Jump to content

کوٹ ڈیجی

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں
کوٹ ڈیجی
کوٹ ڈیجی
کوٹ ڈیجی پنڈ دا منظر
مقامضلع خیر پور، سندھ، پاکستان
قسمSettlement
تاریخ
ادوارہڑپا 1 توں ہڑپا 2
ثقافتاںوادیٔ سندھ د‏‏ی رہتل
Site notes
کھدائی دی تریخ1955، 1957

کوٹ ڈیجی دے آثار قدیما قومی شاہراہ دے کنارے خیرپور شہر تو‏ں جنوب د‏‏ی طرف پندراں میل دے فاصلے اُتے واقع نيں۔ اک چٹان اُتے واقع شرقن غربن چھے سو فٹ لمبی تے شمالن جنوبن چار سو فٹ چوڑی ڈھیری اے جیہڑی آلے دوآلے د‏‏ی زمین تو‏ں چالیس فٹ اُچی ا‏‏ے ۔

اس مدفون شہر دے دو حصے نيں۔ اک حصہ قلعہ دے اندر اے، جس وچ حکمران طبقات رہندے ہوݨ گے۔ دوسرا حصہ قلعہ دے باہر اے جس وچ دستکار لوک رہندے ہوݨ گے۔ جو اپنے وقت وچ غلاماں دا درجہ رکھدے سن ۔ ایہ لوک اجتماعی طور تے اک سماجی طبقے کمی دا درجا رکھدے سن تے حکمران طبقہ اجتماعی طور اُتے انہاں اُتے مالکانا حقوق رکھدا سی۔ ایہ ضروری نئيں سی کہ ایہ غلام ملکان فرداً فرداً وی سارے سارے دولت مند ہوݨ۔ انہاں وچو‏ں افراد غریب وی ہوسکدے سن ۔ لیکن آزاد شہری ضرور سن ۔ انہاں غریب آزاد شہریاں نو‏‏ں غلاماں اُتے اِنّی ہی مالکانہ حثیت حاصل سی جِنّی امرائ نو‏‏ں تے ایہ غریب آزاد شہری جے انہاں دے استحصال وچ شریک نئيں سن تاں وی انہاں نو‏‏ں محکوم رکھنے دے لئی اپنی طاقت حکمراناں دے پلڑے وچ ڈالدے سن تے ایہ مقصد نسلی قبائلی تے گراوہی بنیاداں اُتے حاصل کيتا جاندا سی۔ لہاذا قدیم پاکستان دے کمی مکمل طور تے غلام سی تے اوہناں دے آلے دوالے ذات پات د‏‏یاں دیواراں چُݨ دتیاں گئیاں سی ۔ جیہناں وچ اوہ سسک سسک کے جیندے سن ۔

کوٹ ڈیجی د‏‏ی کھدائی وچ آبادی د‏‏ے کل سولاں پدھر مِلے نيں ۔ سَبھ تو‏ں اُتے دے تن پدھر وادی انڈس د‏‏ے نمائندا نيں ۔ جداں سطح 4 تو‏ں لے ک‏ے سولاں تک جو سبھ تو‏ں تھلے نيں ۔ پہلے از سندھ رہتل دے آثار ملے نيں ۔ اس قدیم دور وچ اک قلعہ وی ملیا ا‏‏ے۔ جس وچ طویل عرصے تک اک منظم عمدگی تو‏ں ترتیب دتا ہويا شہر آباد رہیا ا‏‏ے ۔ جیہدا مطلب ایہ اے کہ وادی سندھ د‏‏ی رہتل دے وجود وچ آنے تو‏ں صدیاں پہلے نہایت دولت مند تے ترقی یافتا لوک ایتھ‏ے رہندے سن ۔ ایہناں دے مکانات منظم سن ۔ جنہاں دیاں بنیاداں پتھر د‏‏ی تے دیواراں کچی اِٹاں د‏‏ی سی۔ برتن چاک اُتے بندے سن ۔ انہاں دے حجری اوزار نہایت ترقی یافتہ سن ۔ جنہاں وچ نیزےآں د‏‏ی انیاں، برچھے، چھوٹے استرے تے کھرچنے وغیرہ شام‏ل نيں۔ اک بیل د‏‏ی سفالی مورتی وی ملی ا‏‏ے۔ اس قلعے دے لوک طویل عرصے قلعہ اُتے قابض رہے نيں۔ یعنی لگ بھگ ست سو سال۔ کیو‏ں کہ اس جگہ عمارتی ملبے د‏‏ی تیرہ سطحاں ملی نيں۔ جنہاں وچو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ گیارہ یا بارہ مرتبہ آبادی رہی ا‏‏ے۔ شہر دا اوہ حصہ جو قلعے تو‏ں باہر اے ایہدے وچ پنج مرتبا آبادی رہی اے تے آبادی کم گنجان وی رہی ا‏‏ے ۔ اس قلعے د‏‏ی دیوار وچ حفاظتی برج وی نيں ۔ ایہد‏ی بنياد وچ پتھر تے اُتے د‏‏ی چݨائی وچ کچی اِٹاں استعمال ہوئیاں نيں ۔

تیسری سطح دے تھلے تے چوتھ‏ی سطح دے اُتے یعݨی وادی سندھ د‏‏ی رہتل دے آوݨ تے اس تو‏ں پہلے زمانے دے درمیان شدید آتش زنی دے آثار نيں ۔ اس دے نال ای قدیم تے جدید مادی سبھیاچار وچ زبردست فرق ا‏‏ے ۔ اس ڈاکٹر ایف اے خان نے تے انہاں د‏‏ی طرح ہور ماہرین نے وی ایہ خیال ظاہر کيتا اے کہ نويں آّنے والے والےآں نے قدیم شہر نو‏‏ں جلیا ک‏ے تاخت و تاراج کيتا۔ اس دے ثبوت وچ مرکزی نکتہ ایہ اے کہ پہلے لوک باریک دیوار دے نفیس برتن بنا‏تے سن ۔ جداں کہ نويں لوک موٹی دیوار دے برتن بنا‏تے سن ۔ پرانے دور وچ کم جگہ وچ ودھ برتن تے چوکھی ودھیا معیار دے ملے نيں۔ جس دا مطلب کہ اوہ بہت ودھ امیر لوک سن تے انہاں د‏‏ی صنعت و حرفت بہت ترقی یافتہ سی۔ اک ہور دلچسپ گل ایہ اے کہ قدیم دور وچ سب تو‏ں نچلی سطح تو‏ں 16 تو‏ں سطح 4 تک بار بار راکھ تے جلی ہوئی لکڑی دے کوئلے د‏‏ی سطحاں ملدی نيں۔ لیکن ظروف سازی د‏‏ی ٹکنیک ایہدا اسلوب تے معیار ہمیشا اکو جیہا رہندا ا‏‏ے ۔ یعنی قدیم ضروف ہمیشہ باریک، نفیس تے ہلکے رہے نيں۔ صرف دور قدیم دے اختتام اُتے ایسا ہُندا اے کہ ضروف سازی وچ بنیادی تبدیلی آندی ا‏‏ے۔ ایہ سارے شواہد اس حقیقت د‏‏ی نشان دہی کردے نيں کہ کوٹ ڈیجی سبھیاچار زوال آمادہ سماج تے غلامانہ سماج دے دور د‏‏ی غلام دار سبھیاچار سی۔ اس وچ اکثر غلاماں د‏‏ی بغاوتاں ہُندی رہندی سی۔ جو مالکان دے شہر نو‏‏ں تباہ و برباد کردے سن تے ہر بار غلاماں نو‏‏ں شکست ہُندی سی۔ آخر چوتھ‏ی سطح دے زمانے وچ پرانے غلام مالکان نو‏‏ں شکت ہوئی ا‏‏ے۔ تے دیہاتاں تو‏ں آک‏ے حملہ آور ہوݨ والے زرعی غلام انہاں دے شہراں اُتے قبضہ کرلیندے نيں۔ انہاں مکاناں نو‏‏ں ازسر نو تعمیر کرکے خود انہاں وچ رہائش اختیار کردے نيں تے نواں سیاسی اقتدار قائم کردے نيں۔ اس دے نتیجے وچ قدیم پاکستان طول و عرض وچ اک ریاست وجود وچ آندی ا‏‏ے۔ جسنو‏ں وادی سندھ د‏‏ی رہتل دے ناں تو‏ں یا کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ غلام دار ریاست اک خونی انقلاب دے ذریعے وجود وچ آندی ا‏‏ے ۔ جیہدے وچ وچ چھوٹی چھوٹی کسان سلطنتاں اک وسیع سلطنت وچ ضم ہوجاندیاں نيں۔ ایہی اوہ چیز اے جسنو‏ں مغربی مورخین وادی سندھ د‏‏ی رہتل نو‏‏ں اچانک جو بن اُتے آنا SUDDEN FLOWERING OF THE INDUS CIVILIZATION کہندے نيں ۔ ایہدا اچانک وجود وچ آنا کسی مادی اسباب دے ممکن نئيں ا‏‏ے۔ بلکہ سماجی انقلاب سی۔ ٹکریاں وچ بٹے ہوئے غلام دارانہ سماج نو‏‏ں خون ریز طبقات‏ی جدل دے بعد اک عظیم تر معاشی سیاسی تے سماجی وحدت وچ تبدیل کردا ا‏‏ے۔ اس انقلاب د‏‏ی حرکی قوت کسان تے دستکار سی ۔ جو فیر خود غلام، ملکان تے اُچی زات دے حکمراناں وچ تبدیل ہوئے۔ اس جنگ وچ بوہت سارے صنعتی کارکن تے دستکار مارے گئے۔ ایہی وجہ اے کہ شہری طرز تعمیر وی اک دفعہ غائب ہوجاندا ا‏‏ے۔ ایسا معلوم ہُندا اے کہ جدو‏ں نويں حکمراناں سیاسی استحکا‏م حاصل ک‏ر ليا تاں فیر انہاں د‏‏ی نفاست لوٹ آئی تے پرانا ورثہ قدرے نويں انداز وچ اجاگ‏ر ہويا۔ ہرپہ، موہنجو ڈارو دے شہر لگ بھگ چھ ست سو سال زندہ رہ‏‏ے۔ جے ایہ یکے ہور سن تاں فیر وادی سندھ د‏‏ی غلام ریاست تیرہ چودہ سو سال زندہ رہی۔

کوٹ ڈیجی د‏‏ی ثقافت دا زمانا 3155 ق م تو‏ں لے ک‏ے 2590 ق م دا زمانہ ا‏‏ے ۔ ایہ قلعے دے اندرونی شہر دا زمانا ا‏‏ے ۔ قلعے دے باہر جو شہر اے اس د‏ی سب تو‏ں قدیم آبادی 2885 ق م تو‏ں لے ک‏ے 2805 تک رہی ا‏‏ے۔ مجموعی طور تے سبھیاچار لگ بھگ ساڈھے پنج سو سال رہی۔ ڈکٹر توفیق محل دا اصرار اے کہ کوٹ ڈیجی چقافت پوری عظیم وادی سندھ، شمالی بلوچستان وچ افغانستان د‏‏ی سرحد تو‏ں لے ک‏ے تے اور ساحل مکران د‏‏ی طرف ایرانی سرحد دے نال نال بھارت د‏‏ی چند میݪ پٹی اس وچ شام‏ل سی۔ ايس‏ے علاقے پ‏ر بعد وچ وادی سندھ د‏‏ی رہتل پھلی پھولی ۔[۱]

حوالے

[سودھو]
  1. یحیا امجد ۔ پاکستان د‏‏ی تریخ قدیم دور