سونامی

فائل:Tsu05.jpg

سونامی تو‏ں متعلق اک قدیم جاپانی پینٹنگ

جب تو‏ں ساڈی زمین وجود وچ آئی اے تب ہی تو‏ں اس اُتے تبدیلیاں دا سلسلہ اک ترتیب و تنظیم دے نال جاری اے، انہی تبدیلیاں دے نتیجے وچ زمین دے بوہت سارے خشک حصّے سمندر وچ ڈُب جاندے نيں تے بوہت سارے نويں جزیرے سطحِ سمندر اُتے اُبھر آندے نيں۔ ایہ وی ہُندا اے کہ ہزاراں میل تک خشکی دا وڈا حصّہ سمندر د‏‏ی نذر ہوجاندا اے یا فیر سمندر دے پِچھے ہٹنے تو‏ں نويں ساحل اُبھر آندے نيں۔ ماہرینِ ارضیات دے مطابق زمین د‏‏ی ایہ تبدیلیاں زلزلاں د‏‏ی اُنہاں خفیف لہراں تو‏ں رونما ہُندیاں نيں جنہاں دا سبب زمین د‏‏ی اندرونی چٹاناں دے ارتعاشات نيں۔ ماہرین دے مطابق ساڈی زمین اُتے سال بھر وچ تقریباً بارہ ہزار زلزلے آندے نيں۔ جنہاں وچو‏ں بیشتر دا سانو‏ں پتہ وی نئيں چلدا۔ انہاں وچو‏ں تقریباً صرف اک ہزار زلزلے سائنسی آلات دے بغیر ہی انسان محسوس کر سکدا ا‏‏ے۔ کم و بیش سو زلزلے تباہ کن قسم دے ہُندے نيں۔ جدو‏ں کہ سال وچ اک زلزلہ تاں ایسا آندا اے جسنو‏ں بجا طور اُتے قیامت خیز کہیا جاسکدا ا‏‏ے۔ سطح زمین اُتے آنے والے زلزلے تاں ہزاراں مکانات تے بلند و بالا عمارتاں نو‏‏ں زمین بوس کردیندے نيں مگر زیرِآب زلزلے انہاں تو‏ں کدرے زیادہ خطرنا‏‏ک ہُندے نيں۔ اے تو‏ں زلزلاں دے نتیجے وچ سمندر د‏‏ی لہراں بے قابو ہوجاندیاں نيں تے کئی کئی سو فٹ اُچی سمندری لہراں ساحل د‏‏ی جانب آسیب بن کر دوڑتی نيں تے دیکھدے ہی دیکھدے پورے شہر نو‏‏ں ڈبو دیندی نيں۔ بحر اوقیانوس، بحرالکاہل دے جزیرے تے جاپانی جزیرے دے لوکاں نو‏‏ں ایداں زیرِ آب زلزلاں تو‏ں با رہیا واسطہ پیندا رہیا ا‏‏ے۔ جاپانیاں نے انہاں پہاڑاں د‏‏ی مانند بلند لہراں نو‏‏ں سونامی دا ناں دتا۔

اصطلاحات

3ڈی سونامی، دیکھنے دے لئی طق کرن

سونامی

جاپانی لفظ سونامی دو لفظاں دا مجموعہ ا‏‏ے۔ سو( Tsu( 津 دے معنی ساحل تے بندرگاہ دے ہيں تے نامی Nami 波 بلند تے طويل القامت موجاں نو‏‏ں کہندے ہيں۔ سونامی دے لغوی معنی ہيں بندرگاه ناں اتھل پھتل كردينے والی ديوقامت لہراں دے ہيں۔

طغيانی امواج

انگريزی ميں ساحلی امواج Harbour Waves تے عام طور اُتے طغيانی امواج Tidal Waves کہیا جاندا ا‏‏ے۔

سونامی د‏‏ی سائنس

فائل:Tsu01.jpg

زمین د‏‏ی ساخت: قشر Crust، غلاف Mantle، بطون Core

سونامی کيا ہي؟ تے کياں پيدا ہُندا ہي؟ يہ جاننے تو‏ں پہلے اسيں زمين د‏‏ی ساخت اُتے غور کردے ہيں۔ ماہرينِ ارضيات کہندے ہيں کہ ساڈی زمين تہ در تہ چٹاناں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ زمين د‏‏ی بالائی سطح اس دا پوست اے جسنو‏ں قشر Crust کہندے ہيں۔ اس د‏ی گہرائی 35 تو‏ں 70 کلوميٹر اے تے سمندر ميں يہ گہرائی 5 تو‏ں 10 کلوميٹر ہوجاندی ا‏‏ے۔ اس دے نيچے دوسری تہ زمين دا غلاف يا Mantle کہلاندی ا‏‏ے۔ يہ مينٹل 2 ہزار نو سو کلوميٹر گہرا اے تے دو حصےآں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اوپری حصّہ کرئہ جامد Lithosphere تے زيريں حصّہ کرئہ مائعی Asthenophere کہلاندا اے اس دے بعد زمين د‏‏ی آخری پرت زمين دا مرکز یا بطون Core اے جو ساڈھے تين ہزار کلوميٹر گہرا اے تے پگھلے ہوئے لاوے ميگما Magma اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

فائل:Tsu02.jpg

زمین د‏‏ی پلیٹاں

زمين د‏‏ی بالائی سطح Crust جو مختلف چٹاناں تو‏ں مل ک‏ے وجود ميں آئی اے يہ نہ تاں ساکن اے تے نہ ہی ہميشہ ايک شکل ميں قائم رہندی اے بلکہ رفتہ رفتہ اس ميں تبديلياں رونما ہُندی رہندی ہيں۔ گوکہ زمين د‏‏ی سطح ہميں بظاہر يکساں تے ہموار محسوس ہُندی ہيں مگر گہرائی ميں جاک‏ے يہ پندرہ مختلف طرح دے ٹکڑےآں ميں منقسم اے جو زمين د‏‏ی پليٹيں Plates کہلاندی ہيں۔ يہ پليٹيں نہ تاں ايک دوسرے تو‏ں جدا ہيں تے نہ ہی بالکل ملی ہوئی ہيں بلکہ يہ نيچے پھيلے ہوئے لاوے ميگما دے اُتے مسلسل تيرتی رہندی ہيں، جيسے لکڑی دے وڈے وڈے ٹکڑے کسی جھيل د‏‏ی ساکن سطح اُتے تير رہے ہون۔ نارمل حالت ميں انہاں پليٹاں د‏‏ی حرکت انتہائی معمولی ہُندی اے تے يہ ايک سال ميں تقريباً 6 انچ دے حساب تو‏ں فاصلہ طے کردی ہيں۔

فائل:Tsu03.jpg

پلیٹاں د‏‏ی حرکات

جب زمين دے اندرونی کّرے ميں موجود پگھلے ہوئے مادّے ميگما Magma ميں ہلچل پيدا ہُندی اے تاں يہ پليٹيں وی اس جھٹکے تو‏ں متحرک ہونے لگتی ہيں۔ ميگما انہاں پليٹاں د‏‏ی حرکت ميں توانائی فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔ زمين اُتے موجود پہاڑ ميگما د‏‏ی ہلچل ميں توازن رکھدے ہيں تے اس دے دبائو نو‏‏ں روک ليتے ہيں۔ مسلسل تيرنے تے حرکت کرنے تو‏ں زمين ميں ارضياندی تبديلياں رونما ہُندی ہيں۔ جے اس دوران کدی ميگما د‏‏ی طغيانی اچانک ودھ جاندی اے تاں جُڑی ہوئی پليٹيں آپس ميں ٹکراندی ہيں۔ اس باہمی ٹکرائو تو‏ں زيرِ زمين غير معمولی توانائی يا دبائو پيدا ہُندا اے جو اردگرد د‏‏ی چٹاناں دے لئی ناقابلِ برداشت ہوجاندا اے تے يہ توانائی زبردست دھماکےآں تے خوفناک گڑگڑاہٹ د‏‏ی صورت ميں پليٹاں د‏‏ی دراڑاں اُتے آباد بستياں ميں زلزلہ د‏‏ی صورت ميں تے سمندری سطح اُتے سونامی د‏‏ی شکل ميں ظاہر ہُندی ہيں، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں پانی ميں شديد طغيانی پيدا ہُندی اے تے سمندر بعض اوقات بے قابو ہوک‏ے کئی کئی سو فٹ اُچی لہريں بناليتا اے جو ايک ہی لمحے ميں کسی وی ساحلی شہر نو‏‏ں تہس نہس کرسکدی ہيں۔

فائل:Tsu04.jpg

سونامی

ميگما Magma دا دباؤ زمين د‏‏ی پليٹاں د‏‏ی سطح وی تبديل کرديتا اے جس تو‏ں اچانک ارضياندی تبديلياں رونما ہوجاندی ہيں تے زمين ميں مدّوجزر پيدا ہوجاندا ا‏‏ے۔ زمين دے بعض حصّے اُبھر کر نويں جزيرے بن جاندے ہيں تے بعض جزيرے سمندر ميں غرق ہوجاندے ہيں۔

خصوصیات

لہراں جدو‏ں کم گہرے پانی وچ داخل ہُندیاں نيں، ایہ اس دے طول و عرض نو‏‏ں ودھیا دیندا ا‏‏ے۔

واپسی

اک لہر دے نال منسلک سطح آب دا ریتھمک "واپسی" د‏‏ی اک مثال۔ اک ایسی وڈی لہر د‏‏ی واپسی، اک ہور وڈی لہر دوبارہ آنے دا پیش خیمہ وی ثابت ہر سکدی ا‏‏ے۔

جنوبی ایشیا وچ آنے والا سونامی

گزشتہ 26 دسمبر 2004ءکو جنوبی ایشیا وچ آنے والا سونامی کس طرح رونما ہويا؟ اس دے متعلق امریکی جیولوجسٹ دسدے نيں کہ انڈونیشیا د‏‏ی ریاست سماٹرا وچ آچے صوبے دے دار الحکومت بنداآچے دے جنوب مشرقی سمت 155 میل دور بحرہند د‏‏ی سطح سمندر تو‏ں 6 میل تھلے پیدا ہونے والے زلزلہ دے نتیجہ وچ ایہ سونامی وجود وچ آیا۔ بحر ہند وچ واقع کرہ ارض د‏‏ی دو پلیٹاں ”برما پلیٹ“ تے ”انڈین پلیٹ“ د‏‏ی حرکت عام طور اُتے 6 سینٹی میٹر سالانہ ہُندی ا‏‏ے۔ زیرِ زمین موجود آتشی لاوے Magma د‏‏ی غیر معمولی طغیانی دے باعث ایہ پلیٹاں اچانک 15 میٹر اگے ودھ گئياں۔ اس ٹکرائو تو‏ں زبردست توانائی خارج ہوئی جو 200 سیکنڈ دے اندر دائراں د‏‏ی صورت وچ زمین د‏‏ی سطح تک پہنچی تے زلزلہ د‏‏ی صورت اختیار کرگئی۔ ریکٹر اسکیل اُتے زلزلے د‏‏ی شدت 9.1 ڈگری magnitude دسی گئی۔ اس زلزلے د‏‏ی شدت نے اک ہزار کلومیٹر زیرِ آب رقبہ شق کر دتا، ایويں جو خلا پیدا ہويا اسنو‏ں سمندر دے پانی نے تیزی دے نال پورا کر دتا مگر جدو‏ں وسیع پے مانہ اُتے پانی اک خلاءماں داخل ہويا تاں پِچھے تو‏ں آنے والی لہراں د‏‏ی رفتار بگڑگئی تے اس نے اُچی لہراں نو‏‏ں جنم دتا جسنو‏ں سونامی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ سونامی لہراں 600 میل فی گھنٹہ د‏‏ی رفتار تو‏ں بندا آچے دے ساحل اُتے پہنچاں، اس شہر نو‏‏ں تقریباً پوری طرح برباد کرڈالا۔ ایہ سونامی لہراں دائرے د‏‏ی صورت وچ ملائشیا، تھائی لینڈ، برما تے بنگلہ دیش ہُندی ہوئی اک تو‏ں دو گھینٹے وچ سری لنکا تے بھارت تک پہنچ گئياں۔ 4 گھینٹے وچ مالدیپ تے ست تو‏ں اٹھ گھینٹے وچ صومالیہ، سیشلز، کینیا تے تنزانیہ پہنچ ک‏ے درجناں افراد د‏‏ی ہلاکت دا سبب بنیاں۔ انڈونیشیا وچ انہاں لہراں د‏‏ی اونچائی 35 فٹ سی زیادہ بلند سی۔ مالدیپ، بھارت تے [[سریلنکا][ ميں 18 تو‏ں 34 فٹ تک، ملائشیا وچ 16 تو‏ں 20 فٹ، تھائی لینڈ وچ 16 تو‏ں 35 فٹ، بنگلہ دیش وچ 4 تو‏ں 7 فٹ اُچی لہراں سن تے جنوب مغربی افریقہ دے ساحلاں اُتے انہاں لہراں د‏‏ی اونچائی 6 تو‏ں 7 فٹ بلند سی۔

حوالے

سونامی (جپانی) سمندری موجاں دا لگاتار کنڈے نال ٹکران تے اوتھے تباہی پھیلان نوں کیندے نیں۔