آفتاب اقبال، فرزند اقبال
آفتاب اقبال علامہ اقبال دے وڈے صاحبزادے۔ آپ علامہ اقبال دی زوجہ کریم بی بی دے بطن توں پیدا ہوئے۔
آفتاب اقبال علامہ اقبال دے وڈے بیٹے سن جو 1899ء وچ پنڈدادن خان ضلع شاہ پور وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دی ماں علامہ دی پہلی بیوی کریم بی بی سن جنہاں توں علامہ دی شادی1893ء وچ ہوئی ۔ کریم بی بی علامہ دے انتقال دے اٹھ سال بعد1946ء وچ گجرات وچ فوت ہوئیاں تے اوتھے مدفون نيں۔
کریم بی بی دے بطن توں علامہ نوں اک لڑکی معراج بیگم وی ہوئیاں نيں جو19سال دی عمر وچ انتقال کرگئياں۔ اگرچہ بچپن ہی توں آفتاب تے انہاں دی بہن معراج اپنی ماں دے نال نانا دے گھر گجرات وچ رہندے سن لیکن آفتاب، اقبال دے والد نور محمد دے نور نظر سن تے نور محمد ہی نے انہاں دا ناں آفتاب رکھیا سی۔
علامہ اقبال نے آفتاب اقبال نوں سکاچ مشن ہائی سکول وچ شریک کروایا جتھے انہاں نے1916ء وچ میٹرک دا امتحان درجہ اوّل وچ پاس کيتا۔ فیر سینٹ اسٹیفن کالج دہلی توں بی اے دا امتحان وی فلسفہ وچ آنرز دے نال پاس کيتا اور1921ء وچ ایم اے دی ڈگری فلسفہ وچ حاصل کيتی۔ آفتاب دے ماماں کیپٹن غلام محمد تے نانا ڈاکٹر عطا محمد نے انہاں نوں اعلیٰ تعلیم دے لئی انگلستان روانہ کيتا جتھے آفتاب نے1922ء وچ لندن یونیورسٹی توں فلسفہ وچ بی اے درجہ اوّل وچ کامیاب کيتا۔1924ء وچ ايسے یونیورسٹی توں ایم اے کرکے دوسال دے لئی ہندوستان آئے تے فیر انگلستان جاکے تن سال تک اوتھے سکول آف اورنٹئیل اسٹڈیزماں ملازم ہوئے۔
اسی دوران لنکن انزماں داخلہ لے کے بارایٹ لا وچ کامیابی حاصل کيتی لیکن مالی مشکلات دی بنا اُتے وکالت نہ کرسکے سراکبر حیدری نے عثمانیہ یونیورسٹی حیدرآباد وچ ملازمت دینے دی کوشش کيتی لیکن کوئی مناسب جگہ انہاں دے لئی یونیورسٹی وچ نکل نہ سکيتی۔ آفتاب نے کچھ عرصے دے لئی اسلامیہ کالج لاہور وچ بحیثیت صدر شعبہ انگریزی ملازمت کيتی لیکن1942ء وچ بحیثیت بیرسٹر پریکٹس شروع دی تے پاکستان دے قیام دے بعد اوہ مستقل طور اُتے کراچی منتقل ہوئے گئے تے بیرسٹری پریکٹس وچ آخری عمر تک مصروف رہے تے ایتھے اُتے رشیدہ بیگم نال شادی کيتی۔ آفتاب اقبال کا81سال دی عمر وچ 14 اگست 1979ء نوں لندن وچ انتقال ہويا انہاں دے جنازے نوں کراچی لیا کے قبرستان سخی حسن وچ دفن کيتا گیا۔
ایہ اک حقیقت اے کہ علامہ اقبال دی ازدواجی زندگی ہر گونہ مسائل توں دوچار سی۔ علامہ اپنی پہلی شادی توں خوش نئيں سن تے کریم بی بی نوں طلاق دینا چاہندے سن ۔ لیکن کریم بی بی نے طلاق دے بدلے جدازندگی بسر کرنے نوں ترجیح دتی تے علامہ اقبال اپنی آخری عمر تک انہاں دے اخراجات برداشت کردے رہے۔ اس شادی دے بارے وچ 9 اپریل 1909کو عطیہ فیضی نوں لکھدے نيں ’’میری تنہا آرزویہ اے کہ اس شہر توں کدرے باہر نکل جاواں لیکن تسيں جاندی ہوئے کہ اپنے بھائی دا احسان مند ہاں جو میرے اس شہر توں باہر جانے دے مخالف نيں۔میری زندگی سخت مصیبت زدہ اے۔ ایہ لوک چاہندے نيں کہ وچ کِسے طرح توں کریم بی بی دے نال زندگی بسرکراں جو ممکن نئيں، وچ پہلے ہی توں اس شادی توں خوش نہ سی وچ حاضر ہاں کہ اخراجات کفالت برداشت کراں لیکن اس دے نال زندگی بسر نہ کراں۔‘‘
عطیہ فیضی نے اس شادی کيتی شکست دی وجہ دونے دی فکری صلاحیتاں وچ شدید فرق تے طبیعتاں وچ اختلاف دسیا اے۔ اس شادی دے اختلافات تے دوری دی وجہ توں آفتاب اقبال، علامہ دی محبت تے شفقت توں محروم ہوئے تے چونکہ اوہ اپنی ماں دے ہم خیال سن تے اس شادی کيتی شکست دے پورے ذمہ دار علامہ نوں سمجھدے سن ۔ اس لئی روز بروز انہاں دے تے علامہ دے درمیان تعلقات خراب ہُندے گئے۔ نذیر نیازی ’’دانائے راز‘‘ وچ اس شادی دے بارے وچ لکھدے نيں کہ اس شادی کيتی شکست دی وجہ کریم بی بی دے اخلاق تے انہاں دی خشک طبیعت سی اس دے علاوہ خود آفتاب دی رفتار وگفتار انہاں نوں علامہ توں دور کھینچکی جاندی سی۔
جاوید اقبال نے خود اپنی کتاب ’’زندہ رود‘‘ وچ لکھیا کہ وچ انہاں مطالب نوں بیان کردے ہوئے کوئی جھجک محسوس نئيں کردا کہ علامہ نے جوروش اختیار کيتی سی اگرچہ اوہ عمدہ نہ سی لیکن روش معقول سی۔ آفتاب ضدی سن او رہمیشہ علامہ دے خلاف کھڑے ہُندے تے علامہ دے خلاف جو اتہامات لگائے جاندے اوہ انہاں توں فائدہ اٹھاندے سن ۔
آفتاب اقبال اپنے انگلستان دے قیام دے دوران شدید مشکلات توں دوچار سن چنانچہ جدوں انہاں نوں معلوم ہويا کہ ریاست حیدرآباد دا وفد سراکبر حیدری دی قیادت وچ انگلستان آیا ہويا اے تاں انہاں نے سراکبر حیدری توں مل کے اپنی مالی مشکلات دا ذکر کيتا تے دسیا کہ امتحانی فیس نہ ہونے دی وجہ توں یونیورسٹی نے انہاں نوں سند نئيں دتی اے۔ چنانچہ اکبرحیدری نے انہاں نوں 190پونڈ قرض دلوایا لیکن حیدرآباد وچ مہاراجا کشن پرشاد نے اس قرض نوں عطیہ وچ تبدیل کر دتا۔
علامہ اقبال ہی دی نسبت توں اکبر حیدری نے یکم جنوری 1931ء نوں فخر یار جنگ نوں اک سفارشی خط لکھیا تے یونیورسٹی عثمانیہ وچ آفتاب نوں ملازمت دلانے دا کہیا لیکن اس وقت یونیورسٹی وچ کوئی مناسب جگہ خالی نہ سی۔1931ء وچ آفتاب انگلستان توں لاہور آئے اور29مارچ نوں سراکبر حیدری دے خط وچ اپنی مالی مشکلات علامہ دی عدم التفات تے جائداد توں محرومی دا شکوہ کچھ اس انداز وچ کیہ کہ سراکبر حیدری نے11اپریل 1931ماں علامہ نوں لکھیا ’’اگرچہ مینوں آفتاب اُتے آپ دی خفگی دی وجہ معلوم نئيں لیکن وچ ایہ کہنے دی جرأت کردا ہاں کہ آپ اس دی بحالی اُتے غور کرن۔‘‘
علامہ اقبال نے2مئی 1931ء نوں اکبر حیدری نوں لکھیا۔
’’قصہ طولانی تے اس دا بیان اذیت ناک اے۔ دراصل وچ دہلی وچ آپ نال ملاقات کرنے توں وی اس لئی کترایا کہ ميں نے سو چا اوہ ساڈی گفتگو دا موضوع بن سکدا اے۔ تے اس توں کچھ دیر دے لئی میرا ذہنی سکون برباد ہوئے گا۔ماں پہلے ہی اپنی بساط توں زیادہ اس دی مدد کر چکيا ہاں اس طرز عمل دے باوجود اوہ میرے نال تے خاندان دے دوسرے افراد دے نال کردا رہیا اے۔ کوئی باپ تحمل دے نال اوہ شرارت آمیز خطوط نئيں پڑھ سکدا جو اس نے مینوں لکھے نيں۔ ہن جو کچھ اوہ کر رہیا اے اوہ صرف بلیک میلنگ دے منصوبے دا اک حصہ اے جو اوہ کچھ عرصے توں کردا آرہیا اے۔ بہرحال ایہ میرے لئی ممکن نئيں کہ وچ اس دی مدد کرسکےآں۔ وچ اک بوڑھا آدمی ہاں جس دی صحت وی ڈانواں ڈول رہندی اے کِسے طرف توں کوئی امید نئيں، دو چھوٹے بچے نيں جنہاں دی پرورش کرنا اے۔
جے ميں کوئی مالدار آدمی ہُندا تاں شاید اس دی کچھ تے مدد کردیندا اگرچہ اوہ اس دا مستحق ننيں۔ وچ سمجھدا ہاں میرے حالات دے بارے وچ آپ کوکچھ علم ننيں۔ فطرت نے مینوں کچھ چیزاں دتیاں نيں او رکچھ نئيں داں وچ پوری طرح قانع ہاں تے میرے لباں اُتے کدی حرف شکایت نئيں آیا۔ شاید آپ پہلے آدمی نيں جسنوں ميں نے ایہ گلاں لکھی نيں۔ وچ جاندا ہاں آپ نے اس دی مدد کيتی اے کچھ اس لئی کہ اس نے آپ نوں خوب متاثر کيتا اے تے کچھ میرے تعلق توں ’’آپ دی فیاض فطرت اس دے سوا تے کچھ کر وی نئيں سکدی سی مگر مینوں یقین اے آپ دا اس اُتے تے مجھ اُتے وڈا کرم ہُندا جے اسنوں کوئی موزاں ملازمت یونیورسٹی عثمانیہ وچ دلاسکتے‘‘ ۔
اس خط دا جواب 11 مئی1931ء نوں سراکبر حیدری نے دتا تے علامہ دی مجبوری نوں تسلیم کيتا تے انہاں نوں یقین دلایا کہ اوہ عثمانیہ یونیورسٹی وچ انہاں نوں کوئی موزاں جگہ دلوانے دی اپنی کوشش جاری رکھن گے۔ علامہ اقبال نے14مئی نوں اس خط دے جواب وچ لکھا’’ ایہ نوجوان ہن تک70ہزار روپے اپنے اُتے خرچ کرچکيا اے۔ اس وچوں خود اس دے بقول اس نے 50 ہزار روپے انگلستان وچ قرض لئی نيں۔ ميں نے اس دی ماں نوں دس ہزار روپے دتے سن جو اس نے سب دے سب اس پرخرچ کردیے تے ایہ رقم وی اس دے علاوہ اے جو اس نے اوراسکے باپ نے اس لڑکے نوں دیے۔
اس دی انگلستان توں واپسی دے صرف اک دو ماہ پہلے مینوں اک ہزار روپے دینے اُتے مجبور کيتا گیا۔ اس دے باوجودہ اکثر وبیشتر بلیک میلنگ اُتے مبنی خطوط گھلدا رہندا اے۔ وچ اس دے تازہ ترین خط دی نقل آپ نوں ارسال کرنا چاہندا سی مگر وچ ایسا نئيں کردا بالخصوص اس واسطے دے ميں نے سوچیا اس دے بعد آپ اس دے نال ہمدردی کرنا ترک فرمادین گے۔ فارسی دا شعر میری موجودہ کیفیت ذہنی دے مطابق اے۔
آں جگر گوشہ ہماں شدکہ من اوّل گفتم
کہ چو شوید لبش از شیر جگر خوارہ شود
’’یعنی ایہ جگر ٹکڑا اوہی ہويا جو ميں نے شروع وچ کہیا سی کہ جدوں دُدھ منہ توں پونچھے گا تاں جگر خوار بن جائے گا‘‘
اگرچہ کچھ اطلاعات دے مطابق اکبر حیدری تے علامہ دے درمیان اس مسئلہ اُتے گفتگو جاری رہی۔ چنانچہ اکبرحیدری 12 فروری 1937ء دے خط وچ لکھدے نيں۔ ’’جے مینوں پہلے ہی توں انہاں ناخوشگوار حالات دا علم ہُندا جس دی آپ نے نشان دہی دی اے تاں بلاشبہ وچ اس اپیل نوں نظر انداز کردیتا‘‘۔
آفتاب اقبال علامہ دے انتقال دے چالیس(40) سال بعد تک زندہ رہے لیکن اوہ ہن ہمیشہ اقبال دے مدح خواں سن تے ہمیشہ اپنے والد دے محاسن اُتے گفتگو کردے سن ۔ جنہاں افراد نے کراچی دے یوم اقبال دے جلسیاں وچ شرکت کيتی اے اوہ جاندے نيں کہ آفتاب اقبال ہر سال انہاں جلسیاں وچ دلنشین تے فلسفیانہ تقریر کردے تے علامہ دے کلام اُتے تبصرے کردے سن ۔
والد دی طرح وکالت دی تعلیم حاصل کيتی تے 1942ء وچ لاہور ہائی کورٹ توں بحیثیت بیرسٹر پریکٹس شروع کيتی۔ قیامِ پاکستان دے بعد کراچی وچ مستقل سکونت اختیار کر لئی۔ آفتاب اقبال جدوں تک زندہ رہے، کراچی وچ یومِ اقبال دی تقریبات وچ انہاں دی شرکت لازمی ہُندی سی۔ آپ دی تقاریر اکثر علامہ اقبال دے کلام دی نہایت پُر تاثیر توضیح ہودیاں سن۔ آپ دا انتقال 13 اگست، 1979ء نوں لندن وچ ہويا تے بعد وچ آپ دے جسدِ خاکی نوں کراچی وچ قبرستان سخی حسن دے مشرقی گوشہ وچ سپردِ خاک کيتا گیا۔