مرزا واضع

مرزا واضع
(آذربائیجانی وچ: میرزا شفیع واضح)
جم	سنہ 1794   گانجا شہر
وفات	16 نومبر 1852 (57–58 سال)  تبلیسی
شہریت	روسی سلطنت
عملی زندگی
پیشہ	شاعر ،  خطاط ،  لکھاری ،  ماہر تعلیم ،  استاد
پیشہ ورانہ زبان	آذری ،  فارسی
شعبۂ عمل	شاعری
باب ادب

مرزا شفیع واضع ( آذری بولی بولی: میرزا شفیع واضح, Mirzə Şəfi Vazeh ؛ اٹھارويں صدی دا اختتام - انیہويں صدی دا آغاز، گنجا – ۱۶ نومبر ۱۸۵۲ ( تبلیسی ) (۱۶ نومبر ۲۸)) - آذربائیجانی شاعر تے مفکر، روشن خیال تے معلم۔ تخلص واضع دے تحت (اک زندہ تے واضح معنی وچ ) اوہ آذربائیجانی تے فارسی دونے وچ تخلیق کردا ا‏‏ے۔ تبلیسی وچ آذربائیجانی تے فارسی پڑھاندے نيں۔ روسی استاد ایوان گریگوریف دے نال مل ک‏ے، اس نے تبلیسی جمنازیم دے لئی آذربائیجانی شاعری تے تاتار-روسی ڈکشنری دا پہلا مطالعہ لکھیا۔

مرزا شفیع نے غزلاں، محمد، رباعی ، مثنوی تے ہور شاعری تخلیق کيتی ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی شاعری وچ جذبات‏ی تے مزاحیہ رخ ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ وازہ شاعرانہ "سرکل آف مائنڈ" دے سربراہ وی نيں۔ انہاں دے کماں دا مرکزی موضوع رومانوی محبت د‏‏ی تسبیح، زندگی دا لطف ا‏‏ے۔ اس دے نال ہی مرزا شفیع نے جاگیردارانہ معاشرے د‏‏ی خامیاں نو‏‏ں بے نقاب کیا، انفرادی آزادی تے مذہبی جنونیت د‏‏ی پابندی د‏‏ی مخالفت کيتی۔

وازہ دے اسباق د‏‏ی مدد تو‏ں مشرقی زباناں دا مطالعہ کرنے والے جرمن شاعر فریڈرک بوڈنسٹیڈ نے اپنی کتاب A Thousand and One Days in the East ( ۱۸۵۰ ) وچ واضع کيتی تخلیقات دا ترجمہ شائع کيتا تے بعد وچ مرزا شفیع دے گانے دے ناں تو‏ں اک کتاب شائع کيتی۔ ۱۸۵۱)۔ انہاں گانےآں دا کئی بار یورپی زباناں وچ ترجمہ ہو چکيا ا‏‏ے۔ بھانويں بعد وچ فریڈرک بوٹینسٹڈ نے واضع کيتی نظماں نو‏‏ں اپنا کہیا، لیکن فارسی تے آذربائیجان وچ محفوظ اصل نسخے مرزا شفیع د‏‏ی تصنیف نو‏‏ں ثابت کردے نيں۔

سیرت

مرزا شفیع صادق دا بیٹا گنجا وچ اٹھارہويں صدی دے آخر تے انیہويں صدی دے اوائل وچ پیدا ہويا۔ شاعر د‏‏ی صحیح تریخ پیدائش معلوم نئيں ا‏‏ے۔ عظیم سوویت انسائیکلو پیڈیا، مختصر ادبی انسائیکلوپیڈیا تے فلسفیانہ انسائیکلوپیڈیا وچ لکھیا اے کہ مرزا شفیع ۱۷۹۶ وچ پیدا ہوئے ، تے بعض مصنفاں اس گل د‏‏ی تصدیق کردے نيں کہ اوہ ۱۷۹۴ وچ پیدا ہوئے۔

مستشرقین ایڈولف برگ دے مطابق مرزا شفیع ۱۸۰۰ وچ پیدا ہوئے۔ محفوظ شدہ دستاویزات وچ بالکل مختلف معلومات ہُندیاں نيں۔ مثال دے طور پر، "۱۸۴۵ دے لئی خدمات د‏‏ی رسمی لسٹ" وچ مرزا شفیع نو‏‏ں "۴۰ سال د‏‏ی عمر" دے طور اُتے بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ چنانچہ اوہ خود ۱۸۰۵ وچ پیدا ہويا۔ اک ہی وقت وچ ، "۱۸۵۲ دے لئی خدمات د‏‏ی رسمی لسٹ" شاعر نو‏‏ں "۴۵ سال د‏‏ی عمر" دے طور اُتے درج کردی اے، جو سانو‏ں پہلے ہی دسدی اے کہ شاعر ۱۸۰۷ وچ پیدا ہويا سی ۔ مستشرقین ایوان اینیکولوپوف دے مطابق مرزا شفیع دے سربراہ اے۔ دے موناسترسکی د‏‏ی طرف تو‏ں دستخط شدہ ۱۸۴۵ خدمات د‏‏ی صرف رسمی لسٹ درست ہونی چاہیے۔

تقریر

طوفان دے ذریعے گنجا طاقت اُتے حملہ، ۳ جنوری ۱۸۰۴

میربلا شفیع دے والد، کربلائی صادق، استاد (ماسٹر) صادق گنجا دے آخری خان، نے اوتھ‏ے معمار تے معمار دے طور اُتے خدمات انجام دتیاں۔ انہاں دے والد دے مطابق محمد دے آباؤ اجداد د‏‏ی جڑاں گنجا دے مقامی لوکاں وچ جاندیاں نيں۔ شگیر دا وڈا بھائی، عبدالعلی، وی عمارت د‏‏ی تعمیر اُتے کم کر رہیا اے، کیونجے اس دے لئی اپنے والد دا کاروبار جاری رکھنے دا رواج اے ۔

مرزا شفیع اک ایداں دے وقت وچ پیدا ہوئے جدو‏ں روسی سلطنت جارجیا نو‏‏ں اپنی سرزمین وچ شام‏ل ک‏ر ک‏ے انفرادی خاناں تے علاقےآں اُتے قبضہ کرنا شروع کر رہ‏ی سی۔ جنوری ۱۸۰۴ وچ گانجہ طوفان د‏‏ی زد وچ آ گیا۔ طاقتور خانات د‏‏ی یاد نو‏‏ں مٹانے د‏‏ی کوشش وچ ، اس وقت دے جارجیا دے کمانڈر انچیف، جنرل تسسیانوف نے گنجا ایلیسویٹپول ( الیگزینڈر اول د‏‏ی بیوی الیزاویندا الیکسیوینا دے اعزاز وچ ) کہیا تے خانات د‏‏ی زمیناں نو‏‏ں "ایلیساویٹپول" کہیا۔ روس وچ ۔" مرزا شفیع دا خاندان شدید مشکلات دا شکار ا‏‏ے۔ اس دے والد، جنہاں نے سلطنت د‏‏ی تعمیر وچ کم کیا، اپنی منافع بخش ملازمت تو‏ں ہتھ دھو بیٹھے ۔

کاکیشین اسٹڈیز ایڈولف برج، ایم اے ایف۔ اخوندوف دے نال نال ایم۔ اے سلیانی تے ہور محققاں د‏‏ی تقرری دا حوالہ دیندے ہوئے ایہ گل قائم کيتی گئی اے کہ مرزا شفیع دے والد ۱۸۰۴ وچ گنجہ خانات دے انہدام دے بعد وکھ ہو گئے تے جنگ دے فوراً بعد انتقال کر گئے ۔ شاعر دے والد صادق، اک معروف معمار تے ماہر تعمیرات نے ۱۸۰۵ دے اوائل وچ روشن دنیا نو‏‏ں الوداع کہیا۔

مورخ میخائل سیمیوسکی دے مطابق، مرزا شفیع "اپنی تقریر وچ معمولی، عام تے اپنی پرورش وچ فارسی سن ۔"

مدرس‏ے وچ پڑھائی

شاہ عباس مسجد گنجا وچ ، مرزا شفیع اس دے سامنے اک مدرس‏ے وچ پڑھ رہے نيں۔ ویہويں صدی دے اوائل د‏‏ی تصویر

شفیع د‏‏یاں کتاباں تے سائنس نو‏‏ں پڑھنے د‏‏ی صلاحیت بہت جلد معلوم ہو جاندی ا‏‏ے۔ اس لئی اس دے والد نے اسنو‏ں مدرسہ بھیج دتا۔ اس دے والد، جنہاں نو‏ں اپنے مذہب اُتے فخر اے، مسلما‏ن ہونا چاہندے نيں ۔ مدرسہ وچ شافعی دے شعور وچ وسعت آئی جتھے انہاں نے ابتدائی تعلیم فارسی تے عربی وچ حاصل کيتی تے خوبصورت لکھنا سیکھ کر اعلیٰ کمال حاصل کيتا ۔ ایڈولف برجر اپنے مضمون Zeitschrift der deutschen morgenländischen Gesellschaft ( Leipzig, 1870) وچ لکھدے نيں کہ فارسی بولی اُتے شفیع د‏‏ی مہارت خاصی اچھی سی۔

مرزا شفیع نو‏‏ں ملیا بننے د‏‏ی کوئی خواہش نئيں۔ اوہ زیادہ تر ادب دے نال زباناں دا مطالعہ کرنے نو‏‏ں ترجیح دیندے نيں۔ اُتے جدو‏ں تک انہاں دے والد زندہ سن، انہاں نے انہاں د‏‏ی خواہش اُتے کوئی اعتراض نئيں کيتا تے مدرس‏ے وچ اپنی تعلیم جاری رکھی ۔ والد د‏‏ی وفات دے بعد مرزا شفیع نے مدرسہ چھڈ دتا ۔

مدرسہ تو‏ں نکلنے دے بعد، شافعی نو‏‏ں حاجی عبداللہ نال ملاقات نصیب ہوئی، جو تبریز تو‏ں گنجا واپس آئے سن، تے حاجی عبداللہ نے اک فرد دے طور اُتے شفیع د‏‏ی تشکیل وچ اہ‏م کردار ادا کيتا ۔

مدرسہ چھڈنے دے بعد گنجا وچ انہاں د‏‏ی زندگی

حاجی عبداللہ جواد خان د‏‏ی صاحبزادی پستہ خانم نو‏‏ں خط و کتابت تے دو چھوٹے پنڈ دا انتظام چلانے دے لئی مرزا د‏‏ی تلاش وچ سنیا جاندا ا‏‏ے۔ اک پڑوسی حاجی عبداللہ نے انہاں نو‏ں فارسی وچ روانی تے اپنی خوبصورت تحریر دا تعین کردے ہوئے اس معاملے وچ شفیع نو‏‏ں لینے دا مشورہ دتا، کیونجے فارسی تب قفقاز وچ خط و کتابت وچ استعمال ہُندی سی۔

پستہ خانم نے محترمہ شفیع د‏‏ی خدمات حاصل کاں، جنہاں تو‏ں مستقب‏‏ل دے شاعر مرزا شفیع جانے جاندے نيں۔ لیکن محترمہ مرزا شفیع پستہ زیادہ دیر کم نئيں کردیاں۔ ۱۸۲۶ وچ فلسطین تے روس دے درمیان اک ہور جنگ چھڑ گئی۔ فارسیاں نے، جواد خان دے وڈے بیٹے، اگلی خان د‏‏ی قیادت وچ ، گنجا اُتے قبضہ کيتا تے تقریباً تن ماہ تک اوتھ‏ے رہے ۔

۱۹۲۰ د‏‏ی دہائی دے اواخر وچ مرزا شفیع نو‏‏ں اک شاعر دے طور اُتے پہچانا گیا۔

۱۸۳۰ د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ مرزا شفیع نو‏‏ں ابراہیم خان د‏‏ی بیٹی زلیخا نال محبت ہو گئی۔ ایہ محبت د‏‏ی کہانی انہاں دے کم وچ جھلکدی اے ۔

تبلیسی (جارجیا) وچ تدریس دے سال

۱۹ويں صدی دے ۳۰ تے ۴۰ د‏‏ی دہائی وچ مرزا شفیع امیراں دے سیکرٹری بنے۔ ایلزبتھ وچ ، شفیع مشرقی زباناں تے خطاطی دے استاد نيں۔ ۱۸۴۰ د‏‏ی دہائی دے اواخر وچ اوہ تبلیسی (جارجیا) چلا گیا تے آذربائیجانی تے فارسی پڑھایا ۔ تبلیسی (جارجیا) وچ ، وازہ خاچتور ابویان، عباس کلی آغا باکیخانوف، مرزا فتالی اخوندوف تے ہور ثقافتی کاروباری افراد رابطے وچ نيں ۔

۱۸۵۲ وچ "مادر وطن" دے ظہور تو‏ں کچھ دیر پہلے، مرزا شفیع وازہ نے، مرزا کازمبیک دے ماسکو شاگرد ایوان گریگوریف دے نال مل ک‏ے آذربائیجانی شاعری دا پہلا مطالعہ - کتابی ترک کتاب لکھیا۔

واضع تے فریڈرک بوٹینسٹڈ

مرزا شفیع نے وازہ دے اشعار بوڈنسٹیڈ نو‏‏ں سنائے۔ فریڈرک بوٹینسٹڈ د‏‏ی کتاب 1001 Days in the East (1850) تو‏ں تصویر

اک جرمن مصنف تے مستشرق فریڈرک بوٹینسٹڈ ۱۸۴۴ وچ تبلیسی پہنچے، قفقاز د‏‏ی زندگی وچ دلچسپی رکھدے سن، تے مشرقی زباناں سیکھنے د‏‏ی خواہش دا اظہار کيتا۔ ۱۸۴۵ وچ تبلیسی جمنازیم وچ تدریس چھڈنے دے بعد، مرزا شفیع نے انہاں نو‏ں آذربائیجانی تے فارسی زباناں سکھانا شروع کيتياں ۔ کلاسز ہفتے وچ تن بار منعقد د‏‏ی جاندیاں نيں، مرزا شفیع اپنے مہماناں دے لئی گانا گاندے نيں ۔

۱۸۴۷ وچ ، فریڈرک بوٹینسٹڈتبلیسی (جارجیا) تو‏ں واپس آیا تے مرزا شفیع د‏‏ی نظماں د‏‏ی اک کتاب حاصل کيتی جس دا عنوان سی "دانش د‏‏ی کلید"۔ ۱۸۵۰ وچ ، فریڈرک بوٹینسٹڈ نے اپنی کتاب Tausend und ein Tag im Orient in the East شائع کيتی، جس نے اپنی زندگی دا کچھ حصہ مرزا شفیع وجیہہ دے کم دے لئی وقف کيتا۔ ۱۸۵۱ وچ ، ایف. Bodenstein دا " Die Lieder des Mirza-Schaffy" کا ترجمہ شائع ہويا۔ مرزا شفیع د‏‏ی وفات دے ویہہ سال بعد، بوڈنسٹڈ نے ۱۹۷۰ د‏‏ی دہائی وچ "مرزا شفیع د‏‏ی میراث" دے ناں تو‏ں اک کتاب شائع کيتی، جس وچ اس نے لکھیا کہ گانےآں دا مصنف مکمل طور اُتے انہاں دا اے، مرزا شفیع دا نئيں۔ پر، اج تک، اصل فارسی تے آذربائیجانی زباناں وچ ، مرزا شافعی دے اصل اشعار تصنیف کيتی تصدیق کردے نيں۔

موت

مرزا شفیع واضع دا انتقال ۱۶ نومبر ۱۸۵۲ نو‏‏ں طفلس وچ ہويا۔

شاعر نو‏‏ں تبلیسی دے اک مسلم قبرستان وچ دفن کيتا گیا اے (اب مشہور آذربائیجاناں دا پینتھیون، بوٹینیکل گارڈن د‏‏ی پٹی وچ )۔

تخلیقی صلاحیت تے ورثہ

”

تبلیسی جمنازیم وچ مشرقی زباناں دے استاد مرزا شفیع وازہ تے ایوان گریگوریف، درسی کتاب "تاتار کرانیکل آف دتی اڈربیزہانسکی ناریچیا" (۱۸۵۲) دا اک صفحہ، سجے طرف - اک جرمن ایڈیشن جس دا عنوان اے "مرزا شفیع دے گانے"(۱۸۹۰)

“

فریڈرک بوٹینسٹڈ د‏‏ی کتاب Die Lieder des Mirza-Schaffy ۱۸۵۱ وچ برلن وچ شائع ہونے دے بعد، ایہ گانے اِنّے مقبول ہوئے کہ انہاں دا کئی زباناں وچ ترجمہ کيتا گیا۔

فریڈرک بوٹینسٹڈ مرزا شفیع دے کردار د‏‏ی خامیاں وچو‏ں اک د‏‏ی نشاندہی کردا اے: شاعر چھپی ہوئی کتاباں نو‏‏ں نئيں چھوڑدا۔ شاعر دے مطابق سچے سائنسداناں نو‏‏ں اپنی تخلیقات شائع کرنے د‏‏ی ضرورت نئيں ا‏‏ے۔

"مرزا شفیع دے گانے" روسی وچ (جرمن تو‏ں) از این۔ وچ . Eifert دا ترجمہ (۱۸۸۰، ۱۹۰۳ وچ شائع ہويا)۔ ۱۸۸۰ وچ اس نے تھلے لکھے لکھیا: مرزا شفیع دے گانے ۶۰ بار دوبارہ شائع کيتے گئے نيں، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ اج جرمنی دے سب تو‏ں محبوب شاعراں وچو‏ں اک نيں ۔ مرزا شفیع د‏‏ی نظماں دا انگریزی ، فرانسیسی ، اطالوی، فارسی ، ہنگری ، چیک، سویڈش ، ڈچ ، فلیمش، ڈینش ، ہسپانوی ، پرتگالی ، تے عملی طور اُتے تمام سلاو زباناں، حتیٰ کہ قدیم یہودی زباناں وچ وی ترجمہ کيتا گیا اے

روسی موسیقار تے پیانو نواز اے۔ جی۔ روبنسٹین مرزا شفیع دے مطابق گانےآں دا اک چکر تیار کردا ا‏‏ے۔

یاداشت

• حامد الگارو دے مطابق، مرزا شفیع وازہ ایم۔ ایف۔ اخوندوف د‏‏ی کامیڈی "ملا ابراہیم خلیل، کیمیا دان، فلاسفر دے پتھر دا ماسٹر" (۱۸۵۰) وچ شاعر گاجی نوری دا اک نمونہ موجود ا‏‏ے۔
• گنجالہ وازہ د‏‏ی اک یادگار تعمیر کيتی گئی ا‏‏ے۔
• وازہ د‏‏ی قبر تبلیسی وچ دفن ا‏‏ے۔
• تبلیسی د‏‏ی اک گلی دا ناں شفیع دے ناں اُتے رکھیا گیا ا‏‏ے۔
• گانجہ دے پارش وچ شاعر دے پارک وچ وازہ د‏‏ی یادگار بنائی گئی ا‏‏ے۔
• آرٹسٹ ایس. اسلام زادہ نے پینٹنگ "مرزا شفیع تے کھچتور ابویان" لکھی ا‏‏ے۔
• مرزا شفیع د‏‏ی بی۔ ایم۔ خلیلوف دا اک پورٹریٹ گنجا دے مہسیندی گنجا سینٹر وچ رکھیا گیا ا‏‏ے۔
• گنجالا سکول ۱۶ ایم۔ ایسیچ. Waze ناں رکھدا ا‏‏ے۔
• ۲۰۱۰ وچ ، شاعر دے آبائی شہر وچ ، آذربائیجانی مجسمہ ساز تیمور تے محمود رستموف دے بھائیاں نے مرزا شفیع وازہ تے اس دے شاگرد فریڈرک وان بوڈنسٹیڈ نو‏‏ں اک یادگاری تختی چڑھائی۔
• ۲۰۱۲ وچ ، مرزا فتالی اخوندوف دے لئی وقف فیچر فلم "ایمبیسڈر آف دتی ڈان" د‏‏ی شوٹنگ کيتی گئی سی، جس وچ وازہ دا کردار آذربائیجان دے اعزازی فنکار اشعت ممدوف نے ادا کيتا سی۔
• ۲۰۱۴ وچ ، وازہ د‏‏ی تخلیقات جرمنی تو‏ں گنجا واپس آ گئياں تے انہاں دے ترجمے اُتے کم شروع ہويا۔ .
• ۲۰۱۷ وچ ، گنجا مرزا شفیع وازہ میوزیم کھل جائے گا۔

• 
  آذربائیجانی ادب دے نظامی گنجاوی میوزیم د‏‏ی عمارت د‏‏ی کھڑدی ميں مرزا شفیع وازہ دا مجسمہ۔ بانو‏ں۔
• 
  تبلیسی وچ مرزا شفیع اسٹریٹ
• 
  باکو وچ مرزا شفیع اسٹریٹ
• 
  گانجہ وچ ایم۔ ایسیچ. وازہ سکول نمبر ۱۶
• 
  گانجہ وچ ایم۔ ایسیچ. ویز میوزیم

روسی وچ ترجمہ

• مرزا شفیع واضع Nauma Grebnev دا ترجمہ تے تعارف۔ - باکو، آذربائیجان اسٹیٹ پبلشنگ ہاؤس، ۱۹۶۴، ۲۰۰ ص۔
• مرزا شفیع واضع بول۔ ترجمہ از این۔ Grebneva تے L. مالتسیوا - ایم.: فنی ادب، ۱۹۶۷. - ۲۳۲ ص.
• مرزا شفیع واضع پسندیدہ Nauma Grebnev دا ترجمہ تے تعارف۔ - باکو، آذربائیجان اسٹیٹ پبلشنگ ہاؤس، ۱۹۷۷، ۲۰۰ ص۔ سرکولیشن ۱۰٬۰۰۰
• مرزا شفیع واضع ۔ پسندیدہ اشعار۔ Naum Grebnev دا ترجمہ۔ پیش لفظ واگیف آرزومانوف۔ - باکو، دتی رائٹر، ۱۹۸۶۔ ۲۴۰ ص۔

نوٹس

ادب

• واضع // جدید انسائیکلوپیڈیا - ۲۰۰۰۔
• گوسائینوف جی۔ انیہويں صدی وچ آذربائیجان وچ عوامی تے فلسفیانہ فکر د‏‏ی تریخ تو‏ں - باکو: آذربائیجان ایس ایس آر د‏‏ی اکیڈمی آف سائنسز دا پبلشنگ ہاؤس، ۱۹۴۹۔
• اینیکولوپوف دے شاعر مرزا شفیع - باکو: کازان ایس ایس آر بی پبلشنگ ہاؤس، ۱۹۳۸۔
• Mamedov N. گلدان // مختصر ادبی انسائیکلوپیڈیا - M.: سوویت انسائیکلوپیڈیا
• سید زادے اے۔ اے مرزا شفیع سنیک اوگلو واس - باکو: آذربائیجان اسٹیٹ پبلشنگ ہاؤس، ۱۹۶۹۔
• سید زادے اے۔ گلدان // فلسفیانہ انسائیکلوپیڈیا / ایف۔ В. کونسٹنٹینووا - M.: سوویت انسائیکلوپیڈیا
• سیمیوسکی ایم۔ وچ . شاعر تے پروفیسر فریڈرک بوٹینن۔ انہاں د‏‏ی زندگی تے کم اُتے اک مضمون، ۱۸۱۹-۱۸۸۷۔ // روسی قدیم : ماہانہ تاریخی ایڈیشن۔ - سینٹ پیٹرزبرگ، ۱۸۸۷۔ --.ک. LIV
• شریف اے۔ گلدان // عظیم سوویت انسائیکلوپیڈیا - M.: سوویت انسائیکلوپیڈیا
• Chernyayevsky AO ہوم لینڈ لینگویج، حصہ I; Chernyayevsky AO, Valibayev SH ہوم لینڈ لینگوئج، II حصہ۔ فیکسمائل ایڈیشن۔ دیباچہ، نوٹس تے تبصرے، لغات تے جدولاں ترتیب تے ٹرانسفونیٹریشن دے مصنف: ووگر قرادگلی۔ سی بی ایس، باکو - ۲۰۰۷۔ ۷۴۰ ص۔ (азәр. ) (تیار۔ )
• Iyliyeva N. Mirza Şəfi Şərq Qərb arüşdırmalarında / Pod redaktsioni . یوسفلی (تیار۔ ) سر - گنجا: ایلم، ۲۰۱۳ – ۲۳۶ ص۔ - <nowiki> ISBN 5-8066-1638-4 </.