حدود العالم

حدود العالم (معنی: حدودِ دنیا، دنیا دی حدود) دسویں صدی عیسوی دی اک جغرافیائی کتاب اے جس دا مصنف اک نامعلوم الاسم فارسی النسل اے جس دا تعلق موجودہ افغانستان دے صوبہ جوزجان تو‏ں سی کتاب دا مکمل عنوان حدود العالم من المشرق الیٰ المغرب اے جس دا معنی اے دنیا دی حدود مشرق تو‏ں مغرب تک۔ اس کتاب دا انگریزی ترجمہ اک روسی مترجم ولادی میر منورسکی نے 1937ء وچ The Regions of the World دے نام تو‏ں کیتا سی اِس انگریزی ترجمہ وچ لفظ حدود دا انگریزی ترجمہ Boundriesکے متبادل لفظ تو‏ں کیتا گیا اے جو علاقائی جغرافیائی تقسیم دے لئی استعمال ہوندا اے۔ولادی میر منورسکی نے حدود العالم دا معنی ایہ بیان کیتا اے کہ اوہ علاقائی خطے جتھ‏ے تک انسانی رسائی ممکن اے۔

مواد

کتاب حدود العالم دا صفحہ اول چونکہ مخطوطہ دے نال دستیاب نئيں ہويا تے ایہ امتدادِ زمانہ دی نذر ہويا۔ کتاب دے اختتام اُتے مصنف دے قلمی بیان تو‏ں معلوم ہوندا اے کہ ایہ کتاب 372ھ/ 982ء وچ مکمل ہو گئی سی۔ تے اِس کتاب دا اِنتساب آل فریغون دے اک حکمران ابو الحارث محمد متوفی 372ھ/ 982ء دے نام اے۔ ولادی میر منورسکی دا خیال اے کہ اِس کتاب دا مصنف شاید شعیاء بن فریغون اے جو متعدد تحقیقی و علمی کتب دا مصنف سی، ہور برآں اُس دی مشہور تصنیف جوامع العلوم اے جو امیر چغانیاں دے نام منتسب سی ۔ موجودہ دستیاب شدہ مخطوطہ کتابِ ہذا دا مواد چار حصےآں وچ تقسیم اے:

• جتھ‏ے نامہ دی اک نقل جو دراصل محمد ابن نجیب بکران دی تصنیف اے۔
• موسیقی دے حوالے تو‏ں اک مختصر سا پیرایہ۔
• حدود العالم دا اصل مخطوطہ
• امام فخر الدین رازی دی تصنیف جامع العلوم دی اک نقل۔

حدود العالم وچ دنیا دی معلومات جمع کيتی گئی نيں۔ مصنف نے اِس وچ لوگاں، زباناں، ممالک، لباس، خوراک، مذاہب و ادیان، مقامی صنعتاں، شہراں، قریاں تے قصباں، جھیلاں، دریااں، صحرااں، سیاست، خاندان ہائے سلطنت تے تجارتی شاہراہاں دا ذکر کیتا اے۔ آباد دنیا وچ ایشیا، یورپ تے لیبیا یعنی مغرب دے جغرافیائی احوال تحریر کیتے نيں۔ مصنف نے خط استوا دے شمال وچ واقع 45 ممالک دا تذکرہ کیتا اے۔

کتاب دی تحریرسے معلوم ہوندا اے کہ مصنف نے اُنہاں ممالک دا سفر نئيں کیتا جنہاں دا اوہ تذکرہ کردا اے بلکہ ایہ معلومات شنیدہ دا مجموعہ اے جو مصنف نے ابتدائی کتب ہائے جغرافیہ تے ماہرین جغرافیہ دے ذریعہ حاصل کيتیاں مگر حیران کن گل ایہ اے کہ مصنف کسی وی کتابی ماخذ دا ذکر نئيں کردا۔ اِس مسئلہ نو‏‏ں جدید ماہرین و محققین نے حل کر لیا اے کہ حدود العالم وچ اصطخری دی کتاب المسالک و الممالک تو‏ں کئی اِقتباست نقل کیتے نيں، ہور ایہ کہ جیحانی تے ابن خردادبہ دی کتب تو‏ں وی اِقتباست مصنف نے ہو بہو نقل کیتے نيں۔

دریافت تے ترجمہ

اِس کتاب دا قلمی مخطوطہ سب تو‏ں پہلے اک روسی مستشرق الیگزینڈر تومنسکی نے 1892ء وچ شہر بخارا تو‏ں دریافت کیتا۔ ایہ مخطوطہ دراصل اک فارسی مورخ ابو الموید عبد القیوم ابن الحسین ابن علی الفارسی دی اک تصنیف وچ موجود سی جو 656ھ/ 1258ء وچ لکھی گئی سی۔ اِس مخطوطے دا اشاریہ ویسلی بارٹلڈ نے مرتب کیتا تے اوہ 1930ء وچ شائع ہويا سی روسی مستشرق ولادی میر منورسکی نے 1937ء وچ اِسی مخطوطہ نو‏‏ں مدنظر رکھیا تے اِس دا انگریزی ترجمہ شائع کیتا جدو‏ں کہ اِس کتاب دا فارسی متن ایران تو‏ں 1961ء وچ منوچہر ستودہ نے شائع کیتا۔

اہمیت

محققین و ماہرین جغرافیہ دے نزدیک ایہ کتاب وسطی ایشیا دے قدیمی و تاریخی حالات جاننے دے لئی انتہائی اہ‏م اے۔ علاوہ ازاں ایہ اِنہاں تمام علاقےآں وچ بولی جانے والی زباناں دی نشان دہی وی کردی اے۔

ادب

• V. Minorsky (Hrsg.): Hudud امام عالم اے۔ علاقےآں دی دنیا: اک فارسی جغرافیہ، 372 A. H. / 982 A. D., ترجمہ تے وضاحت کيتی طرف تو‏ں وی Minorsky ؛ دیباچے دی طرف تو‏ں V. V. Barthold، لندن 1937
• C. E. Bosworth وچ: انسائیکلو؟ نويں ایڈیشن، s.v. ḤUDŪD امام ʿĀLAM

نسخہ حدود العالم آن لائن پڑھیے

اِس ربط اُتے حدود العالم دا انگریزی ترجمہ پڑھا جاسکدا اے

باہرلے جوڑ

• Hudud al-'عالم، دنیا دے خطے