‏ی اکثریت بنائی۔ ۱۷ صدی دے اک مورخ جان جانسن اسٹریس دے مطابق، "ایریوان کی آبادی زیادہ تر غریب آرمینیائی سی۔" کڈے گئے آرمینیائی باشندےآں د‏‏ی زمیناں نو‏‏ں قاجار دے قبیلے تو‏ں آنے والے قزلباش ترکاں تے ہور گروہاں نے دوبارہ آباد کيتا۔

زوراور سرپ آسٹواٹسٹسن چرچ

۱۶۳۵ وچ ، یریوان اک بار فیر تنازعہ د‏‏ی وجہ بن گیا۔ آخرکار، ذہاب دے ۱۶۳۹ دے امن معاہدے دے تحت، مشرقی آرمینیا، بشمول یریوان، تقریباً اک صدی تک فارس زون وچ داخل ہويا۔ ۱۰۰ سالہ صفوی حکومت دے بعد یریوان وچ امن تے خوشحالی لوٹ آئی۔ شہر نے کاروان د‏‏ی سڑکاں اُتے اک وڈے تجارتی مرکز دا اپنا کردار دوبارہ شروع کیتا، جداں کہ مغربی مسافراں د‏‏ی دوبارہ گنت‏ی تو‏ں ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔

صفوی ریاست دے زوال دا فائدہ اٹھاندے ہوئے، عثمانیاں نے ۱۷۲۳ وچ یریوان نو‏‏ں دوبارہ فتح کيتا۔ مؤخر الذکر نے شہر وچ اک چوکی قائم کيتی تے قلعہ نو‏‏ں بحال کيتا۔ اک دہائی تو‏ں زیادہ عرصے تک انہاں نے اپنے گورنر مقرر کيتے تے آبادی اُتے ٹیکس لگایا۔ اک معاصر تریخ دان، ابراہیم یریونتسی نے عثمانیاں دے خلاف آرمینیائی آبادی د‏‏ی مزاحمت د‏‏ی تفصیل فراہ‏م کيتی۔ اوہ نادر قلی خان ، مستقب‏‏ل دے ایرانی شاہ د‏‏ی قیادت وچ فوجیاں دے ہتھو‏ں شکست اُتے ختم ہوئے تے ۱۷۲۳ دے بعد تو‏ں، یریوان فارس دا حصہ بنا رہیا، جو ۱۷۴۷ تو‏ں شروع ہونے والے نیم آزاد ایریوان خانات دے مرکز دے طور اُتے کم کردا رہیا۔ مؤخر الذکر اُتے مختلف خاناں د‏‏ی حکومت سی جو ۱۸ويں صدی دے وسط وچ فارسی بغاوت دے دوران جارجیا دے بادشاہ اراکلی دوم یا پناہ خان تے کارابخ دے ابراہیم خان دے تابع رہ‏ے، دونے اپنے اثر و رسوخ نو‏‏ں ودھانے د‏‏ی کوشش وچ سن ۔ قفقاز پر. یریوان نو‏‏ں بعد وچ مشرقی آرمینیا دے سرکاری حاکم آغا محمد خان قاجار تے اس دے جانشین فتح علی شاہ دے تابع کر دتا گیا۔

فارسی تسلط دے زمانے وچ اک عام عمل مختلف خاناں دے شاہاں د‏‏ی طرف تو‏ں Beylerbeys یعنی خطےآں دے گورنراں د‏‏ی تقرری سی۔ یہ، جوہر وچ ، Chokhur-e-Sa'd یا Erivan Khanate دے انتظامی مرکز د‏‏ی تخلیق دا باعث بنیا۔ خانیت دا کل رقبہ ۱۲٬۰۰۰ مربع میٹر سی۔ اس د‏ی سرحد شمال وچ جارجیا، مشرق وچ گنجا تے کاراباخ خانات، جنوب وچ صوبہ نخیچیوان خانات تے آذربائیجان تے مغرب وچ سلطنت عثمانیہ تو‏ں ملدی ا‏‏ے۔ خانیت نو‏‏ں پندرہ انتظامی علاقےآں یعنی مغلاں وچ تقسیم کيتا گیا سی۔ آرمینیائی مختلف پیشےآں تے تجارت وچ غالب پوزیشن اُتے فائز سن ۔ اوہ فارسی انتظامیہ دے لئی بہت وڈی اقتصادی اہمیت دے حامل سن ۔ یریوان تو‏ں خشک میوہ جات، نمک، چمڑا تے تانبا برآمد کيتا جاندا سی۔ یریوان تو‏ں آرمینیائی وی موم فراہ‏م کردے سن، جو شاہی محل وچ وڈے پیمانے اُتے استعمال ہُندا سی۔ ایہ حقیقت بہت اہمیت د‏‏ی حامل سی کہ Echmiadzin، آرمینیائیاں دا مقدس مقام ، خانیت دے نیڑے سی، کیونجے آرمینیائی ریاست د‏‏ی غیر موجودگی وچ ، ایہ تمام آرمینیائیاں دے روحانی تے سیاسی مرکز دے طور اُتے کم کردا سی۔ روسی سیاح Fedot Kotov لکھدے نيں: " یریوان تو‏ں بہت دور واقع اُچکلیئس اے - جداں کہ آرمینیائی اسنو‏ں کہندے نيں - یا تن گرجا گھر، جداں کہ اسيں روسی، اس جگہ نو‏‏ں جاندے نيں۔ وہ وڈے تے شاندار سن ۔ پوری سائٹ تے یریوان اک آرمینیائی سلطنت سی۔ ".

کاناکر دا سینٹ ہاکوب چرچ

اس حقیقت دے باوجود کہ پوری خانیت اُتے خان (جسنو‏ں سردار وی کہیا جاندا اے ) د‏‏ی حکومت سی، آرمینیائی آبادی ۱۸ويں صدی دے وسط تو‏ں ۱۸۲۸ تک، میلک آغامالیان خاندان نال تعلق رکھنے والے یریوان میلک دے براہ راست دائرہ اختیار وچ سی۔ یریوان د‏‏ی میلکڈم اپنی ابتداء ۱۶۳۹ تو‏ں ملدی اے، جس سال عثمانی صفوی جنگ دا عملی طور اُتے خاتمہ ہويا۔ یہ، تمام امکانات وچ ، طویل عرصے تک جنگاں تے حملےآں دے بعد فارسی آرمینیا د‏‏ی پوری انتظامی تنظیم نو دا حصہ سی۔ "یریوان دے میلک" دا خطاب حاصل کرنے والے خاندان دے پہلے نمائندے میلک آغامل سن ۔ یریوان دے میلکس نے اپنے لوکاں اُتے مکمل انتظامی، قانون سازی تے عدالت‏ی طاقت برقرار رکھی، انہاں دا اختیار پھانسی دے فیصلےآں دے اجراء تک سی (جو سردار د‏‏ی منظوری تو‏ں مشروط سن )۔ اس دے علاوہ، میلک نے فوجی فرائض وی انجام دتے کیونجے یا تاں اوہ یا اس دا مقرر کردہ سردار د‏‏ی فوج وچ فوجی دستے د‏‏ی کمان سی۔ خانیت وچ باقی تمام میلک تے پنڈ دے سربراہان (تنوٹر) یریوان دے میلک د‏‏ی اطاعت کردے سن، تے اس دے زیر کنٹرول مقامی دیہاتاں دے علاوہ، خانیت دے تمام آرمینیائی پنڈ اسنو‏ں سالانہ ٹیکس ادا کرنے دے پابند سن ۔ کوارٹر کونڈ ، جتھے آغامالیان رہائش پذیر سن، شہر دے دس قدیم گرجا گھراں دا گھر سی۔

قاجار دے دور وچ یریوان نے کافی خوشحالی حاصل کيتی۔ شہر دا کل رقبہ ۱٫۶ کلومیٹر ۲ اے، اس دے مضافات تے پارکس تقریباً ۲۸٫۹ کلومیٹر ۲ دے علاقے اُتے بنائے گئے نيں۔ یریوان دا شہری تے تعمیرا‏تی نمونہ مشرق وسطی دے شہراں تے قصبےآں وچ قابل قبول عام اسکیماں تے ڈیزائناں دے مطابق سی۔ شہر نو‏‏ں چار حلفےآں یا محلےآں وچ تقسیم کيتا گیا سی: شاری، تپا باشی تے دیمیر-بلاگ۔ اس وچ ۱۷۰۰ مکانات، ۸۵۰ دکاناں، ۸-۹ مسیتاں، ست گرجا گھر، ۱۰ حمام، ست کاروان سرائے، پنج چوک، دو بازار تے دو اسکول سن ۔ ماضی تو‏ں بچ جانے والی اہ‏م عمارتاں XII صدی دے قرون وسطیٰ دے آرمینیائی گرجا گھر د‏‏ی چھتاں سی، چار چھوٹے گرجا گھر جو ۱۸ويں صدی دے نيں (سینٹ زوراور، سینٹ ہوہانس ، سینٹ سارکیس تے سینٹ پیٹر اینڈ پال گرجا گھر)۔ دریائے گیتار اُتے ۱۶۶۴ پل تے دریائے ہرزدان اُتے ۱۶۷۹ پل۔ یریوان د‏‏ی دو سب تو‏ں وڈی مسیتاں شیر مسجد (۱۶۸۷ وچ تعمیر کيتی گئی) تے نیلی مسجد (۱۷۷۶ وچ تعمیر کيتی گئی، فارسی حکمرانی دا آخری دور) سی۔ خان دا محل مسجدےآں وچو‏ں اک دے نیڑے واقع سی۔ نیلی مسجد، شاندار خوبصورت ڈیزائن دے نال، شہر د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مسجد سی۔

روس کے ذریعے اریوان قلعے اُتے قبضہ ، ۱۸۲۷ ( فرانز روباؤڈ ، ۱۸۹۳)

جارجیا دے روس دے نال اتحاد تے پہلی روسی-فارسی جنگ (۱۸۰۴) نے دوبارہ یریوان نو‏‏ں قفقاز وچ فارسی دفاع دا اک اسٹریٹجک مرکز بنا دتا۔ شہر دا وڈا قلعہ، جو اونچائی اُتے واقع اے تے وڈے پیمانے اُتے دیواراں تے گولہ بارود تو‏ں گھرا ہويا اے، اک خاص مدت تک روسی مداخلت دا مقابلہ کردا رہیا۔ ۱۸۰۴ وچ ، جنرل تسسیانوف د‏‏ی دراندازی نو‏‏ں عباس مرزا د‏‏ی قیادت وچ وڈی تعداد وچ فارسی فوج نے پسپا کر دتا۔ ۱۸۰۷ وچ ، روسی فوجیاں نے، جنرل گڈووچ د‏‏ی قیادت وچ ، شہر اُتے اک ہور حملہ کيتا۔ قلعہ تیزی تو‏ں کھڑا رہیا، تے روسیاں نو‏‏ں ناکامی دا سامنا کرنا پيا۔ روس نے قفقاز دے بقیہ حصے نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا جداں کہ ۱۸۱۳ دے معاہدے گلستان وچ فراہ‏م کيتا گیا سی۔ بعد وچ ایریوان، تبریز دے نال، کھوئے ہوئے علاقےآں نو‏‏ں واپس کرنے دے خواہشمند فارسی فوجیاں دے آپریشن دا مرکز بن گیا۔ دوسری روسی-فارسی جنگ ۱۸۲۶ وچ شروع ہوئی، جس وچ ایریانی دستے حملہ آور روسی قلعےآں دا حصہ سن ۔ ابتدائی طور پر، فارسیاں نو‏‏ں کامیابی حاصل ہوئی، لیکن جنرل پاسکیوچ د‏‏ی قیادت وچ روسی توپ خانے دے دستےآں نے بالآخر سردارآباد تے عباس آباد دے قلعےآں تے ایریوان قلعے نو‏‏ں تباہ کر دتا (جو ۲ اکتوبر ۱۸۲۷ نو‏‏ں روسیاں دے حوالے ک‏ے دتا گیا سی)۔ فارس نے امن د‏‏ی درخواست کيتی، تے فروری ۱۸۲۸ وچ ترکمانچے دے معاہدے اُتے دستخط کيتے گئے، جس تو‏ں ایریوان تے نخیچیوان اُتے روسی کنٹرول قائم ہويا۔ اس دے نتیجے وچ خان دے عہد دا خاتمہ ہويا۔ نويں سرحد آراس ندی دے پار تو‏ں گزری۔

۱۸۲۸ وچ روس دے نال اتحاد دے بعد، اس شہر نو‏‏ں آرمینیائی اوبلاست دا انتظامی مرکز قرار دتا گیا۔ اس نے بعد وچ ۹ جون ۱۸۴۹ نو‏‏ں تشکیل دتی گئی ایریوان گورنری دے مرکز دے طور اُتے کم کيتا۔ روسی تسلط دے تحت، یریوان درحقیقت ہموار چھتاں والے مٹی دے گھراں دا اک منزلہ شہر رہیا۔ یریوان د‏‏ی تجارتی تے تزویراندی حیثیت دے نقصان نے اسنو‏ں قفقاز دے کئی دوسرے شہراں وچ جاری اقتصادی ترقی دے عمل تو‏ں روک دتا۔ برانڈی فیکٹری، اِٹاں دے کارخانے تے کئی چھوٹے مینوفیکچرنگ یونٹس دے علاوہ، سوویت دور تو‏ں پہلے یریوان وچ کوئی صنعت نئيں سی۔ پہلی جنگ عظیم وچ اس شہر نو‏‏ں شدید نقصان اٹھانا پيا۔ بالشویک انقلاب تے اس دے نتیجے وچ روس وچ خانہ جنگی دے نال نال ۱۹۱۸ وچ جمہوریہ آرمینیا دے قیام دے بعد (اس دے راجگڑھ دے طور اُتے ایریوان دے نال) ایہ شہر آنے والے ڈھائی سالاں دے لئی تمام آرمینیائی امیداں دا مرکز بن گیا۔ . جمہوریہ آرمینیا دے زوال تے اس دے سوویتائزیشن دے بعد، ایریوان (یریوان ۱۹۳۶ تو‏ں) ۱۹۳۶ تک نويں سوویت آرمینیا دا مرکز رہیا (ٹرانسکاکیشین سوشلسٹ فیڈریٹو سوویت جمہوریہ دے حصے دے طور پر)۔ یریوان قفقاز دے اہ‏م تکنیکی، تعلیمی، سائنسی-تحقیق تے صنعتی مراکز وچو‏ں سی۔ ایہ شہر آرمینیائی قومی تحریکاں دے نال نال گورباچوف دور وچ ثقافتی تے سیاسی پنر جنم دا مرکز وی بن گیا۔

صدیاں پرانی جنگاں د‏‏ی وجہ تو‏ں یریوان د‏‏ی آبادی ۱۸۰۴ وچ کم ہو ک‏ے ۶۰۰۰ رہ گئی۔ اس عرصے وچ آبادی دا اک وڈا اخراج طفلس د‏‏ی طرف دیکھیا گیا۔ آخری خان دے دور وچ رہائشیاں د‏‏ی تعداد وچ وادھا دیکھیا گیا تے ۱۸۲۷ وچ آبادی ۲۰٬۰۰۰ تو‏ں تجاوز کر گئی۔ آرمینیائی دستکاری تے تجارت وچ غالب عہدےآں اُتے فائز سن ۔ ایریوان د‏‏ی آبادی ۱۸۳۱ تے ۱۹۱۳ دے درمیان ۳۰٬۰۰۰ تک ودھ گئی

عصر حاضر

۱۹۲۶ تک، یریوان وچ اک اندازے دے مطابق ۶۵٬۰۰۰ رہائشی رہندے سن ۔ ۱۹۳۹ تک انہاں د‏‏ی تعداد ۲۰۵٬۰۰۰ تک پہنچ گئی۔ ۱۹۳۹ تے ۱۹۵۹ دے درمیان، یریوان د‏‏ی آبادی وچ دو گنیاسے زیادہ وادھا ہويا، جو کہ ۵۱۸٬۰۰۰ بندی ا‏‏ے۔ ۱۹۷۰ وچ ، شہر وچ ۷۷۵٬۰۰۰ رہائشی سن، جنہاں د‏‏ی تعداد ۱۹۹۰ وچ ودھ ک‏ے ۹۶۷٬۲۰۰ ہو گئی۔ شہر د‏‏ی آبادی وچ ۲۰ويں صدی دے آخر تک ہور وادھا دیکھنے وچ آیا جس د‏‏ی وجہ سپتک زلزلہ زدہ علاقے تو‏ں ہجرت تے آذربائیجان تو‏ں آنے والے مہاجرین نيں۔

ہور ویکھو

• یریوان دی فتح
• یریوان د‏‏ی ٹائم لائن

حوالے