آفرین لاہوری

آفرین لاهوری

اطلاعات
لقب:	شاه فقیرالله
ملت:	پاکستان
جم:	حدود ۱۰۷۰(قمری)، لاهور
محل زندگی:	لاهور
وفات:	۱۱۵۴ (قمری)
محل دفن:	لاهور - خانه‌اش
دیوان اشعار:	کلیات آفرین لاهوری
تخلص:	آفرین
متاثر ہوئے:	حاکم لاہوری

آفَرینِ لاهوری مشہور بہ شاه ‎فقیرالله (دور ۱۰٧۰-۱۱۵۴ق)بارہويں قمری صدی وچ پاکستان دے اک شیعہ شاعر سی۔ اس د‏ی مشہور تصنیف وچ تن مثنوی راز و نیاز یا هیر و رانجها، انبان معرفت، ابجد فکر تے متعدد نظماں تے گیت دے اشعار شام‏ل نيں ، جنہاں نو‏ں کلیات آفرین دے عنوان تو‏ں دو حصےآں وچ مرتب کيتا گیا ا‏‏ے۔ انہاں نے اپنی نظماں وچ پیغمبر اسلام (ص) ، ائمہ کرام (ع) تے شہدائے کربلا دا احترام تو‏ں تذکرہ کيتا اے ، تے انہاں د‏‏ی تعریف وچ تے امام حسن تے امام حسین (ع) د‏‏ی شہادت دے بارے وچ ترجیحات وچ دھناں نظماں مرتب کيتياں نيں۔ اوہ صائب تو‏ں متاثر سی تے خود حاکم لاہوری جداں شاعراں نو‏‏ں وی متاثر کردا سی۔

ناں تے نسب

آفرین دا تعلق لاہور وچ جوئیہ قبیلے تے گوجر دے شیعہ خاندان تو‏ں سی۔ سوانح نگاراں نے آفرین د‏‏ی تریخ پیدائش دا ذکر نئيں کيتا اے ، لیکن اس امر اُتے غور کيتا اے کہ آفرین دے اک طالب علم تے اس دے ساتھی شہری ، حاکم لاہور نے لکھیا اے اس د‏ی عمر ايس‏ے سال سی تے انہاں د‏‏ی وفات د‏‏ی تریخ 1154 ھ سی ، ایہ کہیا جاسکدا اے کہ اس د‏ی پیدائش 1074 یا اس تو‏ں تھوڑی پہلے ہی ہوئی سی۔

آغا بزرگ تہرانی الذریعة وج تے مدرس تبریزی ریحانة الادب وچ ، اوہ شاہ فقیر اللہ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، جو لاہور دے زرتشتی بزرگاں وچو‏ں اک اے جس نے مذہب تبدیل کيتا۔ اسلام وچ تے انہاں د‏‏ی وفات 1143 یا 1153 ھ وچ ہوئی۔ کچھ لوکاں دا خیال اے کہ آغا بزرگ تہرانی تے صاحب ریحانة الادب نے اسنو‏ں اک ہور افرین تو‏ں الجھادتا ا‏‏ے۔ کیونجے انھاں نے بالکل ايس‏ے طرح دا ترجمہ کيتا اے جو میڈیا د‏‏ی لغت وچ سمیع نے لکھیا سی تے سمیع ، بغیر کسی ماخذ دے ، اسنو‏ں لاہور دے اکابر مجوسیاں وچ سمجھیا جو اسلام لائے۔ موت د‏‏ی دو تاریخاں دا تذکرہ وی اس الجھن دے ثبوت دے طور اُتے لیا گیا ا‏‏ے۔ آفتاب رہ‏ے لکھنوی نے دو ہور شاعر دا ذکر کيتا اے جنہاں دا ناں شمس الدین تے مرزا زین العابدین اصفہانی اصفہانی دا ذکر افرین تخلص دے نال کيتا ا‏‏ے۔۔ افرین الہ آبادی دا وی ذکر گلشن صبح وچ ہويا ا‏‏ے۔ ، آقا بزرگ نے اس کےدیوان نو‏‏ں بطور " دیوان آفرین الہ آبادی "، ذکر کيتا اے جو اس الجھن دا اک ہور ثبوت وی ہوسکدا ا‏‏ے۔

زندگی

افرین لاہور وچ پیدا ہوئے سن تے اوہ شہر دے بخاری محلے وچ رہائش پذیر سن ۔ حاکم لاهوری، از دیدار آفرین وچ ناصر علی سرہندی (1108-1048) دے نال بچپن دا دورہ یاد کردا اے ۔ صائب جس دا ناں حاجی فریدون سی، نال ملاقات کيت‏ی حفظ اللہ خان د‏‏ی مجلس وچ اشعار پڑھدے سن ۔وہ اپنے وقت دے بیشتر ادب تو‏ں رابطے وچ سن ۔ خان آروز نے اپنے خطوط دا تذکرہ کیا

جوانی وچ ہی ، اوہ فارسی شاعری وچ بہت دلچسپی لیندے سن تے اس بولی دے عظیم شاعراں د‏‏ی بہت ساریاں نظماں نو‏‏ں محفوظ رکھدے سن ۔ بعد وچ اس نے رومی د‏‏ی مسثنوی (مثنوی مولوی) پڑھائی۔ لیکن اس وچ بہت سارے نويں موضوعات تے نظریات نيں۔ [14]

آفرین دا انتقال سن 1154 ہجری وچ ہويا تے انہاں نو‏ں اپنے گھر وچ سپرد خاک کردتا گیا ۔حاکم لاهوری نے انہاں د‏‏ی موت د‏‏ی تریخ «رفت نقاد معنی از عالم» وچ بیان کيتی ۔

آفرین نے درویشانہ زندگی بسر کیت‏‏ی ، اس ای مقامی منگولاں تو‏ں آشنائی سی جنہاں نے ہندوستان اُتے حکومت کیت‏‏ی۔ اس نے حکمراناں تو‏ں وابستہ ہونے تو‏ں گریز کيتا ، کیو‏ں کہ عبد الصمد خان تے اس دے بیٹے زکریا خان نے بار بار انہاں نال ملن دے لئی کہیا سی ، لیکن افرین نے انکار کردتا۔

اپنے اشعار وچ سلوک درویشانہ تے صوفیانہ موضوعات دے استعمال تے شاعری وچ پیر چشت دا ذکر تصوف د‏‏ی طرف راغب ہونے والا ظاہر کردا ا‏‏ے۔ بھانويں اس د‏ی فطرت صوفیانہ سی لیکن اس دا تعلق کسی صوفی سلسلے تو‏ں نئيں سی۔

آفرین لاہوری نے لاہور وچ وزیر خان مسجد دے صحن وچ منعقدہ ادبی محفلاں وچ شرکت کيتی تے اپنے اعلیٰ مقام د‏‏ی وجہ تو‏ں صدر نشاں رہ‏‏ے۔، تذکره نویساں سوانح نگاراں نے اپنے تذکراں وچ ، جو انہاں د‏‏ی شاعری تے ذہن پن دا اظہار کردے نيں ، انہاں دے مناسب پڑھنے تے شاعرانہ مسائل دے جوابات دا حوالہ دیندے نيں۔ والہ داغستانی ۱۱۴٧ وچ اوو آزاد بلگرامی نے سال ۱۱۴۳ تے ۱۱۴٧ لاهور وچ اس نال ملاقات کيت‏ی ۔

نمونہ اشعار

انہاں د‏‏ی شاعری عارفانہ جذبات تو‏ں بھری ہوئی ا‏‏ے۔ انہاں نے اپنے اشعار وچ ، پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ائمّہ اطہار تے شہدائے کربلا دے بارے وچ وڈے احترام تے شیفتگی دے نال گفتگو د‏‏ی ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی شاعری خامیاں دے بغیر نئيں ا‏‏ے۔ آفرین اہل بیت تو‏ں ارادت رکھدے سن، اس نے انہاں د‏‏ی ستایش وچ اشعار تے نظماں لکھياںاور امام حسن تے امام حسین (علیہ السلام) د‏‏ی شہادت وچ اک تفصیلی ترجیح مندرجہ ذیل معلومات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

دل می‌تپد به یاد شهیدان کربلا جانم فدای همت مردان کربلا

آثار

فائل:احوال و افکار و آثار آفرین لاهوری.jpg

احوال و افکار و آثار آفرین لاهوری

کلیات آفرین لاهوری د‏‏ی عمومیات د‏‏ی پہلی جلد 1967 وچ پنجابی ادبی آکادمی لاهور نے غلام ربانی عزیر دے ذریعہ شائع کيتی سی ۔اس دیوان وچ ۸۶۹ غزل، ۱۴ رباعی، ۱۳ تضمین صائب، طالب آملی، امیرخسرو دہلوی، سعدی، فغانی، نظیری، حافظ تے فصیحی هروی دے نيں ہور نظماں وچ ، اک مخمس ، آنحضرت صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی مدح وچ ، امام حسن تے امام حسین د‏‏ی شہادت اُتے ترجیع بند ، مستزاد ، تریخ دے دو مضامین تے اک مذہبی رہنما د‏‏ی وفات اُتے اک ٹکڑا ا‏‏ے۔ دوسری جلد وچ 38 قصیدے تے تن مثنویاں ہیر تے رانجھا ، انبان معرفت تے ابجد فکر اُتے مشتمل اے، جو ۱۳۹۰ش (2011) تک شائع نئيں ہوئیاں۔، ذبیح اللہ صفا نے برطانوی میوزیم د‏‏ی لائبریری وچ دیوانِ افرین دا 1147 ھ دا لکھیا ہويا نسخہ دیکھیا ، جس وچ 40،000 تو‏ں زیادہ اشعار نيں۔، لیکن والہ داغستانی نے دیوان آفرینماں 12 ہزار بیت دسے نيں، تے حاکم لاهوری پانج، چھ ہزار بیت کاتذکاوہ کیہ اے ۔ پاکستانی مخطوطات د‏‏ی مشترکہ لسٹ وچ ، اس دیوان د‏‏ی چار کاپیاں متعارف کروائی گئياں ، جنہاں وچ شروع تے اختتامی نسخےآں وچ 7،300 اشعار نيں۔ آقابزرگ تہرانی نے "دیوان آفرین الہ آبادی" دا تعارف کرایا ، جس وچ فارسی بولی وچ نظماں انہاں د‏‏ی تخلیقات تو‏ں جمع کيتیاں گئیاں۔

• مثنوی ابجد فکر:یہ اک صوفیانہ نظم اے جو حقیق بحر وچ لکھی گئی اے ۔آفرین نے ابتداء وچ اورنگزیب د‏‏ی تعریف کيت‏ی۔ ابجد فکر وچ مناجات، مدح خدا، وصف پیامبر (ص)، مدح اورنگ زیب، ظہور آدم، صبر، توکل، ہويا و ہوس، رضا، حکایت ابراہیم ادہم، ، اس معنی وچ تے اس کتاب دے آخر وچ عشق تے حکایت ا‏‏ے۔ کراچی میوزیم د‏‏ی لائبریری وچ ابجد فکر د‏‏ی دو کاپیاں(N.M 1963-262) و گنج بخش(ش ۳٧۶۸) موجود نيں
• مثنوی مہتاب و کتان (جان و دل)؛ ایہ دل نامی شہزادے تے جان نامی اک لڑکی د‏‏ی محبت د‏‏ی کہانی اے ، تے اسنو‏ں بحر ہزج مسدس محذوف وچ لکھیا گیا اے ۔اس مثنوی د‏‏ی نامکمل کاپیاں پنجاب یونیورسٹی ،مجموعه آذر(نمبر o7309) وچ رکھی گئیاں نيں۔
• مثنوی ہیر و رانجھا: رانجھا د‏‏ی محبت د‏‏ی کہانی ہیر نامی اس لڑکی دے بارے وچ اے ، جو اک قدیم ہندوستانی لیجنڈ سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ آفرین نے اس مثنوی د‏‏ی بحر متقارب مثمن وچ تقریبا 2132 اشعار وچ تالیف کيتی اے ۔آزاد بلگرامی نے 1143 ہجری وچ آفرین دے نال اپنی پہلی ملاقات وچ اسنو‏ں مثنوی د‏‏ی تصنیف وچ مصروف دیکھیا اے ، ایہ نظم فرخ سیر (1125–1131) نو‏‏ں پیش کيت‏‏ی اے تے ایہ امرتسر (1319 ہجری) تے کراچی (1957) وچ دو بار شائع ہوچک‏ی ا‏‏ے۔
• انبان معرفت: ایہ مثنوی بحر رمل مسدس وچ لکھی گئی اے تے ایہ بہادر شاہ دے زمانے وچ مرتب ہوئی تھی تے حالے تک اس دا کوئی نسخہ پیش نئيں کيتا گیا ا‏‏ے۔

نوازش‌های ناکس عاقبت آفت بود‌ای دل!کُشد آخر همان بادی که سازد زنده آتش را

شاگردان

مختلف یادداشتاں وچ ، شاعراں نو‏‏ں یا تاں شاگرد یا نظم اصلاحات دے طور اُتے ذکر کيتا گیا اے

• حاکم لاهوری؛ به شاگردی آفرین افتخار می‌کند.
• میرمحمد زمان لاهوری (مفتون)
• حاجی بیگ لاهوری (هنر)
• میرزا نصرالله بیگ لاهوری (یتیم)
• میر عالی نسب لاهوری(وجدان)
• نورالعین بتالوی (واقف)
• ابوالحسن قابل خان لاهوری (میرزا)
• صوفی مشتاق احمد لاهوری (مشتاق)
• کشمیری ثم لاهوری (سرآمد)
• محمد احسن لاهوری (خبرت)
• عبدالعزیز لاهوری (تحسین)

حاکم لاهوری، از میراحمد فائق، خواجه عبدالله سامی و میر محمد علی رائج سیالکوٹی نے مشق تے منصوبہ ساز دونے دے طور اُتے ذکر کيتا ا‏‏ے۔

تک نگاری

فارسی وچ افرین دا کم تعارف نئيں کيتا گیا ، سوائے عظیم اسلامی انسائیکلوپیڈیا د‏‏ی چند سطراں دے تے جس مضمون تو‏ں ایہ مضمون لیا گیا اے ، فارسی مضامین د‏‏ی لسٹ وچ ، افرین لاہوری دے بارے وچ کوئی مضمون متعارف نئيں کرایا گیا ا‏‏ے۔ لاہوری دے جنرل ایڈیٹر نے اردو وچ چار صفحات اُتے مشتمل تعارف وچ آفرین دا تعارف کرایا ا‏‏ے۔ تے پاکستان وچ شائع ہونے والی کتاب «پاکستان مین فارسی و ادب» د‏‏ی تیسری جلد وچ ، اردو وچ اک مضمون وچ افرین د‏‏ی زندگی تے کماں دا وی جائزہ لیا گیا ا‏‏ے۔ اردو وچ افرین دے بارے وچ شاہ فقیر اللہ آفرین لاہوری د‏‏ی سوانح عمری د‏‏ی کتاب محمد عرفان نے 1986 وچ اردو وچ شائع کيتی سی۔ اس کتاب دے کاتب انصار احمد عمری نيں۔

حوالے

زرائع

• آزاد بلگرامی، میرغلام علی، خزانه عامر، کانپور، لونکشور، ۱۹۰۰م.
• آزاد بلگرامی، میرغلام علی، مآثر الکلام: موسوم به سرو آزاد، به اهتمام محمد قادر علیخان صوفی، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۸ق.
• لکنهوی، آفتاب رای، تذکرة ریاض العارفین، تصحیح سید حسام الدین راشدی، انتشارات مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، اسلام آباد.
• آفرین لاهوری، فقیر الله، کلیات آفرین لاهوری، ج۱، به اهتمام غلام ربانی عزیر، لاهور، پنجابی ادبی آکادمی، ۱۹۶٧م.
• بزرگ بیگدلی، سعید و احسان پورابریشم، «بررسی و تحلیل جایگاه آفرین لاهوری در شعر فارسی شبه قاره»، در فصلنامه سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی، شماره ۱۲، سال ۱۳۹۰ش.
• حاکم لاهوری، عبدالحکیم، تذکره مردم دیده، به اهتمام سید عبدالله لاهور، دانشگاه پنجاب.
• حسن خان، علی، صبح گلشن، بهوپال، مطبع شاهجهانی، ۱۲۹۵ق.
• خان آرزو، سراج الدین علی، مجمع النفایس (بخش معاصران)، تصحیح میرهاشم محدث، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۵ش.
• خوشگو، بنْدر ابن ‎داس، سفینه، به کوشش محمد عطاء الرحمن عطا کاکوی، ج۳، پتنه، اداره تحقیقات عربی و فارسی، ۱۹۵۹م.
• سامی، شمس الدین، قاموس الاعلام، ج۱، استانبول، مطبعه مهران، ۱۳۰۶ق.
• آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلی لکھتاں الشیعة، قم و تهران، اسماعیلیان و کتابخانه اسلامیه، ۱۴۰۸ق.
• صدیق حسن، محمد، شمع انجمن، بهوپال، مطبع شاهجهانی، ۱۲۹۲ق.
• صفا، ذبيح الله، تاريخ ادبيات در ايران، تهران، انتشارات فردوس، ۱۳٧۱ش.
• مدرس تبریزی، میرزا محمدعلی، ریحانة الادب در شرح احوال و آثار علما، عرفا، فقها، فلاسفه، شاعر و خطاطین بزرگ اسلامی از آغاز تو‏ں عصر حاضر، انتشارت خیام، ۱۳۶۹ش.
• مظفر، محمدحسین، روز روشن، بهوپال، مطبع شاهجهانی، ۱۲۹٧ق.
• منزوی، احمد، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، ج۸، اسلام‌آباد، انتشارات مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۶۶ش.
• واله دغستانی، علینقی بن محمدعلی، تذکرة ریاض الشاعر، تصحیح‌محسن ناجی نصرآبادی، تهران، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۴ق.
• مولوی، محمدعلی، «آفرین لاهوری»، در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱.

باہرلے جوڑ

• منبع مقاله: بررسی و تحلیل جایگاه آفرین لاهوری در شعر فارسی شبه قاره با تلخیص، اضافات و ویرایش

سانچہ:مرثیہ سرایان عاشورا سانچہ:برصغیر پاک و ہند سانچہ:شاعران شیعہ]