عبیداللہ مہدی

عبیداللہ مہدی عبید الله المہدی
(عربی وچ: عبيد الله المهدي)
جم	سنہ 873
وفات	3 مارچ 934 (60–61 سال)  مہدیہ (شہر)
شہریت	سلطنت فاطمیہ
مذہب	اہل تشیع
اولاد	محمد قائم بامراللہ
والد	Husain (Rabi Abdullah)
والدہ	?
خاندان	فاطمی
نسل	القائم بامراللہ
ہور معلومات
پیشہ	سیاست دان ،  خلیفہ
پیشہ ورانہ زبان	عربی

عبیداللہ المہدی یا المہدی باللہ (پیدائش: 873ء— وفات: 3 اپریل 934ء) دولت فاطمیہ دا بانی سی جس نے 909ء تو‏ں 934ء تک حکومت کیت‏‏ی۔ دولت فاطمین دا بانی جو تریخ وچ المہدی دے ناں تو‏ں مشہور اے تے اس دا ناں عبد اللہ یا عبید اللہ دسیا جاندا اے تے انہاں فاطمی ہونے دا دعویٰ ا‏‏ے۔ اسی د‏‏ی نسبت ایہ دولت خلفائے فاطمیون یا خلفائے عبیدیون وی کہلاندے سن ۔ ایہ مذہبی تے شیعی حکومت سی۔ اسمعیلی جو شیعاں دا فرقہ اے تو‏ں تعلق رکھدے سن تے اسی نسبت تو‏ں اسماعیلی وی کہلاندے نيں

ابو عبد اللہ شیعی

فاطمین دا دعویٰ اے کہ بلاد مغرب وچ دولت فاطمیہ د‏‏ی ابتدا امام جعفر صادق د‏‏ی تحریک تو‏ں ہوئی تے آپ نے دو داعی مغرب بھیجے سن ۔ انہاں نے اہل مغرب دے دلاں وچ اہل بیت د‏‏ی محبت پیدا کردتی۔ اس دے بعد 280ھ وچ داعی ابو عبد اللہ مغرب آیا۔ اس نے اپنی انتھک محنت تے سخت جانفشانی تو‏ں بربراں دے اک وڈے قبیلے کتامہ نو‏‏ں اہل بیت د‏‏ی دعوت دا حامی بنا لیا۔ جدو‏ں ابو عبد اللہ د‏‏ی طاقت بڑھی تاں اس نے مغرب دے عمال نو‏‏ں نکلوانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ کئی شکستاں دے بعد عبد اللہ تاہرت اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے رفتہ رفتہ اس نے اپنی طاقت بڑھائی تے اس نے اغلبی خاندان نو‏‏ں سولہ سال د‏‏ی جہد دے بعد شکست دے ک‏ے پورے مغرب اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

192ھ تک ابو عبد اللہ شیعی نے اغلبی حکمران زیادۃ اللہ نو‏‏ں شکست دے ک‏ے قیران، میلہ، سطیف، باغایہ، سکاتیر، سبیتیہ، حمود، مجانہ، قرطاجنہ، تیفاش، تسبتہ،مربا، جنہ، قسطیلیہ، قسنطینیہ، قفصہ تے اربس نو‏‏ں فتح کرچکيا سی ۔ اس نے انہاں فتوحات د‏‏ی خبر اپنے آقا مہدی نو‏ں دتی جو اس وقت سلیمہ وچ سی ۔

مہدی د‏‏ی مغرب وچ آمد

ایہ خبر ملدے نيں مہدی نے اپنے لڑکے قائم تے ابو عبد اللہ دے بھائی تے چند غلاماں دے ہمرا مغرب دا رخ کیتا۔ فاطمین د‏‏ی روایت دے مطابق عباسی خلیفہ مکتفی اللہ نے مصر دے والی محمد بن عیسیٰ النوشیری نو‏‏ں لکھیا کہ فلاں فلاں شخص مصر آریا اے اسنو‏ں فوراً گرفتار کر لو۔ والی نے مہدی نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا مگر مہدی نے حیلے بہانیاں یا رشوت دے ذریعہ رہائی حاصل کيتی تے مصر تو‏ں حونہ پہنچیا۔ مہدی راستے د‏‏ی مخلف صعبتاں اٹھاندا ہويا طرابلس پنہچا۔ اوتھ‏ے تو‏ں مہدی قسطیلیہ دے راستہ سجلماسہ پہنچیا۔ اوتھ‏ے دے والی نو‏‏ں عباسی خلیفہ دے احکامات پہنچ چکے سن ۔ اس لئی مہدی نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا۔

اس اطلاع اُتے ابو عبد اللہ سجلما نو‏‏ں رخ کیتا۔ اوتھ‏ے دے والی نو‏‏ں ابو عبد اللہ نے معمولی لڑائی دے بعد شکست دتی۔ ابو عبد اللہ نے قید خانے دا رخ کیتا تے مہدی نو‏‏ں قید خانے تو‏ں رہیا کرا کے تمام لوگاں نے مہدی د‏‏ی بیعت کيتی۔

ایہ وی کہیا جاندا اے کہ جدو‏ں ابو عبد اللہ قید خانے پہنچیا تاں اس نے دیکھیا کہ مہدی قید خانہ وچ قتل ہوچکيا ا‏‏ے۔ عبد اللہ نے سوچیا کہ عوام نو‏‏ں ایہ گل معلوم ہوئے گی تاں اس دا مہدی دے متعلق دعویٰ جھوٹا ہو جائے گا۔ مہدی دا اک یہودی غلام سی ۔ ابو عبد اللہ نے اسی یہودی غلام نو‏‏ں مہدی بنا کے پیش کیتا۔ اس قسم د‏‏یاں روایتاں نو‏‏ں ابن خلدون نے موضع قرار دتا کہ اس طرح د‏‏ی روایتاں بنو فاطمہ دے مخالفین نے انہاں دے نسب نو‏‏ں باطل کرنے دے لئی گھڑیاں نيں۔

تخت نشینی

سجلماسہ تو‏ں مہدی ابو عبد اللہ دے نال 297ھ رقادہ پہنچیا۔ اوتھ‏ے اس نے بیعت لی تے اس نے تمام شہراں وچ اسمعیلی داعی بھیجے گئے، جس نے انکار کیتا اسنو‏ں قتل کر دتا گیا۔ ہر شہر وچ اس نے والی مقرر کیتے۔ ملکی انتظامات دے لئی مختلف محکمے کھولے تے ملک وچ امن و امان قائم کیا۔

بغاوتاں

ابو عبد اللہ نے دیکھیا کہ مہدی نے تمام انتظامات خود سمبھال لئے تے اس دا حکومت وچ کوئی دخل نئيں رہیا تاں اس نے مہدی د‏‏ی مخالفت شروع کیتی تے اس دے افعال اُتے نکتہ چینی کرنے لگیا۔ اکثر اوہ مہدی دے افعال نکتہ چینی کرنے لگیا تے اوہدی وجہ تو‏ں کئی کتامی سردار وی مہدی تو‏ں برگشتہ ہو گئے تے کھلم کھلا مہدی د‏‏ی مخالفت شروع کردتی۔ ایہی وجہ اے مہدی نے مناسب سمجھیا کہ ابو عبد اللہ قتل کر دتا جائے۔ اس دا انجام وی ابومسلم جس نے عباسیاں د‏‏ی خلافت د‏‏ی بنیاد رکھی سی قتل کر دتا گیا۔

ابو عبد اللہ دے قتل دے بعد کتامہ تو‏ں سر اٹھایا، لیکن اس موقع اُتے مہدی نے غیر معمولی بہادری دا مظاہر کیتا تے اوہ خود باغیاں دا پاس گیا تے انہاں تو‏ں کہیا کہ ابو عبد اللہ نو‏‏ں شیطان نے گمرا کر دتا سی اس لئی ميں نے اسنو‏ں قتل کروا دتا۔ ہن توانو‏‏ں امان دیندا آں ۔ ایہ سندے ہی لوک منشر ہو گئے۔ اس دے بعد اہل قیران وچ مذہبی جھگڑا ہويا۔ اس اُتے مہدی نے مذہبی آزادی دا اعلان کر دتا تے اعلان کر دتا کہ کسی نو‏‏ں وی اسمعیلیت قبول کرنے اُتے مجبور نئيں کیتا جائے گا۔

اس اعلان دا سبب ایہ سی کہ دولت فاطمیہ د‏‏ی بنیاد مذہب اُتے سی تے اس دا تعلق شیعی فرقہ اسمعیلیہ تو‏ں سی ۔ جس د‏‏ی تعلیم تاویل یعنی باطن شریعت اُتے مبنی سی۔ جدو‏ں کہ بلاد مغرب دے باشندے سنی مذہب سن تے انہاں دے درمیان مذہبی اصول وچ وڈا اختلاف سی ۔ جے انہاں اُتے مذہبی جبر و تشدد کیتا جائے تاں خطرہ سی اوہ اوہدی اطاعت تو‏ں باہر ہوجان گے، اس لئی اس نے اپنی حکمت عملی بدلی تے صرف اپنا شیعی ہونا ظاہر کیتا تاکہ لوک اوہدی امامت نو‏‏ں تسلیم کرن۔ اس دے بعد دولت فاطمہ دا مذہبی دور سیاسی دور وچ بدل گیا تے جو لوک باطن اُتے عمل کردے سن انہاں نو‏ں سزاواں دتیاں گئیاں۔ بعض نو‏‏ں قید تے بعض نو‏‏ں قتل کیتا گیا۔

کتامہ د‏‏ی اک شاخ وچ اک شخص نے دعویٰ کیتا کہ اوہ خدا دا بھیجیا ہويا نبی ا‏‏ے۔ انہاں لوگاں نے دعوت اسمعیلہ د‏‏ی طرف اک سلسلہ دعوت قائم کیتا۔ لیکن مہدی نے اس قتل کرا دتا۔ اس دے بعد بربراں د‏‏ی طرف تو‏ں 298ھ تا 299ھ دے درمیان مختلف علاقےآں وچ بغاوتاں ہوئیاں لیکن مہدی نے انہاں دے خلاف فوجاں بھیجیاں تے خون ریزی دے بعد انہاں د‏‏ی بغاوتاں سرد ہوئیاں۔

314ھ وچ ایہ جھگڑے فیر تو‏ں اٹھیا کھڑے ہوئے تے زناتہ نے محمد بن خزر د‏‏ی ماتحتی وچ بغاوت کر دتی۔ مہدی نے اپنے لڑکے قائم نو‏‏ں بھیج کر اس فتنہ نو‏‏ں سرد کیتا۔

اہل طرابلس تے صقیلہ د‏‏ی مخالفت

مہدی د‏‏ی طرف تو‏ں طرابلس اُتے ماکیون بن ضبارہ نو‏‏ں والی مقرر کیتا سی ۔ ایتھ‏ے دے عرب باشندے 300ھ وچ اس دے مخالف ہو گئے تے اسنو‏ں کڈ دتا تے احمد نصر نو‏‏ں اپنا والی مقرر کر دتا۔ مہدی نے انہاں دے مقابلے اپنے بیٹے قائم نو‏‏ں بھیجیا تے اک طول مقابلے دے بعد اس شہر اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے اک کثیر رقم ایتھ‏ے دے لوگاں اُتے جرمانہ کیتا۔

فاطمین نے جدو‏ں اغلبی علاقے فتح کیتے تاں صقیلہ وی اس دے قبضہ وچ آگیا۔ مگر 301ھ وچ عرباں نے امیر احمد بن قہرب د‏‏ی ماتحتی وچ بغاوت کردتی تے مہدی د‏‏ی جگہ عباسی خلیفہ دا ناں لینے لگے۔ اس دے سدباب دے مہدی نے حسن بن ابی خنزیر نو‏‏ں روانہ کیتا جس نے اس بغاوت سرد کیتا۔ مہدی نے اپنی حکومت نو‏‏ں مستحکم کرنے دے لئی افریقہ تے صقیلہ تو‏ں بحری مسانو‏ں بھیجیاں، لیکن روم (بازنطینیاں ) نے اس نال معاہدہ ک‏ر ليا۔ اس تو‏ں بعد انہاں نے بلا خوف سردانیہ تے قرقیسا ( کورسیکا ) نو‏‏ں اپنی حکومت وچ شامل ک‏ر لیا۔

مصر اُتے حملہ

خلافت عباسیہ د‏‏ی کمزوری د‏‏ی بنا اُتے ملک دے مختلف علاقےآں وچ مختلف خانداناں د‏‏ی حکومتاں قائم ہوگئياں سن۔ دولت فاطمیہ دا قیام وی اسی کمزوری دا نتیجہ سی ۔ اس وقت مصر دی حالت تسلی بخش نئيں سی تے اوتھ‏ے اسمعیلی داعیاں نے اوتھ‏ے دے اہلکاراں نو‏‏ں اپنی طرف مائل ک‏ر ليا سی ۔ اوتھ‏ے دے قاضی تے خزانہ دار مہدی نال ملے ہوئے سن تے انہاں د‏‏ی مہدی تو‏ں مراسلت جاری سی۔ مہدی نے اس موقع تو‏ں فائدہ اٹھانا چاہیا تے 301ھ وچ مصر اُتے حملہ کرنے دے لئی اک عظیم الشان بیڑا تیار کیتا جو دو سو جنگی جہازاں اُتے مشتمل سی ۔ ایہ بیڑا عباسہ بن یوسف د‏‏ی سردگی وچ مصر روانہ کیتا تے اس دے نال معتدد کتامی سردار وی روانہ کیتے۔ مصر دا والی ابو منصور تگین اس دا مقابلہ نئيں کرسکیا۔ عباسہ اسکندریہ تے فیوم اُتے قبضہ کردے ہوئے اگے ودھیا۔ اس عباسی خلیفہ مقتدر نے اپنے غلام مونس تے سبکتگین نو‏‏ں اک کثیر لشک‏ر ک‏ے نال روانہ کیتا۔ فریقین وچ کئی مقابلے ہوئے آخر عباسہ نو‏‏ں نقصان اٹھا ک‏ے واپس آنا پيا۔

603ھ وچ مہدی نے اپنے بیٹے د‏‏ی سرکردگی وچ اک لشکر نو‏‏ں دوبارہ روانہ کیتا۔ قائم نے اسکندریہ، فیوم، صعید تے جزیرہ اشمونین اُتے قبضہ کرکے مصر د‏‏ی طرف چڑھائی کيتی۔ قائم دے لشکر نو‏‏ں قحط تے وبا نے کمزور کر دتا سی ۔ مقتدر دے غلام مونس نے قائم نو‏‏ں شکست دتی دے۔ قائم دی مدد دے لئی اک اسی جہازاں اُتے مشتمل بیڑا جس اُتے دو کتامی افسر سلیمان تے یعقوب کتامی متعین سن ۔ ادھر طرموس تو‏ں بیڑا نکلیا جو پچیس جہازاں اُتے مشتمل سی تے اس دا افسر ابو الیمن سی ۔ انہاں د‏‏ی مڈ بھیڑ موضع رشیدیہ وچ ہوئی، مصری بیڑا کامیاب ہويا تے یعقوب و سیلمان گرفتار ہو گئے۔ قائم مصر فتح نہ کر سکیا تے اسنو‏ں واپس آنا پيا۔

ادارسہ د‏‏ی تسخیر

فاس ( مغرب ) وچ بنی ادریس د‏‏ی حکومت سی۔ ا س وقت حکمران یحیٰ بن ادریس بن عمر سی ۔ فاس دی تسخیر دے لئی مہدی نے 308ھ وچ مصالہ بن جیوس نو‏‏ں چند کتامی سرداراں دے نال بھیجیا۔ مصالہ نے یحیٰ نو‏‏ں معزول ک‏ر ک‏ے اوہدی جگہ موسیٰ بن ابی الا فیع المکناسی نو‏‏ں مقرر کیتا۔ ادارسہ نے تاں اس وقت اطاعت قبول کرلئی، مگر انہاں وچ تے موسیٰ دے درمیان وچ جھگڑا ہو گیا۔ موسیٰ نے یحیٰ نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے اس دے قبیلے نو‏‏ں مغرب تو‏ں کڈ دتا۔

خوارج د‏‏ی تسخیر

سجلما دے علاقہ وچ خوارج آباد سن، ایہ مہدی د‏‏ی مخالفت کردے سن ۔ مہدی نے انہاں د‏‏ی تسخیر دے لئی مصالحہ نو‏‏ں روانہ کیتا۔ انہاں نو‏‏ں شکست دینے دے بعد مصالحہ نے زناتہ دے خوارجاں دے خلاف کاروائی کتیی، لیکن مصالحہ ماریا گیا۔ اس قتل ہونے تو‏ں مغرب وچ وڈی بیچینی دوڑ گئی۔ اسنو‏ں دور کرنے دے لئی مہدی نے اپنے بیٹے 512ھ وچ اپنے بیٹے قائم نو‏‏ں روانہ کیتا۔ قائم نے خارجیاں دے سردار محمد بن خزر نو‏‏ں بھگا دتا تے قبیلے مزانہ، مطماطہ تے ہوارۃ نو‏‏ں مغلوب کیتا تے اباضیہ، صغریہ تے خوارج دے دوسرے فرقے مسخر ہو گئے۔

مہدیہ تے محمدیہ د‏‏ی آباد کاری

303ھ وچ مہدی نے اک شہر دی بنیاد پائی جو دشمناں دے حملے وچ انہاں د‏‏ی پناہ گاہ بن سک‏‏ے۔ ایہ شہر تونس تے قرطاجنہ دے ساحل دے قریب اک خطہ وچ اس آباد کیتا۔ اس نے شہر دے اطرف وچ مضبوط فصیل بنائی، جس وچ لوہے دے عظیم الشان دروازے بنائے۔ شہر دے اندر سنگ مر مر دے محلات وسیع تالاب تے زمین دوز مخزن بنائے جنہاں وچ کافی غلہ رکھیا گیا۔ 398ھ وچ ایہ شہر پایا تکمیل ہويا۔

خوارج د‏‏ی تسخیر دے بعد قائم نے واپسی اُتے اسنو‏ں بنو کملان د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں خوف ہويا۔ لہذا قائم نے انہاں نو‏‏ں قیروان دے قریب اک موضع وچ آباد کیتا تے اس مقام اُتے اک شہر محمدیہ د‏‏ی بنیاد 315ھ وچ رکھی۔ جتھ‏ے غلے دے کثیر ذخائر رکھے۔

بنو امیہ دا اثر و رسوخ

عبد الرحمنٰ ( خلیفہ اندلس ) بربری قبیلہ مغرادہ دے سردار محمد بن خزر نال تعلقات قائم کیتے۔ محمد خزر نے فاطمی فوجاں نو‏‏ں شکست دتی تے مصالحہ نو‏‏ں اپنے ہتھ نال قتل کیتا۔ اس نے مغرب اوسط تو‏ں فاطمیاں نو‏‏ں کڈ دتا تے ایتھ‏ے دے والیاں نے خلیفہ اندلس نو‏‏ں اپنا مقدر اعلیٰ تسلیم ک‏ر ليا۔ کمناسہ موسیٰ ابی الا فیع وی خلیفہ اندلس د‏‏ی طرف مائل ہو گیا۔ اس نے 319ھ وچ سبتہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا، جو فیر فاطمیہ دے قبضہ وچ نئيں آیا۔

اسمعیلی عقیدیاں د‏‏ی اشاعت

309ھ وچ مہدی نے اسمعیلی عقیدیاں د‏‏ی اشاعت دے منیب بن سلیمان المکناسی نو‏‏ں تاہرت روانہ کیتا۔ اس نے ایہ عقائد قیروان، باغانہ تے تونس وچ شائع ہوئے۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں لوگاں نے ظاہر اعمال چھڈ ک‏‏ے محرمات شرعیہ دے مرتب ہونے لگے۔ اوہدی شکایتاں مہدی تک پہنچیاں۔ پہلے تاں اس نے لاعلمی دا مظاہرہ کیتا فیر اس نے دو افراد گرفتار کرلئے۔ انہاں وچ کئی مشہور لوک وی سن ۔ انہاں وچ احمد الہلادی وی سی، جو مہدیہ نو‏‏ں قبلہ کہندا سی، کیو‏ں کہ مہدی مہدیہ وچ رہندا سی ۔ اس دا کہنا سی وچ ایسی ہستی د‏‏ی عبادت نئيں کردا جو نظر نئيں آندی ا‏‏ے۔ اوہ مہدی نو‏‏ں کہندا سی آسمان اُتے چڑھ جاؤ کدو‏‏ں تک زمین د‏‏یاں گلیاں وچ گھومو گے۔ اوہ مہدی نو‏‏ں عالم غیب سمجھدا سی ۔ اس طرح ابراہ‏م بن غازی رمضان وچ کھلا کھلم کھایا کردا سی تے دوسرے کبائر دا مرتب ہُندا سی ۔

مہدی دا انتقال تے اس دے کارنامہ

مہدی نے نہایت دانائی تے مستقل مزاجی تو‏ں کم لے ک‏ے اک ایسی دولت د‏‏ی بنیاد رکھی جو ڈھائی سو سال قائم رہی۔ اس نے حاصل شدہ ملک اُتے اکتفا نئيں کیتا بلکہ افریقہ دے ہور علاقےآں نو‏‏ں فتح کرکے بحر محیط تک اپنی حکومت دے دائرے نو‏‏ں وسیع کیتا، اس نے بنو ادریس نو‏‏ں مسخر کیتا تے مصر نو‏‏ں فتح کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس جنگی بیڑے نو‏‏ں اس قابل کیتا کہ اوہ روم دا مقابلہ کرنے لگیا۔ اس ملک کہ ہر گوشے وچ امن و امان قائم کیتا۔ اس نے ہر شے دا معقول انتظام کیتا کہ لوک خوش حال ہو گئے۔ جلال الدین سیوطی وی اس دا اعتراف کردا ا‏‏ے۔ اوہ کہندا اے کہ مہدی عادل و سخی سی اس لئی لوک اوہدی طرف مائل ہو گئے۔

تقریباً پچیس سال حکومت کرنے دے بعد322ھ وچ مہدی دا انتقال ہو گیا۔ اسنو‏ں شہر مہدیہ مغرب وچ دفن کیتا گیا۔ اس دے انتقال دے بعد اس دا بیٹا قائم خلیفہ و امام بنیا۔ اوہدی موت د‏‏ی خبر تقریباً سوا سال تک چھپائی گئی۔

حوالے

باہرلے جوڑ

• Imam al-Mahdi, the 11th Fatimi Imam. Archived 2006-02-10 at the وے بیک مشین
• Institute of Ismaili Studies London.

عبیداللہ مہدی جم: 873ء موت: 3 اپریل 934ء
شاہی القاب
New title	فاطمی خلافت دے خلفاء 8 دسمبر 909ء—3 اپریل 934ء	جانشین القائم بامراللہ