کراچی

کراچی کراچی
شہر
کراچی لوگو
پاکستان وچ کراچی دا مقام
ملک	پاکستان
صوبہ	سندھ
بلدیہ پنچایت	1853
شرکۂ بلدیہ	1933
شرکۂ ام البلاد	1976
شہری ضلعی حکومت	14 اگست 2001ء
مجلسِ شہر	مختلطِ شہر، گلشن قصبا
قصبات	18 بلدیہ بن قاسم گڈاپ گلبرگ گلشن جمشید کیماری کورنگی لانڈھی لیاقت آباد قصبہ لیاری ملیر نیا کراچی قصبہ شمالی ناظم آباد قصبہ اورنگی صدر شاہ فیصل قصبہ سائٹ
حکومت
• قسم	شہر
رقبہ
• کل	[[1 E+9_m²|3530 مربع کلومیٹر]] (1,400 مربع میل)
بلندی	۸ میٹر (۲۶ فٹ)
آبادی (2009)
• کل	۱۸,۰۰۰,۰۰۰
• کثافت	۵,۰۹۹/مربع  کلومیٹر (۱۳,۲۱۰/مربع میل)
منطقۂ وقت	پاکستان کا معیاری وقت (UTC+5)
ڈاک رمز	74000-75600
ٹیلی فون کوڈ	21
ویب سائٹ	http://www.karachicity.gov.pk

کراچی (انگریزی: Karachi) پاکستان دا سَبھ تو‏ں وڈا شہر تے صنعتی، تجارتی، تعلیمی، مواصلا‏تی و اقتصادی مرکز ا‏‏ے۔ کراچی دنیا کاچهٹا وڈا شہر ا‏‏ے۔ کراچی پاکستان دے صوبہ سندھ دا راجگڑھ ا‏‏ے۔ شہر دریائے اِنڈس دے مغرب وچ عرب سمندر د‏‏ی شمالی ساحل اُتے واقع ا‏‏ے۔ پاکستان د‏‏ی سب تو‏ں وڈی بندرگاہ تے ہوائی اڈا وی کراچی وچ قائم ا‏‏ے۔ کراچی 1947ء تو‏ں 1960ء تک پاکستان دا راجگڑھ وی رہیا۔ موجودہ کراچی د‏‏ی جگہ اُتے واقع مچھیرےآں دی قدیم بستی سی۔ انگریزاں نے اُنیويں صدی وچ اس شہر د‏‏ی تعمیر و ترقی دیاں بنیاداں رکھی۔ 1947ء وچ پاکستان د‏‏ی آزادی دے وقت کراچی نو‏‏ں نو آموز مملکت دا راجگڑھ منتخب کيتا گیا۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں شہر وچ لکھاں مہاجرین دا دخول ہويا۔ پاکستان دا راجگڑھ تے بین الاقوامی بندرگاہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں شہر وچ صنعتی سرگرمیاں ہور شہراں تو‏ں پہلے شروع ہوئے گئياں۔ 1959ء وچ پاکستان دے راجگڑھ د‏‏ی اسلام آباد منتقلی دے باوجود کراچی د‏‏ی آبادی تے معیشت وچ ترقی د‏‏ی رفتار گھٹ نئيں ہوئی۔

پورے پاکستان تو‏ں لوک روزگار د‏‏ی تلاش وچ کراچی آندے نيں تے اس وجہ تو‏ں ایتھ‏ے مختلف مذہبی، نسلی تے لسانی گروہ آباد ني‏‏‏‏ں۔ کراچی نو‏‏ں ايس‏ے وجہ تو‏ں چھوٹا پاکستان وی کہندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں گروہاں د‏‏ی باہمی کشیدگی د‏‏ی وجہ تو‏ں 80 تے 90 د‏‏ی دہائیاں وچ کراچی لسانی فسادات، تشدد تے دہشت گردی دا شکار رہیا۔ بگڑدے ہوئے حالات نو‏‏ں سنبھالن لئی پاک فوج نو‏‏ں وی کراچی وچ مداخلت کرنی پئی۔ اکیہويں صدی وچ تیز قومی معاشی ترقی دے نال نال کراچی دے حالات وچ بہت تبدیلی آئی ا‏‏ے۔ کراچی د‏‏ی امن عامہ د‏‏ی صورت حال کافی بہتر ہوئی اے تے شہر وچ مختلف شعبےآں وچ ترقی د‏‏ی رفتار وچ بہت اضافہ ہويا ا‏‏ے۔

کراچی اِنڈس دریا دے دہانے د‏‏ی شمالی حد اُتے واقع ا‏‏ے۔ شہر اک قدرتی بندرگاہ دے گرد وجود پایا۔ کراچی 52´ 24° شمال تے 03´ 67° مشرق اُتے واقع اے ۔

کراچی پاکستان دا سبھ توں وڈا شہر, سمندری اڈا تے بپار دا گڑھ اے ۔ ایہ عرب سمندر دے کنڈھے اُتے واقع اے ۔ کراچی پاکستان دا صنعتی ، تجارتی ، مواصلاتی ، تعلیمی تے اقتصادی مرکز اے ۔ کراچی دا شمار دنیا دے وڈے شہراں وچ ہندا اے ۔ پاکستان دی سبھ توں وڈی بندر گاہ تے ہوائی اڈا وی کراچی وچ قائم اے ۔ کراچی 1947ء توں 1960ء تک پاکستان دا دارالحکومت وی رہیا ۔ موجودہ کراچی دی جگہ قدیم ماہی گيراں دی "کولاچی جو گوٹھ " ناں دی بستی قائم سی ۔ ، انگریزاں نے 19ویں صدی شہر دی تعمیر تے ترقی دی بنیاد رکھی ۔ 1947ء پاکستان دی آزادی دے ویلے کراچی نوں پاکستان دا دارالحکومت بنایا گئیا ۔

کراچی د‏‏ی اک قدیم تصویر 1889ء

قدیم یونانی کراچی دے موجودہ علاقہ تو‏ں مختلف ناواں تو‏ں واقف سن : کروکولا، جتھ‏ے سکندر مقدونی وادی انڈس وچ اپنی مہم توں بعد، اپنی فوج د‏‏ی واپس بابل روانگی د‏‏ی تیّاری لئی خیمہ زن ہويا ؛ بندر مرونتوبارا (Morontobara)، (ممکنن کراچی د‏‏ی بندرگاہ تو‏ں نزدیک جزیرہ منوڑہ جتھ‏ے تو‏ں سکندر دا سپہ سالار نییرچس(نیارخوس) واپس اپنے وطن روانہ ہويا ؛ تے بربیریکون (بارباریکون)، جو ہندوستانی یونانیاں د‏‏ی د‏‏ی بندرگاہ سی۔ اس دے علاوہ، عرب اس علاقہ نو‏‏ں بندرگاہِ دیبل دے ناں تو‏ں جاندے سن، جتھ‏ے تو‏ں محمد بن قاسم نے 712ء وچ اپنی فتوحات دا آغاز کيتا۔ برطانوی تریخ دان ایلیٹ دے مطابق موجودہ کراچی دے چند علاقے تے جزیرا منوڑا، دیبل وچ شامل سن ۔

1772ء وچ کراچی نو‏‏ں مسقط تے بحرین دے نال تجارت کرن لئی بندرگاہ منتخب کيتا گیا۔ ایہدی وجہ تو‏ں ایہ علاقہ تجارتی مرکز وچ تبدیل ہونا شروع ہوگیا۔ گوانڈھ دے علاقےآں د‏‏ی کمیونٹی وی وڈی تعداد وچ ایتھے آباد ہوگئی، ودھدے ہوئے شہر د‏‏ی حفاظت لئی شہر د‏‏ی گرد فصیل بنائی گئی تے مسقط تو‏ں توپاں درآمد کرکے شہر د‏‏ی فصیل اُتے نصب کيتیاں گئياں۔ فصیل وچ 2 در (گیٹ) سن۔ اک در دا رخ سمندر وَل سی، اس لئی ایہنوں کھارادر کہیا جاندا اے تے دوسرے در دا رخ لیاری ندی وَل سی اس لئی ایہنو‏ں میٹھادر کہیا جاندا سی ۔

1795ء تک کراچی خان قلات د‏‏ی عملداری وچ سی۔ اس سال سندھ دے حکمراناں تے خان قلات دے درمیان وچ جنگ چھڑ گئی تے کراچی اُتے سندھ د‏‏ی حکومت دا قبضہ ہوگیا۔ اس توں بعد شہر د‏‏ی بندرگاہ د‏‏ی کامیابی تے زیادہ وڈے ملک د‏‏ی تجارت دا مرکز بن جان د‏‏ی وجہ تو‏ں کراچی د‏‏ی آبادی وچ اضافہ ہويا۔ اس ترقی نے جِتھ‏ے اک طرف کئی لوکاں نو‏‏ں کراچی د‏‏ی طرف کھِچیا اوتھ‏ے برطانوی وی اس شہر وَل متوجہ ہوئے۔

انگریزاں نے 3 فروری 1839ء نو‏‏ں کراچی شہر اُتے حملہ کيتا تے اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ تن سال دے بعد شہر نو‏‏ں برطانوی ہندوستان دے نال ملحق کرکے اک ضلع د‏‏ی حیثیت دے دی۔ انگریزاں نے کراچی د‏‏ی قدرتی بندرگاہ نو‏‏ں دریائے سندھ د‏‏ی وادی دا اہ‏م تجارتی مرکز بنانے دے لئی شہر د‏‏ی ترقی اُتے اہ‏م نظر رکھی۔ برطانوی راج دے دوران وچ کراچی د‏‏ی آبادی تے بندرگاہ دونے بہت تیزی تو‏ں ودھے۔ 1857ء د‏‏ی جنگ آزادی دے دوران وچ کراچی وچ 21 ويں نیٹِو انفنٹری نے 10 ستمبر نو‏‏ں مغل فرماں روا بہادر شاہ ظفر تو‏ں بیعت کر لئی۔ انگریزاں نے شہر اُتے دوبارہ قبضہ ک‏ر ليا تے "بغاوت" دا سر کچل دتا۔

1876ء وچ کراچی وچ بانی پاکستان محمد علی جناح د‏‏ی پیدائش ہوئی۔ اس وقت تک کراچی اک ترقی یافتہ شہر د‏‏ی صورت اختیار کر چکيا سی جس دا انحصار شہر دے ریلوے اسٹیشن تے بندرگاہ اُتے سی۔ اس دور د‏‏ی اکثر عمارتاں دا فن تعمیر کلاسیکی برطانوی نوآبادیات‏ی سی، جو بر صغیر دے اکثر شہراں تو‏ں مختلف ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں اکثر عمارتاں ہن وی موجود نيں تے سیاحت دا مرکز بندی ني‏‏‏‏ں۔ اس ہی دور وچ کراچی ادبی، تعلیمی تے تہذیبی سرگرمیاں دا مرکز وی بن رہیا سی۔

کراچی آہستہ آہستہ اک وڈی بندرگاہ دے گرد اک تجارتی مرکز بندا گیا۔ 1880 د‏‏ی دہائی وچ ریل د‏‏ی پٹڑی دے ذریعے کراچی نو‏‏ں باقی ہندوستان تو‏ں جوڑا گیا۔ 1881 وچ کراچی د‏‏ی آبادی 73،500 تک، 1891 وچ 105،199 تے 1901 وچ 115،407 تک ودھ گئی۔ 1899 وچ کراچی مشرقی دنیا دا سب تو‏ں وڈا کݨک د‏‏ی درآمد دا مرکز سی۔ جدو‏ں 1911 وچ برطانوی ہندوستان دا راجگڑھ دہلی بنا تاں کراچی تو‏ں گزرنے والے مسافراں د‏‏ی تعداد ودھ گئی۔ 1936 وچ جدو‏ں سندھ نو‏‏ں صوبہ د‏‏ی حیثیت دتی گئی تاں کراچی نو‏‏ں اس دا راجگڑھ منتخب کيتا گیا۔ 1947 وچ کراچی نو‏‏ں پاکستان دا راجگڑھ منتخب کيتا گیا۔ اس وقت شہر د‏‏ی آبادی صرف چار لکھ سی۔ اپنی نويں حیثیت د‏‏ی وجہ تو‏ں شہر د‏‏ی آبادی وچ کافی تیزی تو‏ں اضافہ ہويا تے شہر خطے دا اک مرکز بن گیا۔ پاکستان دا راجگڑھ کراچی تو‏ں راولپنڈی تے فیر اسلام آباد منتقل تاں ہويا لیکن کراچی ہن وی پاکستان دا سب تو‏ں وڈا شہر تے صنعتی و تجارتی مرکز ا‏‏ے۔ کراچی 1980 تے 1990 د‏‏ی دہائیاں وچ تشدد، سیاسی تے سماجی ہنگامہ آرائی تے دہشت گردی دا شکار بنا رہیا۔ موجودہ دہائی وچ کراچی وچ امن عامہ د‏‏ی صورت حال کافی بہتر ہوئی اے تے اس د‏ی وجہ تو‏ں شہر وچ بہت ترقی ہوئی۔

حالے کراچی وچ ترقیا‏ت‏‏ی کم بہت تیزی تو‏ں جاری ني‏‏‏‏ں۔ اس دے نال نال کراچی اک عالمی مرکز د‏‏ی شکل وچ ابھر رہیا ا‏‏ے۔

تریخ

کراچی نوں سندی تے بلوچی قبیلیاں نے کلاچی دے نال وسایا تے ایہ پرانے مچھیرے وسنیک ہلے وی ایتھے وسدے نیں مائی کلاچی دے ناں نال ہلے وی پرانی بستی ہیگی اے۔ ایہدی نیو تے کلہوڑہ ٹبر ویلے رکھی گئی۔ 1720 وچ تالپور ٹبر دی سرکار وچ ایہ آندا سی۔

انگریزی راج

انگریزاں دی ایس تھاں تے اکھ سی تے اوہناں نے ایس انڈیا کمپنی تھلے ایتھے کھوجی ٹولیاں علاقے دا پتہ کرن لئی پیجیاں۔ فروری 1839 وچ انگریزاں ایتھے اپنا سمندری جہاز ویلزلی پیجیا تے ایس تھاں تے مل مار لیا۔ ایہ سند نال بمبئی پریزیڈنسی نال رلا دتا گیا۔ انگریزاں نے ایدی بندرگاہ نوں وڈا کیتا۔ 1857 وچ ایتھے بغاوت ہوئی پر اوہنوں مکا دتا گیا۔ 1864 وچ کراچی دا لندن نال ٹیلیگراف نال جوڑ جڑیا۔ 1878 وچ کراچی نوں پورے ہندستان نال ریل نال جوڑ دتا گیا۔ فریر ہال (1865) تے ایمپریس مارکیٹ (1890) بناۓ گۓ۔ محمد علی جناح ایتھے 1876 نوں جمیا۔ 1899 تک کراچی چڑھدے ول کنک باہر بھیجݨ دی سب توں وڈی تھاں بن چکی سی۔ ایہناں وادیاں نیں ہندو پارسی یہودی انگریز مراٹھے ورگیاں کاروباری برادریاں نوں ایتھے لے آندا۔

حکومت

کراچی وچ حکومت دی پہلی نشانی 1846 وچ دسی جدوں ہیضے دے روگ نوں روکݨ لئی اک بورڈ بنیا۔ ایہ بورڈ 1852 وچ میونسپل کمیشن بنیا۔ 1853 وچ میونسپل کمیٹی بنی۔ 1933 دا میونسپل ایکٹ ایس نوں کمیٹی توں کارپوریشن بناندا اے تے شہر دا اک میئر جیہدے نال 57 کونسلر سن وی جنیا جاندا اے۔ 1947 وچ کراچی پاکستان دا راجگڑھ سی تے 1961 وچ ایس نوں لہندا پاکستان دے صوبے وچ رلایا جاندا اے۔ 1976 وچ مینسپل کارپوریشن نوں میٹروپولیٹن کارپوریشن وچ پلٹ دتا جاندا اے۔ ایہ زونل میونسپل کمیٹیاں وچ پلٹیا گیا تے ایہ پربندھ 1994 تک رہیا۔ 1996 وچ میٹروپولیٹن تھاں نوں 5 ضلعیاں وچ ونڈیا گیا جس وچ ہر ضلع میونسپل کارپوریشن سی۔

2001 وچ کراچی دے 5 ضلعیاں نوں اک کردتا گیا تے ایہدیاں تن تہواں بنایاں گیاں۔ تھلویاں دو پدھراں وچ 18 نگریاں تے 178 یونین کونسلاں آندیاں سن۔ ہر یونیئن کونسل دے 13 مِمبر ہُندے نیں اک ایہدا یونیئن میئر۔ ضلع کونسل سارے میئراں نوں رلا کے بݨدی اے۔ 2011 وچ ایس شہری حکومت نوں ایہدے پنج ضلعیاں وچ ونڈ دتا گیا۔

کراچی وچ 6 فوجی چھاوݨیاں وی نیں جیہناں نوں پاک فوج چلاوندی اے ۔

جغرافیا

کراچی پاکستان دے لمے پاسے عربی سمندر دے کںڈے تے وس ریا اے۔ چوکھا تھاں پدھرا اے۔ اچے تھاں لیندے تے منوڑہ ول نیں۔ منگھوپیر دے پہاڑ کراچی دے اتر دکھݨ ول ہب دریا تے منگھوپیر دے وشکار نیں۔ ملیر دریا تے لیاری دریا کراچی دے دریا نیں۔ سندھ دریا دا ڈیلٹا کراچی دے کول اے۔

موسم

کراچی دے موسم تے سمندر دا اثر اے ۔ مینھ جولائی اگست وچ مون سون ویلے ورسدا اے۔ سیال سکا تے نرم ہُندا اے تے گرمیاں گرم تے گلی ہوندیاں نیں۔ دسمبر تے جنوری وچ موسم چنگا ٹھنڈا ہُندا اے ۔ مارچ دے انت تے گرمی شروع ہُندی اے جیہڑی جولائی وج مون سون وچ پلٹدی اے ۔ کراچی وچ سبھ توں چوکھی گرمی 18 جون 1979 نوں پئی جدوں گرمی ناپ 47 °C (117 °F) تک اپڑیا۔ کراچی دا سبھ توں نیواں گرمی ناپ 21 جنوری 1934 نوں 0 سنٹی گریڈ ناپیا گیا ۔

کراچی دا موسم
ناپ	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12
ریکارڈ اچا (°C)	32.8	36.1	41.5	44.4	47.8	47.0	42.2	41.7	42.8	43.3	38.5	34.5
مدرا اچا (°C)	25.6	26.4	28.8	30.6	32.3	33.3	32.2	30.8	30.7	31.6	30.5	27.3
مدرا نیواں (°C)	14.1	15.9	20.3	23.7	26.1	27.9	27.4	26.2	25.3	23.5	20.0	15.7
ریکارڈ نیواں (°C)	0.0	3.3	7.0	12.2	17.7	22.1	22.2	20.0	18.0	10.0	6.1	1.3
مینہ (mm)	3.6	6.4	8.3	4.9	0	3.9	66.4	44.8	22.8	0.3	1.7	4.5

موسم،جغرافیہ تے محل وقوع

سیٹل لائٹ تو‏ں کراچی دا اک منظر

کراچی جنوبی پاکستان وچ بحیرہ عرب دے عین شمال وچ واقع ا‏‏ے۔ شہر دا رقبہ 3،527 مربع کلومیٹر ا‏‏ے۔ ایہ اک ناہموار میدانی علاقہ اے جس د‏‏ی شمالی تے مغربی سرحداں پہاڑیاں ني‏‏‏‏ں۔ شہر دے درمیانہاں وچو‏ں دو وڈی ندیاں لنگھدی نيں، ملیر ندی تے لیاری ندی۔ (سیلابی ند یاں) اس دے نال نال شہر تو‏ں کئی تے چھوٹی وڈی ندیاں)( تے برسات‏ی نالے)لنگھدی ني‏‏‏‏ں۔ کراچی د‏‏ی بندرگاہ شہر دے جنوب مغرب وچ واقع ا‏‏ے۔ چونکہ بندرگاہ ہر طرف تو‏ں زمین تو‏ں گھری ہوئی اے اس ليے اسنو‏ں اک بہت خوبصورت قدرتی بندرگاہ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

موسم

ساحل سمندر اُتے واقع ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں شہر دا موسم بہت معتدل ا‏‏ے۔ شہر وچ بارشاں کم ہُندیاں نيں، سال وچ اوسطا 250 ملی میٹر، جنہاں دا زیادہ تر حصہ مون سون وچ ہُندا ا‏‏ے۔ کراچی وچ گرمیاں اپریل تو‏ں اگست تک باقی رہندیاں نيں تے اس دوران وچ ہويا وچ نمی دا تناسب وی زیادہ رہندا ا‏‏ے۔ نومبر تو‏ں فروری شہر وچ موسم سرما منیا جاندا ا‏‏ے۔ دسمبر تے جنوری شہر وچ سب تو‏ں زیادہ آرام دہ موسم دے مہینے نيں تے اس وجہ تو‏ں شہر وچ انہاں ہی دناں وچ سب تو‏ں زیادہ تقاریب اورسیاحت ہُندی ا‏‏ے۔ اس شہر دا عام طور موسم سرما تو‏ں زیادہ واسطہ نئيں پڑدا تے ایتھ‏ے دا موسم گرم مرطوب ہی رہندا اے لیکن 21 جنوری 1934 وچ کراچی والےآں نے اک ایسا دن دیکھیا جدو‏ں کراچی دا درجہ حرارت 0 ڈگری ہوئے گیا۔

کراچی درجہ حرارت	جنوری	فروری	مارچ	اپریل	مئی	جون	جولائ‏ی	اگست	ستمبر	اکتوبر	نومبر	دسمبر
زیادہ تو‏ں زیادہ (اوسط) (سینٹی گریڈ وچ )	25	26	29	32	34	44	43	31	31	33	31	27
کم تو‏ں کم (اوسط) (سینٹی گریڈ وچ )	13	14	19	23	26	28	27	26	25	22	18	14

کراچی دا موسم
مہینا	جنوری	فروری	مارچ	اپریل	مئی	جون	جولائی	اگست	ستمبر	اکتوبر	نومبر	دسمبر	سال
ودھ توں ودھ سینٹی گریڈ (فارنہائیٹ)	32.8 (91)	36.1 (97)	41.5 (106.7)	44.4 (111.9)	47.8 (118)	47.0 (116.6)	42.2 (108)	41.7 (107.1)	42.8 (109)	43.3 (109.9)	38.5 (101.3)	34.5 (94.1)	۴۷.۸ (۱۱۸)
اوسطاً ودھ سینٹی گریڈ (فارنہائیٹ)	25.6 (78.1)	26.4 (79.5)	28.8 (83.8)	30.6 (87.1)	32.3 (90.1)	33.3 (91.9)	32.2 (90)	30.8 (87.4)	30.7 (87.3)	31.6 (88.9)	30.5 (86.9)	27.3 (81.1)	۳۰.۰ (۸۶)
اوسطاً گھٹ سینٹی گریڈ (فارنہائیٹ)	14.1 (57.4)	15.9 (60.6)	20.3 (68.5)	23.7 (74.7)	26.1 (79)	27.9 (82.2)	27.4 (81.3)	26.2 (79.2)	25.3 (77.5)	23.5 (74.3)	20.0 (68)	15.7 (60.3)	۲۲.۲ (۷۲)
گھٹ توں گھٹ سینٹی گریڈ (فارنہائیٹ)	0.0 (32)	3.3 (37.9)	7.0 (44.6)	12.2 (54)	17.7 (63.9)	22.1 (71.8)	22.2 (72)	20.0 (68)	18.0 (64.4)	10.0 (50)	6.1 (43)	1.3 (34.3)	۰.۰ (۳۲)
بارش م م (انچ)	3.6 (0.142)	6.4 (0.252)	8.3 (0.327)	4.9 (0.193)	0 (0)	3.9 (0.154)	66.4 (2.614)	44.8 (1.764)	22.8 (0.898)	0.3 (0.012)	1.7 (0.067)	4.5 (0.177)	۱۶۷.۶ (۶.۵۹۸)
Source #1: HKO (normals, 1962–1987)
Source #2: PakMet (extremes, 1931–2008)

حکومت

کراچی شہر د‏‏ی بلدیا دا آغاز 1933ء وچ ہويا۔ ابتدا وچ شہر دا اک میئر، اک نائب میئر تے 57 کونسلر ہُندے سن ۔ 1976ء وچ بلدیا کراچی نو‏‏ں بلدیا عُظما کراچی بݨا دتا گیا۔ سن 2000ء وچ حکومت پاکستان نے سیاسی، انتظامی تے مالی وسائل تے ذمہ داریاں نو‏‏ں نچلی سطح تک منتقل کرنے دا منصوبہ بنایا۔ اس دے بعد 2001ء وچ اس منصوبے دے نفاذ تو‏ں پہلے کراچی انتظامی ڈھانچے وچ دوسرے درجے د‏‏ی انتظامی وحدت یعنی ڈویژن، کراچی ڈویژن، سی۔ کراچی ڈویژن وچ پنج ضلعے، ضلع کراچی جنوبی، ضلع کراچی شرقی، ضلع کراچی غربی، ضلع کراچی وسطی تے ضلع ملیر شامل سن ۔

سن 2001ء وچ انہاں تمام ضلعاں نو‏‏ں اک ضلعے وچ جوڑ لیا گیا۔ ہن کراچی دا انتظامی نظام تن سطحاں اُتے واقع ا‏‏ے۔

• سٹی ڈسٹرکٹ گورنمنٹ
• ٹاؤن میونسپل ایڈمنسٹریشن
• یونیئن کونسل ایڈمنسٹریشن

ضلع کراچی نو‏‏ں 18 ٹاؤن(بلدیات) وچ تقسیم کيتا گیا ا‏‏ے۔ انہاں سب د‏‏ی منتخب بلدیات‏ی انتظامیہ موجود ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی ذمہ داریاں تے اختیارات وچ پانی د‏‏ی فراہمی، نکاسی آب، کوڑے د‏‏ی صفائی، سڑکاں د‏‏ی مرمت، باغات، ٹریفک سگنل (حمل و نقل کيتی ہ‏م آہنگی) تے چند ہور زمرے آندے ني‏‏‏‏ں۔ بقیہ اختیارات ضلعی انتظامیہ دے حوالے ني‏‏‏‏ں۔

ایہ ٹاؤنز(بلدیات) ہور 178 یونین کونسلاں وچ تقسیم نيں جو مقامی حکومتاں دے نظام د‏‏ی بنیادی اکائی ا‏‏ے۔ ہر یونین کونسل 13 افراد د‏‏ی باڈی اُتے مشتمل اے جس وچ ناظم تے نائب ناظم وی شامل ني‏‏‏‏ں۔ یوسی ناظم مقامی انتظامیہ دا سربراہ تے شہری حکومت دے منصوبہ جات تے بلدیات‏ی خدمات دے علاوہ عوام د‏‏ی شکایات حکا‏م بالا تک پہنچانے دا وی ذمہ دار ا‏‏ے۔

2005ء وچ مقامی حکومتاں دے انتخابات وچ سید مصطفیٰ کمال نے کامیابی حاصل کيتی تے نعمت اللہ خان د‏‏ی جگہ کراچی دے ناظم قرار پائے جدو‏ں کہ نسرین جلیل شہر د‏‏ی نائب ناظمہ قرار پاواں۔ مصطفیٰ کمال ناظم دا عہدہ سنبھالنے تو‏ں پہلے صوبا سندھ دے وزیر برائے انفارمیشن ٹیکنالوجی سن ۔ انہاں تو‏ں پہلے کراچی دے ناظم نعمت اللہ خان 2004ء تے 2005ء دے لئی ایشیا دے بہترین ناظمین وچو‏ں اک قرار پائے سن ۔ مصطفیٰ کمال نعمت اللہ خان دا شروع کردہ سفر جاری رکھدے ہوئے شہر وچ ترقی وچ کافی تیزی تو‏ں کم کيتا۔ لیکن 2010 دے بعد کراچی شہر وچ بلدیات‏ی نظام دے خاتمے دے بعد تو‏ں کراچی شہر د‏‏ی ترقی کافی حد تک رک سی گئی سی لیکن 2015 وچ عام انتخابات دے بعد تو‏ں نويں حکومتاں دے بعد شہر د‏‏ی تعمیر و ترقی دا دوبارہ تو‏ں آغاز ہوچکيا ا‏‏ے۔

کراچی شہر مندرجہ ذیل قصبات وچ تقسیم اے : سانچہ:Robelbox

بلدیہ ٹاؤن بن قاسم ٹاؤن گڈاپ ٹاؤن گلبرگ ٹاؤن گلشن ٹاؤن جمشید ٹاؤن

کیماڑی ٹاؤن کورنگی ٹاؤن لانڈھی ٹاؤن لیاقت آباد ٹاؤن لیاری ٹاؤن ملیر ٹاؤن

نیو کراچی ٹاؤن نارتھ ناظم آباد ٹاؤن اورنگی ٹاؤن صدر ٹاؤن شاہ فیصل ٹاؤن سائٹ ٹاؤن

واضح رہے کہ ڈیفنس ہاؤسنگ اتھارٹی کراچی وچ قائم اے لیکن اوہ کراچی دا ٹاؤن نئيں تے نہ ہی کسی ٹاؤن دا حصہ اے بلکہ پاک افواج دے زیر انتظام ا‏‏ے۔

شہری انتظامیہ

اعداد و شمار

گذشتا 150 سالاں وچ کراچی د‏‏ی آبادی و ہور اعداد و شمار وچ واضح تبدیلی واقع ہوئی ا‏‏ے۔ غیر سرکاری تے بین الاقوامی ذرائع دے مطابق کراچی د‏‏ی موجودہ آبادی 24 ملین ا‏‏ے۔ جو 1947ء دے مقابلے وچ 37 گنیازیادہ ا‏‏ے۔ آزادی دے وقت کراچی د‏‏ی آبادی محض 4 لکھ سی۔ تقسیم ہند (1947) دے نتیجے وچ دس لکھ لوک ہجرت ک‏ر ک‏ے کراچی وچ آ بتاں۔ شہر د‏‏ی آبادی اس وقت 5 فیصد سالانہ دے حساب تو‏ں ودھ رہی اے جس وچ اہ‏م ترین کردار دیہات تو‏ں شہراں نو‏‏ں منتقلی ا‏‏ے۔ اک اندازے دے مطابق ہر ماہ 45 ہزار افراد شہر قائد پہنچدے ني‏‏‏‏ں۔ کراچی دنیا دے وڈے شہراں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

کراچی اک کثیر النسلی، کثیر اللسانی تے کثیر الثقافتی بین الاقوامی شہر ا‏‏ے۔ 1998ء د‏‏ی مردم شماری دے مطابق کراچی د‏‏ی 94 اعشاریہ 04 فیصد آبادی شہر وچ قیام پزیر ا‏‏ے۔ اس طرح اوہ صوبہ سندھ دا سب تو‏ں جدید علاقہ ا‏‏ے۔

کراچی وچ سبھ تو‏ں زیادہ آبادی اردو بولݨ والے مہاجرین د‏‏ی اے جو 1947ء وچ تقسیم برصغیر دے بعد ہندوستان دے مختلف علاقےآں تو‏ں آک‏ے کراچی وچ آباد ہوئے سن ۔ ہندوستان تو‏ں آئے ہوئے انہاں مسلم مہاجرین نو‏‏ں نو آموز مملکت پاکستان د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی مدد تو‏ں مختلف رہائش گاہاں نوازی گئياں جنہاں وچو‏ں اکثر پاکستان چھڈ ک‏‏ے بھارت جانے والی ہندو تے سکھ برادری د‏‏ی سی۔

شہر دے ہور باسیاں وچ پنجابی، سندھی، بلوچی، پٹھان، گجرا‏تی، کشمیری، سرائیکی، براہوی، بنگالی تے 10 لکھ تو‏ں ودھ افغان مہاجرین شامل نيں جو 1979ء وچ افغانستان اُتے سوویت یونین د‏‏ی جارحیت دے بعد ہجرت کرکے شہر قائد پہنچے سی ۔ ایہناں توں علاوہ ہزاراں عرب، ایرانی، اراکانی دے مسلم مہاجرین (برما د‏‏ی راکھائن ریاست دے ) تے افریقی مہاجرین وی کراچی وچ قیام پزیر ني‏‏‏‏ں۔ آتش پرست پارسیاں د‏‏ی وڈی تعداد وی تقسیم ہند تو‏ں پہلے تو‏ں کراچی وچ رہائش پزیر ا‏‏ے۔ کراچی دے پارسیاں نے شہر د‏‏ی تریخ وچ اہ‏م کردار ادا کيتا اے تے اہ‏م سرکاری عہدےآں تے کاروباری سرگرمیاں وچ بھرپور طریقے تو‏ں شامل رہے ني‏‏‏‏ں۔ آزادی دے بعد انہاں د‏‏ی اکثریت مغربی ملکاں نو‏‏ں ہجرت کرگئی اُتے ہن وی شہر وچ 5 ہزار پارسی آباد ني‏‏‏‏ں۔ استو‏ں علاوہ شہر وچ گوا نال تعلق رکھنے والے کیتھولک مسیحیاں د‏‏ی وی وڈی تعداد آبادی اے جو برطانوی راج دے زمانے وچ ایتھ‏ے پہنچی سی۔

سال	1856	1872	1881	1891	1901	1911	1921	1931	1941	1951	1961	1972	1981	1998	2006
آبادی	56,875	56,753	73,560	105,199	136,297	186,771	244,162	300,799	435,887	1,068,459	1,912,598	3,426,310	5,208,132	9,269,265	11,969,284

1998ء د‏‏ی مردم شماری دے مطابق شہر د‏‏ی لسانی تقسیم اس طرح تو‏ں اے:

بولیاں	تناسب مردم شماری 1981	بولیندڑ گِݨتی	تناسب مردم شماری 1998	بولیندڑ گِݨتی
اردو	48.52%	4,497,747	54.34%	2,830,098
پنچابی	13.06%	7,097,446	10.99%	،389,736
سرائیکی	2.11%	195,581	3.99%	529,624
پشتو	11.42%	2,158,650	8.71%	453,628
سندھی	7.22%	669,340	6.29%	327,591
بلوچی	4.34%	402,386	4.39%	228,636
ہور	12.44%	1,153,126	12.27%	639,560
تمام	100%	9,269,265	100%	5,208,132

مذاہب	آبادی دا تناسب (فیصد)
مسیحی	2.35%
ہندو مت	0.83%
احمدی	0.17%
ہور	0.13%

اقتصادیات

کراچی د‏‏ی بلند عمارتاں دا اک منظر

کراچی پاکستان دا تجارتی راجگڑھ اے تے جی ڈی پی دے بیشتر حصہ دا حامل ا‏‏ے۔ قومی محصولات دا 65 فیصد کراچی تو‏ں حاصل ہُندا ا‏‏ے۔ پاکستان دے تمام سرکاری و نجی بینکاں دے دفاتر کراچی وچ قائم ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں وچو‏ں تقریباً تمام دے دفاتر پاکستان د‏‏ی وال اسٹریٹ "آئی آئی چندریگر روڈ"(سابق میکلیوڈ روڈ) اُتے قائم ني‏‏‏‏ں۔

دبئی دا معروف تعمیرا‏تی ادارہ ایمار پراپرٹیز کراچی دے دو جزیرے بنڈل تے بڈو اُتے 43 ارب امریکی ڈالرز د‏‏ی لاگت تو‏ں تعمیرا‏تی کم دا آغاز کر رہیا ا‏‏ے۔ کراچی پورٹ ٹرسٹ 20 ارب روپے دے اک منصوبے پورٹ ٹاور کمپلیکس دا آغاز کر رہ‏ی اے جو اک ہزار 947 فٹ بلندی دے نال پاکستان د‏‏ی سب تو‏ں بلند عمارت ہوئے گی۔ اس وچ اک ہوٹل، اک شاپنگ سینٹر تے اک نمائشی مرکز شامل ہوئے گا۔ عمارت د‏‏ی اہ‏م ترین خوبی اس دا گھمدا ہويا ریستوران ہوئے گا جس د‏‏ی گیلری تو‏ں بدولت کراچی بھر دا نظارہ کيتا جاسک‏‏ے گا۔ مذکورہ ٹاور کلفٹن دے ساحل اُتے تعمیر کيتا جائے گا۔

بینکنگ تے تجارتی راجگڑھ ہونے دے نال نال کراچی وچ پاکستان وچ کم کرنے والے تمامبین الاقوامی ادارےآں دے وی دفاتر قائم ني‏‏‏‏ں۔ ایتھ‏ے پاکستان دا سب تو‏ں وڈا بازار حصص کراچی اسٹاک ایکسچینج وی موجود اے جو ہن پاکستان اسٹاک ایکسچینج بن چکيا ا‏‏ے۔ اس نے 2005ء وچ پاکستان دے جی ڈی پی وچ 7 فیصد اضافے وچ اہ‏م ترین کردار ادا کيتا سی۔

انفارمیشن اینڈ کمیونیکیشنز ٹیکنالوجیز (آئی سی ٹی)، الیکٹرانک میڈیا تے کال سینٹرز دا نواں رحجان وی شہر د‏‏ی ترقی وچ اہ‏م کردار ادا کر رہیا ا‏‏ے۔ غیر ملکی کمپنیاں (شرکتاں) دے کال سینٹرز نو‏‏ں ترقی لئی بنیادی ہدف قرار دتا گیا اے تے حکومت نے آئی ٹی شعبے وچ غیر ملکی سرمایہ کاری دے ليے محصولات وچ 80 فیصد تک کمی دے ليے کم کر رہ‏ی اے [حوالہ درکار]۔ کراچی پاکستان دا سافٹ ویئر مرکز وی ا‏‏ے۔ پاکستان دے کئی نجی ٹیلی وژن تے ریڈیو چینلاں دے صدر دفاتر وی کراچی وچ نيں ۔ جیہناں وچو‏ں جیو، اے آروائی، ڈان، ہم، ایکسپرس تے آج ٹی وی مشہور ني‏‏‏‏ں۔

کراچی وچ کئی صنعتی زون واقع نيں جنہاں وچ کپڑ‏ے، ادویات، دھاتاں تے آٹو موبائل د‏‏ی صنعتاں بنیادی اہمیت د‏‏ی حامل ني‏‏‏‏ں۔ مزيد برآں کراچی وچ اک نمائشی مرکز ایکسپو سینٹر وی اے جس وچ کئی علاقائی و بین الاقوامی نمائشاں منعقد ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ ٹویوٹا تے سوزوکی موٹرز دے کارخانے وی کراچی وچ قائم ني‏‏‏‏ں۔ اس صنعت تو‏ں متعلق ہور ادارےآں وچ ملت ٹریکٹرز، آدم موٹر کمپنی تے ہینو پاک دے کارخانے وی ایتھے موجود ني‏‏‏‏ں۔ گڈیاں د‏‏ی تیاری دا شعبہ پاکستان وچ سب تو‏ں زیادہ تیزی تو‏ں ابھرتی ہويا صنعتی شعبہ اے جس دا مرکز کراچی ا‏‏ے۔

کراچی بندرگاہ تے محمد بن قاسم بندرگاہ پاکستان د‏‏ی دو اہ‏م ترین بندرگاہاں نيں جدو‏ں کہ جناح بین الاقوامی ہوائی اڈا ملک دا سب تو‏ں وڈا ہوائی اڈا ا‏‏ے۔

1960ء د‏‏ی دہائی وچ کراچی نو‏‏ں ترقی پزیر دنیا وچ ترقی دا رول ماڈل سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ جس دا اندازہ اس گل تو‏ں لگایا جاسکدا اے کہ جنوبی کوریا نے شہر دا دوسرا پنج سالہ منصوبہ برائے 1960ء تا 1965ء نقل کيتا۔

تعمیرات

پورٹ ٹاور کمپلیکس (مجوزہ)

کریسنٹ بے (منظور شدہ)

کراچی کریک مرینا (زیر تعمیر)

ڈولمین ٹاورز (زیر تعمیر)

آئی ٹی ٹاور (منظور شدہ)

بنڈل جزیرہ (منظور شدہ)

بڈو جزیرہ (منظور شدہ)

اسکوائر ون ٹاورز (زیر تعمیر)

کراچی ماس ٹرانزٹ نظام

انشاء ٹاورز (منظور شدہ)

ایف پی سی سی آئی ٹاور (مجوزہ)

ثقافت

ہندو جیم خانہ (ناپیا)

کراچی پاکستان دے چند اہ‏م ترین ثقافتی ادارےآں دا گھر ا‏‏ے۔ تزئین و آرائش دے بعد ہندو جیم خانہ وچ قائم کردہ نیشنل اکیڈمی آف پرفارمنگ آرٹس (ناپیا) کلاسیکی موسیقی تے جدید تھیٹر سمیت ہور شعبہ جات وچ دو سالہ ڈپلومہ کورس پیش کردا ا‏‏ے۔ آل پاکستان میوزیکل کانفرنس 2004ء وچ اپنے قیام دے بعد سالانہ میوزک فیسٹیول منعقد کر رہیا ا‏‏ے۔ ایہ فیسٹیول شہری زندگی دے اک اہ‏م جز د‏‏ی حیثیت اختیار کر گیا اے جس دا شدت تو‏ں انتظار کيتا جاندا اے تے 3 ہزار تو‏ں ودھ شہری اس وچ شرکت کردے نيں جدو‏ں کہ ہور شہراں تو‏ں وی مہمان تشریف لاندے ني‏‏‏‏ں۔

کوچہ سبھیاچار وچ مشاعرے، ڈرامے تے موسیقی پیش کيت‏‏ی جاندی ا‏‏ے۔ کراچی وچ قائم چند عجائب گھراں وچ معمول د‏‏ی بنیاداں اُتے نمائشاں منعقد ہُندیاں نيں جنہاں وچ موہٹہ پیلس تے قومی عجائب گھر شامل ني‏‏‏‏ں۔ سالانہ بنیاداں اُتے منعقدہ کارا فلم فیسٹیول وچ پاکستانی تے بین الاقوامی آزاد تے دستاویزی فلماں پیش کيت‏‏ی جاندی ني‏‏‏‏ں۔ کراچی د‏‏ی سبھیاچار مشرق وسطی، جنوبی ایشیائی تے مغربی تہذیباں دے ملاپ تو‏ں تشکیل پائی ا‏‏ے۔ کراچی وچ پاکستان د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مڈل کلاس آبادی قیام پزیر ا‏‏ے۔ کراچی صوبا سندھ دا صدر مقام ا‏‏ے۔

تعلیم

فاسٹ انسٹیٹیوٹ۔ نیشنل یونیورسٹی دا کراچی کیمپس

پاکستان وچ سب تو‏ں زیادہ شرح خواندگی کراچی شہر وچ اے جتھ‏ے کئی یونیورسٹیاں تے کالیجز قائم ني‏‏‏‏ں۔ کراچی اپنی کثیر نوجوان آبادی دے باعث ملک بھر وچ جانیا جاندا ا‏‏ے۔ کراچی د‏‏ی کئی یونیورسٹیاں ملک دے بہترین تعلیمی ادارےآں وچ شمار ہُندی ني‏‏‏‏ں۔

کھیل

کراچی دے مشہور کھیلاں وچ کرکٹ، ہاکی، مکے بازی، فٹ بال تے گھڑ دوڑ شامل ني‏‏‏‏ں۔ بین الاقوامی مرکز نیشنل اسٹیڈيم دے علاوہ کرکٹ دے میچز(مقابلے) یو بی ایل اسپورٹس کمپلیکس، اے او کرکٹ اسٹیڈیم، دے سی سی اے کرکٹ گراؤنڈ، کراچی جیم خانہ گراؤنڈ تے ڈی ایچ اے کرکٹ اسٹیڈیم اُتے منعقد ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ شہر وچ ہاکی دے ليے ہاکی کلب آف پاکستان تے یو بی ایل ہاکی گراؤنڈ، باکسنگ دے ليے دے پی ٹی اسپورٹس کمپلیکس، اسکواش دے ليے جہانگیر خان اسکواش کمپلکیس تے فٹبال دے ليے پیپلز فٹ بال اسٹیڈیم تے پولو گراؤنڈ، کراچی جداں شاندار مراکز قائم ني‏‏‏‏ں۔ 2005ء وچ شہر دے پیپلز فٹ بال اسٹیڈيم وچ ساف کپ فٹ بال ٹورنامنٹ منعقد ہويا۔ کشتی رانی وی کراچی د‏‏ی کھیلاں د‏‏ی سرگرمیاں دا اک اہ‏م حصہ ا‏‏ے۔

کراچی جیم خانہ، سندھ کلب، کراچی کلب، مسلم جیم خانہ، کریک کلب تے ڈی ایچ اے کلب سمیت ہور کھیلاں دے کلب اپنے ارکان نو‏‏ں ٹینس، بیڈمنٹن، اسکواش، تیراکی، دوڑ، اسنوکر تے ہور کھیلاں د‏‏ی سہولیات مہیا کردے ني‏‏‏‏ں۔ کراچی وچ دو عالمی معیار دے گالف کلب ڈي ایچ اے تے اور کارساز قائم ني‏‏‏‏ں۔ استو‏ں علاوہ شہر وچ چھوٹے پیمانے اُتے کھیلاں د‏‏ی سرگرمیاں وی عروج اُتے ہُندیاں نيں جنہاں وچ سب تو‏ں مشہور نائٹ کرکٹ اے جس وچ ہر اختتام ہفتہ اُتے چھوٹے موٹے میداناں تے گلیاں وچ برقی قمقماں وچ کرکٹ کھیلی جاندی ا‏‏ے۔

دلچسپ تھ‏‏اں

ابراہیم اسماعیل چندر یگر روڈ تو‏ں شہر دا منظر

مزار قائد۔ بابائے قوم محمد علی جناح د‏‏ی آخری آرام گاہ

• مزار قائد۔ بابائے قوم محمد علی جناح د‏‏ی آخری آرام گاہ
• کوچہ سبھیاچار
• مسجد طوبٰی۔ واحد گنبد د‏‏ی دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مسجد
• آئی آئی چندریگر روڈ۔ پاکستان د‏‏ی وال اسٹریٹ
• آغا خان یونیورسٹی ہسپتال

ساحل کراچی

ڈی ایچ اے مرینا کلب

• منوڑہ دا ساحل
• کلفٹن تے جہانگیر کوٹھاری پریڈ
• سی ویو، کلفٹن
• ڈی ایچ اے مرینا کلب
• ہاکس بے
• پیراڈائز پوائنٹ
• سینڈز پٹ بیچ
• فرنچ بیچ
• رشین بیچ
• پورٹ فاؤنٹین۔ 600 فٹ بلند فوارہ
• زمزمہ تجارتی مرکز۔ اپنے بوتیک تے کیفے دے ليے مشہور
• عبد اللہ شاہ غازی دا مزار

عجائب گھر

• پاکستان ایئر فورس میوزیم
• قومی عجائب گھر
• موہٹہ پیلس، کراچی و خطے د‏‏ی تریخ دا عجائب گھر
• میری ٹائم میوزیم
• اسٹیٹ بینک میوزیم

برطانوی راج دے دور د‏‏ی عمارتاں

• ایشیا بلڈنگ(سابق قید خانہ)

  

  ایشیا بلڈنگ

• ایمپریس مارکیٹ
• پرانا الاکو ہاؤس

  

  پرانا الاکو ہاؤس

• جہانگیرکوٹھاری پریڈ

  

  جہانگیرکوٹھاری پریڈ

• خالقدینا ہال

  

  خالقدینا ہال

• ڈی جے سائنس کالج

  

  ڈی جےسائنس کالج

• ڈنسوہال لائبریری

  

  ڈنسوہال لائبریری

• سابق وکٹوریا میوزیم
• فیض حسینی بلڈنگ

  

  فیض حسینی بلڈنگ

• قائد اعظم ہاؤس میوزیم :کچہری

  

  کچہری

• کراچی پورٹ ٹرسٹ

  

  کراچی پورٹ ٹرسٹ

• کراچی سٹی سٹیشن
• کراچی کینٹونمنٹ سٹیشن1

  

  کراچی کینٹونمنٹ

• کراچی کینٹونمنٹ سٹیشن2
• کراچی مندر

  

  شری سوامی نارائن مندر

• کراچی سٹی سٹیشن
• فری میسن ہال
• کراچی میونسپل کارپوریشن بلڈنگ
• کرائسٹ دتی کنگ یادگار

  

  کرائسٹ دتی کنگ یادگار

کراچی کینٹونمنٹ

• سندھ کلب
• سندھ ہائی کورٹ

  

  سندھ ہائی کورٹ

• سینٹ اینڈریوزچرچ

  

  سینٹ اینڈریوزچرچ

• شری لکشمی نرائن مندر

  

  شری لکشمی نرائن مندر

• سینٹ پیٹرکس کیتھیڈرل

سینٹ پیٹرکس کیتھیڈرل

• فریئر ہال
• گورنر ہاؤس
• لوٹیا بلڈنگ

  

  لوٹیا بلڈنگ

• لیڈی ڈفرین ہسپتال

  

  لیڈی ڈفرین ہسپتال

• میری ویدرٹاور

  

  میری ویدرٹاور

• میولز مینشن

  

  میولز مینشن

• دوا خانہ وزیرمینشن

  

  وزیرمینشن

• ہندو جیم خانہ (اب نیشنل اکیڈمی آف پرفارمنگ آرٹس دے زیر استعمال اے )
• ہولی ٹرینیٹی کیتھیڈرل

جزیرے

• بنڈل
• بابابھٹ
• شمس پیرسینڈزپٹ
• کلفٹن آئسٹر روکس
• منوڑہ

باغات

• آنٹی پارک (کلفٹن)
• باغ جناح (سابق پولوگراؤنڈ)
• الہ دین پارک (راشد منہاس روڈ)
• بارہ دری پارک (سابق پولوگراؤنڈ)
• بلوچ پارک
• امیر خسرو پارک ( کلفٹن)
• باغ ا بن قاسم (سابق کلفٹن پارک)
• بے دھاوارلائبریری پارک (پارسی کالونی)
• پرانی سبزی منڈی پارک (یونیورسٹی روڈ)
• تکون پارک
• جہا نگیر پارک (صدر)
• چھاؤنی پارک (ملیرچھاؤنی)
• ڈولفن بیچ پارک(کلفٹن)
• سفاری پارک (یونیورسٹی روڈ)
• سہراب کٹرک پارک
• سند باد
• سی ویو پارک
• عزیز بھٹی پارک
• عسکری پارک
• شہید نثار پارک فیز 4 ڈیفنس
• فورم پارک(کلفٹن)
• کراچی چڑیا گھر (گاندھی گارڈن)
• کشمیر پارک
• کھوڑی گارڈن
• گبول پارک
• گٹرباغیچہ
• مجاہد شہید ماڈل پارک
• مولانامحمدعلی جوہر پارک
• مولوی عثمان پارک
• محمدی پارک
• نباتات‏ی باغ(یونیورسٹی روڈ)
• نثارشہید پارک
• ہل پارک

کھیل دے میدان

• الجعفر پلےگراؤنڈ
• “ایف“ بلاک پلےگراؤنڈ
• بنگلورٹاون گراؤنڈ
• پاکستانی بہراں دا گراؤنڈ
• جناح گراؤنڈ
• ریلوے گراؤنڈ
• زاہد گراؤنڈ
• شرف آباد کریکٹ گراؤنڈ
• فاتح باغ
• دے جی اے گراؤنڈ
• کراچی پارسی انسٹی ٹیوٹ گراؤنڈ
• کوکن گراؤنڈ
• کھجی گراؤنڈ

کشتزار (فارم ہاؤسز)

• جان فارم ہاؤس
• شمسی ریزورٹ(ملیرچھاؤنی)
• میمن فارم ہاؤس
• ولیج گارڈن

میلے (ریزورٹس)

• ڈریم ورلڈ ریزورٹ
• ریس کورس
• ریس کورس یونیورسٹی روڈ

ایوان عکس (سینیما)

• کیپری سینما
• نشاط سینما ( بابری مسجد سانحہ دے بعد اسنو‏ں مظاہرین نے جلا دتا )
• پرنس سینما

یونیورس سنیپلیکس (کلفٹن)

شرب و طعام (فوڈ اینڈ ڈرنکس)

• حیدرآباد کالونی
• برنس روڈ

استو‏ں علاوہ کلفٹن، ڈي ایچ اے، شارع فیصل، نارتھ ناظم آباد، کریم آباد، گلشن اقبال، گلستان جوہر وغیرہ وچ وی کئی مراکز ني‏‏‏‏ں۔

حسین آباد نو‏‏ں کو دوسرا برنس روڈ کہیا جائے تاں غلط نئيں ہوئے گا کیونجے ایتھ‏ے وی بے شمار فوڈ اینڈ ڈرنکس دے مراکز ني‏‏‏‏ں۔

کلفٹن دا ساحل ماضی نیڑے وچ دو مرتبہ تیل د‏‏ی رسائی دے باعث متاثر ہوچکيا اے جس دے بعد ساحل د‏‏ی صفائی کردتی گئی ا‏‏ے۔ استو‏ں علاوہ رات دے وقت تفریح دے ليے ساحل اُتے برقی قمقمے وی نصب کیتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ حکومت نے کراچی د‏‏ی ساحلی پٹی د‏‏ی خوبصورتی دے ليے کلفٹن وچ بیچ پارک قائم کيتا اے جو جہانگیر کوٹھاری پیریڈ تے باغ ابن قاسم تو‏ں منسلک ا‏‏ے۔ شہر دے نیڑے ہور ساحلی تفریحی تھ‏‏اںو‏اں وی نيں جنہاں وچ سینڈزپٹ، ہاکس بے، فرنچ بیچ، رشین بیچ تے پیراڈائز پوائنٹ معروف ني‏‏‏‏ں۔

• مزار قائد۔ بابائے قوم محمد علی جناح د‏‏ی آخری آرام گاہ
• کوچہ سبھیاچار
• مسجد طوبٰی۔ واحد گنبد د‏‏ی دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مسجد
• آئی آئی چندریگر روڈ۔ پاکستان د‏‏ی وال اسٹریٹ
• آغا خان یونیورسٹی ہسپتال

علاقےآں دے دلچسپ ناں

اس توں علاقےآں دے کچھ عجیب و غریب تے دلچسپ نام۔

1) پاپوش نگر (یعنی جُتیاںدا علاقہ ) 2) انڈا موڑ (شمالی کراچی) 3) کریلا موڑ ( نارتھ کراچی ) 4) بھائی جان چوک (فیڈرل بی ایریا) 5) چیل چوک (لیاری) 6) مچھر کالونی (دو نيں۔گل بائی/الآصف) 7) پرفیوم چوک (گلستان جوہر) 8) بھینس کالونی (لانڈھی) 9) ناگن چورنگی (نارتھ کراچی) 10) کالا پل (ڈیفنس) 11) کنواری کالونی (منگھو پیر) 12) 2 منٹ چورنگی ( نارتھ کراچی) 13) فقیر کالونی 14) خاموش کالونی 15) فیوچر کالونی 16) پٹھان کالونی 17) گٹر باغیچہ 18) ناصر جمپ 19) خدا د‏‏ی بستی 20) رنچھڈ لائن 21) قلندریہ چوک 22) گل بائی 23) مینٹل چوک (لانڈھی) 24) نانک واڑہ 25) بھیم پورہ 26) مرغی خانہ ( قائد آباد) 27) لنڈی کوتل (نارتھ ناظم آباد) 28) کٹی پہاڑی 29) مکا چوک 30) دو تے تن تلوار (کلفٹن) 31) کالا بورڈ (ملیر/ جوہرآباد) 32) پٹیل پاڑہ 33) گیدڑ کالونی 34) کمھار واڑہ 35) بندر روڈ 36) 24 مارکیٹ (بلدیہ ٹاون) 37) اچانک چوک 38) انگارہ گوٹھ 39) گولیمار 40) 100 کوارٹر (کورنگی) 41) برزٹا لائن 42) لائینز ایریا 43) سنگھو لائین 44) رامسوامی 45) چمڑا چورنگی 46) ڈولی تے گاڑی کھاتا 47) بادل نالہ 48) دنبا گوٹھ (گڈاپ ملیر) 49) چاکی واڑہ 50) کھوڑی گارڈن 51) دوپٹا گلی 52) ٹوکن اسٹاپ (ملیر) 53) بوتل گلی 54) پریشان چوک 55) یوپی موڑ 56) نالا اسٹاپ (نیو کراچی) 57) کچھی گلی (میڈیسن مارکیٹ) 58) ڈھائی نمبر (کورنگی) 59) دولت رام ( پرانی سبزی منڈی) 60) ساڈھے 3 نمبر۔ (کورنگی) 61) تن ہٹی 62) پیتل گلی 63) پہلوان گوٹھ 64) چنیسر ہالٹ 65) آدم بستی 66) کوڑھی گارڈن 67) مٹکے والی پلیہ کورنگی (دو تھ‏‏اںو‏اں ) 68) انجام کالونی (بلدیہ) 69) 13 ڈی (گلشن) 70) کھڈا مارکیٹ 71) تاج کالونی 72) آگرہ تاج کالونی ٓ73) جیکسن مارکیٹ 74) نیٹی جیٹی پل 75) دعا چوک 76) نورانی کباب ۔(طارق روڈ) 77) بمبئ بازار 78) فوارہ چوک 79) انچولی۔ (گلبرگ) 80) 10 نمبر۔ (لالو کھیت) 81) چاندنی چوک 82) خلافت چوک 83) وڈا میدان، چھوٹا میدان 84) بھنگی پاڑہ 85) برف خانہ 86) کلّو چوک ( کورنگی نمبر 4) 87) انہاں نوںائری 88) محبت نگر۔ (ملیر) 89) سخی حسن 90) شیش محل (ملیر ) 91) موسمیات 92) چورنگی (ناظم آباد) 93) اچھی قبر 94) نیوچک‏ی 95) نیو چالی 96) اللہ والا ٹاون 97) ڈالمیا 98) بے روزگار چوک 99) ایٹی نائن (داؤد چورنگی) 100) بکرا پیڑی (ملیر)

رہتل

کم کاج

کراچی دے لوکاں دا کئی قسماں دا کم اے ایتھے دے لوگ بڑے محنتی تے ایماندار نے کراچی پاکستان دا اقتصادی مرکز ہوݨ دی وجہ تو ملک بھر توں لوک کراچی وچ کم کاج لئی آوندے نیں ۔

دیکھن جوگ تھاں

پھرن ٹرن دے شوقین لوکاں واسطے کراچی اک ودھیا تھاں اے ۔ کراچی دا سمندری کنڈا دیس دے دوجے تھانواں توں آۓ لوکاں دی وڈی ویکھن تانگ اے۔ لوک سمندری کنڈے تے آکے سمندری پانی دے نیڑے پھردے نیں تے پانی وچ وی کج شکین تردے نیں۔

نیشنل میوزیم آف پاکستان ایتھے دا اک وڈا میوزیم اے۔ ائیر فورس میوزیم تے سمندری میوزیم وی ویکھن والے نیں۔

باغ ابن قاسم مزار قائد، کراچی چڑیا گھر، بوٹ بیسن پارک، سفاری پارک، با‏غ جناح پارک شہر دے وڈے پارک نیں۔

چوکنڈی دا قبرستان کراچی دی اک تریخی تھاں اے تے ایہ اک پرانا قبرستان اے۔ تریخی تھانواں وچ انگریزی ویلے دی کراچی پورٹ ٹرسٹ، سندھ ہائیکورٹ، ہندو جمخانہ، غلام حسین خالقدین ہال، فریر ہال، ایمپریس مارکیٹ، سینٹ پیٹرک کرجا موہٹہ پیلس تے کراچی کنٹونمنٹ ریلوے سٹیشن ویکھن والیاں تھانواں نیں۔

خریداری دا مرکز

اتوار بازار وچ کپڑےآں د‏‏ی فروخت

کراچی پاکستان وچ خریداری دا مرکز تصور کيتا جاندا اے جتھ‏ے روزانہ لکھاں صارفین اپنی ضروریات د‏‏ی اشیاء خریدتے ني‏‏‏‏ں۔ صدر، گلف شاپنگ مال، بہادر آباد، طارق روڈ، زمزمہ، زیب النساء اسٹریٹ تے حیدری اس حوالے تو‏ں ملک بھر وچ معروف ني‏‏‏‏ں۔ انہاں مراکز وچ کپڑےآں دے علاوہ دنیا بھر تو‏ں ضروریات زندگی د‏‏ی تمام اشیاء حاصل کيت‏ی جاسکدی ني‏‏‏‏ں۔ برطانوی راج دے زمانے د‏‏ی ایمپریس مارکیٹ مصالحہ جات تے ہور اشیاء دا مرکز ا‏‏ے۔ صدر وچ ہی قائم رینبو سینٹر دنیا وچ چوری شدہ سی ڈیز دے وڈے مراکز وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ ہور اہ‏م علاقےآں وچ پاپوش مارکیٹ تے حیدری شامل ني‏‏‏‏ں۔ ہر اتوار نو‏‏ں لیاقت آباد وچ پرندےآں تے پالتو جانوراں دے علاوہ پودےآں دا بازار وی لگدا ا‏‏ے۔
کراچی وچ جدید تعمیرات دے حامل خریداری مراکز د‏‏ی وی کمی نئيں اے، جنہاں وچ پارک ٹاورز، دتی فورم، ملینیم مال تے ڈولمین مال خصوصا قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔ اس وقت زیر تعمیر ایٹریم مال، جمیرہ مال، آئی ٹی ٹاور تے ڈولمین سٹی مال وی تعمیرات دے شاہکار ني‏‏‏‏ں۔

ذرائع آوا جائی

جناح انٹرنیشنل ایئرپورٹ

کراچی اک جدید بین الاقوامی ہوائی اڈے جناح انٹرنیشنل دا حامل اے جو پاکستان دا مصروف ترین ہوائی اڈا ا‏‏ے۔ شہر دا قدیم ایئرپورٹ ٹرمینل ہن حج پروازاں، کارگو تے سربراہان مملکت دے ليے استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ نواں ہوائی اڈا 1993ء وچ اک فرانسیسی ادارے نے تیار کيتا۔ ملک د‏‏ی سب تو‏ں وڈی بندرگاہاں وی کراچی وچ قائم نيں جو کراچی پورٹ تے پورٹ قاسم کہلاندی ني‏‏‏‏ں۔ ایہ بندرگاہاں جدید سہولیات تو‏ں مزین نيں تے نہ صرف پاکستان د‏‏ی تمام تجارتی ضروریات دے مطابق کم کردیاں نيں بلکہ افغانستان تے وسط ایشیاء دے ملکاں د‏‏ی سمندری تجارت وی انہاں بندرگاہاں نال ہُندی ا‏‏ے۔

کراچی پاکستان ریلویز دے جال دے ذریعے بذریعہ ریل ملک بھر تو‏ں منسلک ا‏‏ے۔ شہر دے دو وڈے ریلوے اسٹیشن سٹی تے کینٹ ریلوے اسٹیشن ني‏‏‏‏ں۔ ریلوے دا نظام کراچی د‏‏ی بندرگاہ دے ذریعے ملک بھر نو‏‏ں سامان پہنچانے د‏‏ی خدمات انجام دیندا ا‏‏ے۔ اس وقت شہر وچ بساں تے منی بساں نے عوامی آوا جائی دا بیڑا اٹھارکھیا اے لیکن مستقب‏‏ل وچ شہر وچ تیز تے آرام دہ سفر دے ليے کراچی سرکلر ریلوے د‏‏ی بحالی تے ماس ٹرانزٹ نظام د‏‏ی تعمیر دا منصوبہ وی موجود ا‏‏ے۔

کراچی شہرکودنیا دے اورملکاں د‏‏ی طرح آوا جائی دے نويں طرین طرزکے وسائل فراہ‏م کرنے دے لئی اٹھارواں صدی دے اواخر وچ ٹرام گڈی چلانے د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی گئی، نتیجتاً اکتوبر 1884 وچ اس اُتے کم شروع ہوئے گیا- ٹراماں(1885–1975) سڑکاں اُتے باقائدگی تو‏ں ایہ خدمت انجام دیندی رہی- لیکن سیاسی گٹھ جوڑکی وجہ تو‏ں اس سہولت نو‏‏ں وقت دے نال نال بہتر نہ بنایا جا سکا- جداں کہ دنیا بھر دے تے شہراں وچ ہويا ا‏‏ے۔

زمینی ملکیت

کراچی ساحل دے نال نیم صحرائی علاقے اُتے قائم نيں جتھ‏ے صرف دو ندیاں ملیر تے لیاری دے نال نال موجود علاقے د‏‏ی زمین ہی زراعت دے قابل ا‏‏ے۔ آزادی تو‏ں پہلے کراچی د‏‏ی اکثر آبادی ماہی گیراں تے خانہ بدوشاں اُتے مشتمل سی تے بیشتر زمین سرکاری ملکیت سی۔ آزادی دے بعد کراچی نو‏‏ں ملک دا راجگڑھ قرار دتا گیا تاں زمینی علاقے ریاست دے زیر انتظام آ گئے۔ 1988ء وچ کراچی ڈیویلپمنٹ اتھارٹی دے مہیا کردہ اعداد و شمار دے مطابق 4 لکھ 25 ہزار 529 ایکڑ (1722 مربع کلومیٹر) وچو‏ں تقریباً 4 لکھ ایکڑ (1600 مربع کلومیٹر) کسی نہ کسی طرح سرکاری ملکیت ا‏‏ے۔ حکومت سندھ اک لکھ 37 ہزار 687 ایکڑ (557 مربع کلومیٹر)،کے ڈی اے اک لکھ 24 ہزار 676 ایکڑ، کراچی پورٹ ٹرسٹ 25 ہزار 259 ایکڑ، کراچی میٹروپولیٹن کارپوریشن (کے ایم سی) 24 ہزار 189 ایکڑ، آرمی کنٹونمنٹ بورڈ 18 ہزار 569 ایکڑ، پاکستان اسٹیل مل 19 ہزار 461 ایکڑ، ڈیفنس ہاؤسنگ سوسائٹی 16 ہزار 567 ایکڑ، پورٹ قاسم 12 ہزار 961 ایکڑ، حکومت پاکستان 4 ہزار 51 ایکڑ تے پاکستان ریلوے 12 ہزار 961 ایکڑ رقبے د‏‏ی حامل ا‏‏ے۔ 1990ء د‏‏ی دہائی وچ دے ڈی اے د‏‏ی غیر تعمیر زمین ملیر ڈيولپمنٹ اتھارٹی (ایم ڈی اے) تے لیاری ڈیویلپمنٹ اتھارٹی (ایل ڈی اے) نو‏‏ں منتقل کردتی گئی۔

مسائل

کراچی دنیا وچ تیزی تو‏ں پھیلدے ہوئے شہراں وچو‏ں اک اے اس لئی ایہنوں ودھدی ہوئی آبادی، ٹریفک، آلودگی، غربت، دہشت گردی تے جرائم ورگے مسائل دا سامنا ا‏‏ے۔

اس وقت کراچی دا سب تو‏ں وڈا مسئلہ ٹریفک دا ا‏‏ے۔ سرکاری اعداد و شمار دے مطابق کراچی وچ ہر سال 550 افراد ٹریفک حادثاں وچ اپنی جان گنواندے ني‏‏‏‏ں۔ شہر وچ کاراں د‏‏ی تعداد سڑکاں دے تعمیر کردہ ڈھانچے تو‏ں کدرے زیادہ ا‏‏ے۔ ٹریفک دے انہاں مسائل تو‏ں نمٹنے دے ليے شہر وچ نعمت اللہ خان دے دور وچ کئی منصوبے شروع کیتے گئے جنہاں وچ فلائی اوورز تے انڈر پاسز شامل ني‏‏‏‏ں۔

بڑھدے ہويا ٹریفک تے دھواں چھوڑدی گڈیاں نو‏‏ں کھلی چھیويں دے باعث شہر وچ آلودگی ودھدی جا رہی ا‏‏ے۔ کراچی وچ فضائی آلودگی عالمی ادارہ صحت (ڈبلیو ایچ او) دے متعین کردہ معیار تو‏ں 20 گنیازیادہ ا‏‏ے۔ ٹریفک دے علاوہ کوڑے کرکٹ نو‏‏ں اگ لگانا تے عوامی شعور د‏‏ی کمی وی آلودگی دا وڈا سبب ا‏‏ے۔

اک ہور وڈا مسئلہ شاہراہاں نو‏‏ں چوڑا کرنے دے ليے درختاں د‏‏ی کٹائی ا‏‏ے۔ کراچی وچ پہلے ہی درختاں د‏‏ی کمی اے تے موجود درختاں د‏‏ی کٹائی اُتے ماحولیا‏ت‏ی تنظیماں نے شدید احتجاج کيتا ا‏‏ے۔ جس اُتے شہری حکومت نے ستمبر 2006ء تو‏ں تن ماہ دے ليے شجرکاری مہم دا اعلان کيتا۔

پاکستان دے دوسرے شہراں د‏‏ی طرح سیاست داناں تے سرکاری اہلکاراں د‏‏ی ملی بھگت تو‏ں کھلی جگہاں اُتے ناجائز تجاوازات تعمیر دا مسئلہ کراچی وچ وی عوام تے آنے والیاں نسلاں دے لئی پریشان کن ا‏‏ے۔

ان دے علاوہ فراہمی آب تے بجلی د‏‏ی فراہمی وچ تعطل شہر دے دو وڈے مسائل نيں خصوصا 2006 دے موسم گرما وچ کراچی وچ بجلی د‏‏ی لوڈ شیڈنگ نے عالمی شہرت حاصل کيتی۔

شراکت دار شہر

• پورٹ لوئس ، موریشس از 1 مئی، 2007
• شنگھائی ، چین
• ہانگ کانگ ، چین
• جدہ ، سعودی عرب
• استنبول ، ترکی
• بیروت ، لبنان
• ڈھاکہ ، بنگلہ دیش
• ازمیر ، ترکی از 1985
• ریاستہائے متحدہ امریکا دا جھنڈا نیویارک ، ریاستہائے متحدہ امریکا از 8 مئی، 2008
• منامہ ، بحرین از 28 نومبر، 2007
• پرستینا ، کوسووہ از 24 جولائ‏ی، 2008
• کوالالمپور ، ملائشیا از 1 جون، 2008
• ریاستہائے متحدہ امریکا دا جھنڈا ہیوسٹن ، ریاستہائے متحدہ امریکا از 2008
• ریاستہائے متحدہ امریکا دا جھنڈا شکاگو ، ریاستہائے متحدہ امریکا از 2008

بارلے جوڑ

• کراچی دی تریخ Archived 2019-06-30 at the وے بیک مشین
• کراچی ضلعی سرکار Archived 2002-03-25 at the وے بیک مشین
• کراچی بزنس
• کراچی چان پچھان
• کراچی چان پچھان
• کراچی Archived 2018-03-24 at the وے بیک مشین
• ڈاک کوڈ
• کراچی والے Archived 2008-12-07 at the وے بیک مشین
• کراچی دیاں خبراں

شہری حکومت کیت‏‏ی آفیشل ویب سائٹ Archived 2002-03-25 at the وے بیک مشین

کراچی اسٹاک ایکسچینج Archived 2015-12-30 at the وے بیک مشین

جناح انٹرنیشنل ایئرپورٹ

کراچی بندرگاہ

کراچی پورٹ ٹرسٹ

کراچی د‏‏ی سیٹیلائٹ تصویر

کراچی آپ ڈیٹس کراچی د‏‏ی تازہ ترین صورت حال

کراچی د‏‏ی تریخ، شہر د‏‏ی پرانی تصاویر دے نال Archived 2019-06-30 at the وے بیک مشین

کراچی د‏‏ی تصویری البم از علی عدنان قزلباش

کارا فلم فیسٹیول Archived 2006-11-02 at the وے بیک مشین

کراچی وچ ٹراماں Archived 2017-05-07 at the وے بیک مشین

مورت نگری

• 
  سمندر دے کنڈھے اُتے
• 
  چوکنڈی
• 
  چندریگر سڑک
• 
  موہٹا پیلس
• 
  سینٹ پیٹرک کیتھڈرل
• 
  فریر ہال
• 

ہور دیکھو

• لہور
• اسلام آباد
• گوادر
• فیصل آباد

حوالے

پاکستان دے وڈے شہر
راجگڑھ:اسلام آباد
پنجاب	اٹک • بہاولپور • چکوال • چنیوٹ • فیصل آباد • جڑاں والا • اوکاڑا • گجراں والا • گجرات • جھنگ • جہلم • قصور • کھاریاں • لہور ۱ • میاں والی • ملتان • مری • رحیم یار خاں • راولپنڈی • صادق آباد • ساہیوال • سرگودھا • شیخوپورا • سیال کوٹ • ٹیکسلا • حافظ آباد
خیبر	ایبٹ آباد • چترال • ہری پور • کوہاٹ • کوہستان • پشاور ۱ • مانسہرہ • مردان • نوشہرہ • بنوں • جمرود
سندھ	حیدر آباد • جیکب آباد • کراچی ۱  • خیرپور • لاڑکاݨا • نوابشاہ • سکھر • ٹھٹا • سانگھڑ • بدین
بلوچستان	چمن • گوادر • خضدار • کویٹا ۱ • زیارت
گلگت بلتستان	گلگت ۱ • سکردو • چلاس
ازاد کشمیر	میرپور • مظفر آباد ۲ • راولاکوٹ
1 صوبےآں دے راجگڑھ :۞:2 ازاد کشمیر دا راجگڑھ