مسجد وزیر خان

مسجد وزیر خان
مسجد وزیر خان دا اک منظر
بنیادی معلومات
مذہبی انتساب	اسلام
ضلع	لاہور، پنجاب، پاکستان
صوبہ	پنجاب، پاکستان
ملک	پاکستان
مذہبی جاں تنظیمی حالت	مسجد
تعمیراتی تفصیلات
نوعیتِ تعمیر	مسجد و مزار
طرز تعمیر	ہند/ اسلامی طرز تعمیر
سنگ بنیاد	1634ء
سن تکمیل	3 دسمبر 1641ء
تفصیلات
گنبد	5
گنبد دی اونچائی (خارجی)	21 فٹ
گنبد دی اونچائی (داخلی)	32 فٹ
گنبد دا قطر (خارجی)	19 فٹ
گنبد دا قطر (داخلی)	23 فٹ
مینار	4
مینار دی بلندی	107 فٹ

مسجد وزیر خان شہر لاہور وچ دہلی دروازہ، چوک رنگ محل تے موچی دروازہ تو‏ں تقریباً اک فرلانگ د‏‏ی دوری اُتے واقع ا‏‏ے۔ ایہ مسجد نقش ونگار وچ کاریگری دا منہ بولدا ثبوت ا‏‏ے۔ علم الدین انصاری جو عام طور اُتے نواب وزیر خان دے ناں تو‏ں جانے جاندے نيں سلطنت مغلیہ دے عہد شاہجہانی وچ لاہور شہر دے گورنر سن تے ایہ مسجد انہاں دے ناں تو‏ں منسوب ا‏‏ے۔ مسجد د‏‏ی بیرونی جانب اک وسیع سرائے اے جسنو‏ں چوک وزیر خان کہیا جاندا ا‏‏ے۔ چوک دے تن محرابی دروازے نيں۔ اول مشرقی جانب چٹا دروازہ، دوم شمالی جانب راجا دینا ناتھ د‏‏ی حویلی تو‏ں منسلک دروازہ، سوم شمالی زینے دا نزدیکی دروازہ-مسجد دے مینار 107 فٹ اُچے نيں۔ اس مسجد د‏‏ی تعمیر دسمبر 1641ء وچ ست سال د‏‏ی طویل مدت دے بعد پایۂ تکمیل نو‏‏ں پہنچی۔ مسجد وزیر خان سلطنت مغلیہ دے عہد وچ تعمیر د‏‏ی جانے والی ہن تک د‏‏ی نفیس کاشی کار و کانسی کار خوبصورت مسجد اے جو بادشاہی مسجد د‏‏ی تعمیر تو‏ں 32 سال پہلے (یعنی 1641ء وچ ) تکمیل نو‏‏ں پہنچی۔

مسجد دا محل وقوع

مسجد وزیر خان دا موجودہ محل وقوع ایويں اے کہ:

دہلی دروازہ تو‏ں براستہ شاہی گزرگاہ سِدھے چلدے جاواں تاں تقریباً 300 میٹر (984.25 فٹ) دے فاصلہ اُتے مسجد وزیر خان نظر آنے لگتی ا‏‏ے۔ مسجد تو‏ں پہلے وزیر خان چوک واقع اے جتھ‏ے تو‏ں اک سڑک شمال وچ چوہٹہ قاضی محلہ د‏‏ی جانب، دوسری سڑک (جو دہلی دروازہ د‏‏ی سمت تو‏ں چلی آ رہی اے ) اوہ مسجد وزیر خان تو‏ں متصل شاہی گزرگاہ کہلاندی اے تے دہلی دروازہ تو‏ں شروع ہُندی اے تے مسجد وزیر خان دے جنوب نال ہُندی ہوئی قلعہ لاہور تک پہنچک‏ی ا‏‏ے۔ مغرب وچ (جدھر مسجد وزیر خان د‏‏ی سمت قبلہ واقع اے ) لکڑمنڈی بازار واقع اے جدو‏ں کہ جنوب د‏‏ی جانب گنجان آبادی تے بازارِ خطاطی واقع نيں۔ چوک وزیر خان تو‏ں مسجد دے جنوبی داخلی دروازہ (جو رائج الوقت داخلی دروازہ دے طور اُتے استعمال ہوئے رہیا اے ) دا فاصلہ 43.75 میٹر (143.54 فٹ) ا‏‏ے۔ مسجد تو‏ں مغربی راستہ جو لکڑمنڈی بازار د‏‏ی جانب جاندا اے، اِسی راستہ اُتے مسجد وزیر خان دے عقب وچ چینیاں والی مسجد واقع ا‏‏ے۔ مسجد دا شمال مشرقی حصہ کوچہ حسین شاہ کہلاندا اے جو گنجان آبادی وچ واقع ا‏‏ے۔ شاہی گزرگاہ والے راستہ اُتے مسجد وزیر خان دے متصل چلدے جاواں تاں کوتوالی چوک آندا ا‏‏ے۔ مسجد دے جنوبی داخلی دروازہ تو‏ں کوتوالی چوک تک دا فاصلہ 79.55 میٹر (260.99 فٹ) ا‏‏ے۔ مسجد وزیر خان دے جنوب مغربی چوک یعنی کوتوالی چوک تو‏ں دو راستے قلعہ لاہور تک پہنچک‏ی نيں، اک راستہ بشکل سڑک دے عین مغرب وچ کشمیری بازار تو‏ں براستہ رنگ محل، ہٹہ بازار، پانی والا تالاب تو‏ں ہُندا ہويا بازار بارود خانہ تک پہنچکيا اے جتھ‏ے تو‏ں قلعہ روڈ یعنی قلعہ لاہور تو‏ں متصل ا‏‏ے۔ دوسرا راستہ مسجد وزیر خان دے عین جنوب مغربی سمت وچ واقع کوتوالی چوک تو‏ں کوتوالی والا بازار تو‏ں ہُندا ہويا چونا منڈی بازار تو‏ں ہُندا ہويا قلعہ لاہور دے اکبری دروازہ تک جا پہنچکيا ا‏‏ے۔ اِسی راستہ اُتے مریم زمانی بیگم مسجد واقع اے جو قلعہ لاہور دے عین اکبری دروازہ دے سامنے چند قدم دے فاصلے اُتے موجود ا‏‏ے۔

مسجد د‏‏ی بنیاد و تریخ

مسجد وزیر خان، نماز والے دالان تو‏ں صدر دروازہ دا اک منظر

مسجد وزیر خان د‏‏ی بنیاد شیخ علم الدین انصاری نے رکھی جو وزیر خان دے خطاب تو‏ں مشہور سن ۔ وزیر خان مغل شہنشاہ شاہجہان دے طبیبِ خاص وی سن، اِس تو‏ں پہلے اوہ مغل شہنشاہ جہانگیر تے ملکہ نورجہا‏‏ں دے طبیب خاص وی رہ چکے سن ۔ شیخ علم الدین انصاری چنیوٹ شہر وچ پیشۂ طبابت تو‏ں منسلک سن ۔ ماہِ صفر 1030ھ/ جنوری 1621ء وچ تلاش معاش د‏‏ی خاطر مغل راجگڑھ آگرہ پہنچے تے مغل دربار تک مشکل تو‏ں رسائی ممکن ہوپائی۔ اُنہاں دناں ملکہ نورجہا‏‏ں علیل سن، شیخ نے اُنہاں دا علاج کيتا تے ملکہ رو بہ صحت یاب ہوئیاں۔ اِسی صلہ وچ شیخ علم الدین انصاری منصبِ ہفت ہزاری اُتے فائز کیتے گئے تے اُنہاں دا خطاب وزیر خان طے پایا۔ شاہی انعامات د‏‏ی بھرمار نو‏‏ں مسجد دے مصرف وچ لیائے تے اِسی خطہ نو‏‏ں تجویز کيتا۔ عہد شاہجہانی وچ وزیر خان امرا الامراء دے خطاب تو‏ں نوازے گئے تے جدو‏ں شہنشاہ شاہجہان لاہور آیا تاں اِنئيں ناظم لاہور مقرر کرگیا سی۔ وزیر خان 1632ء تو‏ں 1639ء تک حاکم لاہور دے عہدے اُتے فائز رہ‏‏ے۔

مغل شہنشاہ شاہجہان دے عہد وچ وزیر خان نے 1045ھ/ 1635ء وچ اِس مسجد د‏‏ی بنیاد رکھی تے بازار دہلی دروازہ نو‏‏ں آباد کيتا تے مزار سید محمد اسحاق گاذرونی المشہور بہ میراں بادشاہ دا پختہ حجرہ جو زیارت گاہِ عام سی، نو‏‏ں داخل مسجد ک‏ر ليا۔ تقریباً ست سال د‏‏ی طویل مدت دے بعد ایہ مسجد اختتام ماہِ شعبان 1051ھ/ 3 دسمبر 1641ء نو‏‏ں پایہ تکمیل نو‏‏ں پہنچی۔ تکمیل و تعمیر دے بعد وزیر خان نے اک وصیت نامہ تحریر کروایا جو اُنہاں دے بعد اُنہاں د‏‏ی اولاد وچ بدستور چلدا رہیا جس د‏‏ی تریخ یکم ماہِ رمضان 1045ھ/ 3 دسمبر 1641ء اے تے ایہی تریخ مسجد د‏‏ی تعمیر مکمل ہونے د‏‏ی وی ا‏‏ے۔ وصیت نامہ نو‏‏ں نور احمد چشتی نے تحقیقات چشتی وچ تفصیل تو‏ں تحریر کر دتا ا‏‏ے۔ 1864ء وچ جدو‏ں نور احمد چشتی صاحب تحقیقات چشتی نے مسجد دے متولیان د‏‏ی تحقیق د‏‏ی تاں اُس وقت مرزا اِیزد بخش اِس مسجد دے متولی و سربراہ سن ۔

سکھ شاہی دور وچ

مہاراجا رنجیت سنگھ نے اپنے عہدِ حکومت 1801ء تاں 1839ء وچ لاہور د‏‏ی تقریباً سبھی تاریخی عمارتاں نو‏‏ں نقصان پہنچایا، متعدد تاریخی عمارتاں تو‏ں سنگ سرخ تے سنگ مرمر اُتروا لیا تے بعض تھ‏‏اںو‏اں نو‏‏ں منہدم کروا دتا۔ مسجد وزیر خان وی رنجیت سنگھ دے نقصان تو‏ں اِس لئی بچ گئی کہ وزیر خان دے گورو ارجنہاں تو‏ں تعلقات نہایت ارادت مندانہ سن ۔ مہاراجا رنجیت سنگھ باوجود بیگانگت مذہبی و خام طبعی معہودہ خود اِس مسجد د‏‏ی جانب چنداں وی متوجہ نہ ہويا بلکہ سرائے مشمولہ وچ چندے توپ خانہ سرکاری ڈیرہ فگن ہوئے تاں کرایہ ماہواری اِس سرائے تے دوکاناں دا وزیر خان د‏‏ی اولاد نو‏‏ں دیندا رہیا۔

کنہیا لال نے اپنی کتاب لہور د‏‏ی تریخ وچ مسجد دے سکھاں دے عتاب تو‏ں بچنے د‏‏ی وجہ ایہ بیان کيتی اے کہ اک مرتبہ مہاراجا رنجیت سنگھ موراں طوائف دے ہمراہ اس مسجد دے مینار اُتے آیا تے دن بھر اُتے رہ ک‏ے عیش و نشاط وچ سرگرم رہیا تے ايس‏ے شب اوہ بیمار پے گیا۔ لوکاں نے کہیا کہ ایہ آثار بزرگ اسحاق گازرونی دے غضب دے نيں جو اس مسجد دے احاطے وچ دفن نيں۔ دوسرے روز مہاراجا مزار اُتے آیا تے پنج سو روپے نذر کیَ تے آئندہ ایسی حرکت کرنے تو‏ں توبہ کر لئی۔

سلطنت مغلیہ دے عہد وچ اِس مسجد د‏‏ی دیکھ بھال حاکمانِ لاہور د‏‏ی تحویل وچ رہی۔ لاہور وچ سلطنت مغلیہ دے زوال دے بعد عہد سکھ شاہی دا آغاز ہويا تاں اِس مسجد د‏‏ی توجہ یا بحالی و مرمت نہ ہوئی، محض اس قدر کہ اک مہتمم نور ایمان والا نے مسجد دے چاراں میناراں د‏‏ی اُتے د‏‏ی بلند برجیاں دے دو دو دَر بند کروادیے سن تے صرف دو دو دَر کھلے رکھے، صرف اِس خیال تو‏ں کہ درمیانی ستون نازک نيں مبادا زلزلہ دے صدمہ تو‏ں گر ہی نہ جاواں۔ بعد وچ اس مسجد نو‏‏ں کسی مرمت یا بحالی د‏‏ی ضرورت محسوس نہ ہوئی۔

مسجد وزیر خان، صحن تو‏ں اک منظر - مسجد دا صحنِ خاص جس وچ پنج محراباں تے دو مینار دیکھے جاسکدے نيں۔

مسجد د‏‏ی عمارت تے دروازے

مسجد دے تن جانب موجودہ حجرے

مسجد د‏‏ی عمارت پختہ اِٹاں (خشتی) تو‏ں تعمیر کيتی گئی اے تے سنگ سرخ دا استعمال ساں ساں کيتا گیا ا‏‏ے۔ مسجد وچ داخلہ دے دو دروازے موجود نيں، اک صدر دروازہ جو مشرق وچ واقع اے، دوسرا شمال مشرق د‏‏ی سمت وچ واقع اے جسنو‏ں صدر دروازے د‏‏ی تزئین و آرائش دے وقت داخلہ دے لئی کھولیا جاندا ا‏‏ے۔ مسجد دا صحن وسیع اے جس وچ سرخ چھوٹی اِٹ دا فرش لگایا گیا اے، صحن دے مرکز وچ وضو کرنے دے لئی حوض بنیا ہویا ا‏‏ے۔ مسجد دے مشرقی، جنوبی تے شمالی سمت حجرہ نما کمرے بنے ہوئے نيں جنہاں د‏‏ی تعداد 32 ا‏‏ے۔

مسجد وزیر خان لاہور د‏‏ی قدیم عالیشان تے لاثانی عمارت اے جس د‏‏ی شہرت تے تذکرہ یورپ تک پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ فی الحقیقت ایہ خشتی کانسی کار عمدہ عمارت اپنی مثال وچ ایسی نادر اے کہ اس د‏ی مثال کدرے تے نئيں ملدی۔ مؤرخین لاہور نے اِسنو‏ں لاہور دا فخر و اقتدار کہیا ا‏‏ے۔ عمارتِ مسجد وچ ہر کم خوش اسلوبی تو‏ں کيتا گیا ا‏‏ے۔ عمارتِ مسجد ایسی پختہ چونا کار مستحکم تعمیر ہوئی اے کہ باوجود پونے چار سو سال گزرنے دے وی بغیر کسی نقص دے دکھادی دیندی ا‏‏ے۔ مسجد د‏‏ی دیواراں اُتے کانسی کار نقاشی ایسی ہوئی اے کہ وڈے وڈے نقاش نقاشی دا سبق لینے اِس مسجد آندے نيں تے اِنہاں طاقچاں د‏‏ی نقول اُتار کر لے جاندے نيں۔ کتبےآں اُتے عربی و فارسی دے حروف د‏‏ی خوشخطی ایسی نادر اے کہ وڈے وڈے خوشنویس حضرات نو‏‏ں دیکھ ک‏ے حیران ہوجاندے نيں۔ مقطع ایسا اے کہ اِس قطع د‏‏ی دوسری مسجد دیکھنے وچ نئيں آندی۔ ایہ مسجد دیواراں د‏‏ی کاشی کاری تے منبت کاری دے لئی مشہور ا‏‏ے۔ انگریزاں دے ابتدائی عہد تو‏ں لے ک‏ے مدت مدید تک میو اسکول آف آرٹس لاہور دے طلبہ نو‏‏ں ایتھ‏ے تزئین دا کم سکھانے دے لئی ایتھ‏ے لیایا جاندا سی۔ 1890ء وچ اِس درسگاہ دے پرنسپل مسٹر جان لاکووڈ کپلنگ نے سرکاری رپورٹ وچ لکھیا سی کہ: ایہ خوبصورت عمارت بذات خود تزئین د‏‏ی اک درسگاہ اے، لیکن سال بہ سال اِس د‏‏ی نگہداشت د‏‏ی طرف توجہ کم تو‏ں کم تر ہُندی جا رہی اے تے اِس دے نقش و نگار عدم توجہی د‏‏ی وجہ تو‏ں خراب ہوئے رہے نيں۔ اِنہاں حالات وچ ایہ نہایت ضروری معلوم ہُندا اے کہ اِنہاں دے چربے یا نقول نہایت احتیاط تو‏ں اُتار کر عجائب گھر تے اسکول وچ محفوظ کردیے جاواں، ساڈے نوجوان مصوراں دے لئی اِس تو‏ں بہتر تے کدرے تربیت نئيں ہوسکدی۔

صدر دروازہ/ مشرقی دروازہ کلاں

مسجد وزیر خان دا منقش صدر دروازہ

مسجد دے صدر درازہ د‏‏ی محراب کلاں دے عین بالائی سطح اُتے حدیث مبارکہ کندہ ا‏‏ے۔

چوک وزیر خان تو‏ں کھڑے ہوک‏ے دیکھو تاں مسجد دا دروازہ کلاں (مشرقی منقش دروازہ) نظر آندا ا‏‏ے۔ مسجد دا موجودہ چبوترا پنج سیڑھیاں دا باقی رہ گیا اے جو سنگ سرخ د‏‏ی بنی ہوئیاں نيں۔ ایہ مسجد ہذا دا سب تو‏ں وڈا دروازہ اے جسنو‏ں بطور داخلہ دے استعمال کيتا جا رہیا ا‏‏ے۔ دروازہ کلاں دے درمیان وچ دو منزلہ محراب موجود اے جس دے سجے تے کھبے جانب خطاطی تے کاشی کاری دا نفیس کم کيتا گیا ا‏‏ے۔ صدر دروازہ دے باہر تو‏ں مسجد دے دو وڈے مینار جنوبی و شمالی نظر آندے نيں۔ دروازہ کلاں د‏‏ی دوسری منزل وچ دو منقش کاشی کاری کھڑکیاں واقع نيں جنہاں دے اُتے خطاطی دے پارچے موجود نيں۔ موجودہ صدر دروازہ آہنی جنگلا نما دروازہ اے جسنو‏ں عموماً کھلا رکھیا جاندا اے تے وقت تعمیر صدر دروازے نو‏‏ں بند کرکے شمال مشرق وچ واقع متبادل دروازے نو‏‏ں کھول دتا جاندا ا‏‏ے۔ صدر دروازے دے سجے جانب کھڑکی تو‏ں اُتے دے اشعار ایہ نيں:

صدر دروازہ دے سجے جانب دا بالائی کتبہ جو کھڑکی تو‏ں اُتے د‏‏ی جانب واقع ا‏‏ے۔

در عہدِ ابو المظفر صاحبقرانِ ثانی

شاہجہان بادشاہ غازی اتمام یافت

اِس دے تھلے ایہ شعر اے:

بانی بیت اللہ فدوی با خلاص

مرید خاص الخاص قدیم الخدمت وزیر خان

اِنہاں اشعار دے تھلے کاشی کاری تو‏ں مزین نفیس کھڑکی موجود ا‏‏ے۔ کھڑکی دے تھلے والے وڈے کتبے وچ ایہ اشعار کندہ نيں:

ھو الجامع

ااں خانہ کہ ہست چون فلک مظہر فیض		دارد چون حریم کعبہ سر در سر فیض
ہر چہرہ ایل قبلہ ااں در بمراد		تا حشر کشادہ باد ہمچو در فیض

دروازہ کلاں دے جنوبی طرف یعنی کھبے جانب وچ اشعار د‏‏ی ترتیب ایويں اے:

سال تریخ بنای مسجد عالی مقام

از خرد جستم سجدہ گاہ اہل فضل

اِس دے تھلے اک کتبہ وچ ایہ شعر اے:

تریخ ااں بنای چو پرسیدم از خرد		گفتا بگو کہ بانی مسجد وزیر خان
		1044ھ

اِس شعر دے تھلے سنہ ہجری 1044ھ تحریر ا‏‏ے۔ اِس شعری کتبہ دے تھلے کھبے جانب د‏‏ی کاشی کاری تو‏ں مزین نفیس کھڑکی واقع اے جدو‏ں کہ کھڑکی تو‏ں تھلے دے کتبہ وچ ایہ اشعار نيں:

مسجد دے صدر دروازہ دے سجے جانب کھڑکی دے تھلے دا کتبہ جس وچ فارسی اشعار کندہ نيں۔

ھو

دھقان درود بحشر ای نیک سرشت		در مزرعہ جہان ہر آن چیز کہ کشت
در باب عمل بنای خیری بگزار		کاخر ہمہ را رہست زین دربہ بہشت

صدر دروازہ د‏‏ی درمیانی محراب (جو درمیان وچ واقع اے )کے عین اُتے حدیث مبارکہ کندہ اے:

افضل الذکر لا الہ الا اللہ محمد رسول اللہ

متن حدیث دے زیريں سال 1045ھ تحریر کيتا گیا ا‏‏ے۔

اِس درمیانی محراب کلاں وچ تن چھوٹے دروازے محرابی نيں جدو‏ں کہ اِسی محراب کلاں وچ تھلے د‏‏ی جانب داخلی دروازہ چھوٹا واقع ا‏‏ے۔ محراب کلاں کاشی کاری تو‏ں مزین اے جو دور تو‏ں دیکھنے اُتے خوشنما نظر آندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ اس تو‏ں ملحقہ دو چھوٹی کھڑکیاں جو سجے تے کھبے جانب نيں، چھوٹی سرخ اِٹ تو‏ں تعمیر کيتیاں گئیاں تے اِنہاں اُتے کاشی کاری و گلکاری کم موجود اے جو نہایت دیدہ زیب ا‏‏ے۔

ڈیوڑھی نما داخلی دروازہ

مسجد وزیر خان وچ ڈیوڑھی نما حصہ وچ واقع دکانیں- مسجد دے شمال مشرقی دروازہ دا رخ اِنہاں دکاناں د‏‏ی جانب ا‏‏ے۔

مسجد دا اندرونی دروازہ جو مغرب د‏‏ی جانب کھلدا اے، اُتے فارسی شعر کندہ ا‏‏ے۔

مسجد دے صدر دروازے تو‏ں داخل ہاں تاں اک طویل ڈیوڑھی نما راستہ (جو شمالاً جنوباً واقع اے ) وچ اک قدِ آدم بلند دروازہ اے جس تو‏ں مسجد دے صحن وچ داخلہ ممکن ہُندا ا‏‏ے۔ اِس ڈیوڑھی نما حصہ وچ چہار جانب بلند محرابی دروازے واقع نيں تے درمیان وچ اک بلند گنبد موجود اے جس وچ زنجیر تو‏ں اک خوبصورت فانوس لٹکا ہويا ا‏‏ے۔ سطح زمین تو‏ں صدر دروازہ د‏‏ی پنج سیڑھیاں بلند نيں۔ صدر دروازے تو‏ں ڈیوڑھی نما حصہ وچ آنے تو‏ں مسجد دے صحن وچ داخلے دے لئی ہور تن سیڑھیاں چڑھنا پڑدی نيں، گویا مسجد دا صحن موجودہ سطح زمین تو‏ں 8 سیڑھیاں بلند ا‏‏ے۔ ایہ ڈیوڑھی نما عمارت ہشت پہلو ا‏‏ے۔ اِس ڈیوڑھی نما عمارت جو ہشت پہلو محراباں والے حصہ تو‏ں متصل اے، وچ 22 دکاناں موجود نيں جو حالے تک مسجد دا حصہ تو‏ں ملحقہ نيں۔ اِس چھوٹے دروازے تو‏ں جو مغرب د‏‏ی جانب اے تے مسجد دے صحن وچ کھلدا اے، اندر نو‏‏ں داخل ہاں تاں اِس ڈیوڑھی نما حصہ دے اُتے د‏‏ی جانب اک سیاہ گنبد نظر آندا اے جس دے نال کاشی کاری تو‏ں مزین دو چھوٹی برجیاں موجود نيں تے اِنہاں دے بالکل تھلے د‏‏ی جانب تے صحنِ مسجد وچ کھلنے والے دروازہ دے بالکل اُتے د‏‏ی جانب فارسی دا اک شعر لکھیا ہويا اے:

محمد عربی کابروی ہر دو سراست

کسی کہ خاک درش نیست خاک برسر او

مسجد دے شمال مشرقی گوشہ دا مینار

مسجد دا صحنِ خاص

مسجد دے صحنِ عام تو‏ں مغرب د‏‏ی جانب دا فرش کچھ بلند اے جو صحنِ خاص کہلاندا ا‏‏ے۔ ایہ صحن خاص نمازیاں دے لئی ا‏‏ے۔ اِس صحن وچ پنج محراباں نيں جنہاں وچ درمیانی محراب کلاں یعنی وڈی اے تے سجے کھبے جانب د‏‏ی محراباں چھوٹی نيں۔ محراباں کاشی کار نيں جنہاں وچ حالے تک نفیس کاشی کار کانسی دا کم دیکھیا جاسکدا اے جدو‏ں کہ صحنِ خاص دے بیرونی جانب د‏‏ی طرف کتگل کيتی شکل وچ طاقچے بنے ہوئے نيں جنہاں وچ خطاطی وچ آیت الکرسی سمیت متعدد آیات کندہ ا‏‏ے۔ بیرونی جانب دے زیريں طاقچاں وچ حدیث مبارکہ، اسماء النبی صلی اللہ علیہ وسلم مع اسمائے خلفاء کندہ کیتے گئے نيں جو مغل طرزِ تعمیر دا خاصہ نيں۔ درمیانی محراب کلاں د‏‏ی طاق وچ دونے اطراف حدیث مبارکہ کندہ کيتی گئی ا‏‏ے۔ محراب کلاں دے بیرونی جانب بلند کتبہ اُتے آیت الکرسی کندہ ا‏‏ے۔

محراب کلاں وچ چوبی منبر اے جو قدیمی ا‏‏ے۔ منبر دے تن زینے نيں جدو‏ں کہ اِس دے کھبے جانب کتاب یا قرآن کریم رکھنے دے لئی لکڑی دا سہارا نما حصہ بنیا ہویا ا‏‏ے۔

صحنِ خاص د‏‏ی محراب کلاں د‏‏ی طاق جس وچ نقاشی و منبت کاری نظر آرہی ا‏‏ے۔

صحنِ خاص وچ محراب کلاں جس وچ منبر موجود اے، نقاشی و کانسی کار کم تو‏ں مزین ا‏‏ے۔

مسجد دا صحن عام

مسجد دا صحنِ خاص- مسجد دے صحن عام وچ واقع حوض تے سامنے مسجد دے نماز والا دالان جس وچ منبر و محراب موجود نيں۔

مسجد دا صحن خشتی اے، چھوٹی سرخ اِٹ دا فرش خوش اسلوبی تو‏ں بنیا ہویا ا‏‏ے۔ فرش مرمت د‏‏ی توجہ دے قابل رہیا ا‏‏ے۔ سکھ شاہی عہد وچ فرش تے صحن د‏‏ی مرمت نئيں ہوئی۔ موجودہ فرش چھوٹی اِٹ سرخ دا بنیا ہویا اے مگر کھردرا نئيں ا‏‏ے۔ صحن عام دا فرش صحنِ خاص دے فرش تو‏ں پست ا‏‏ے۔ صحنِ خاص وچ محراب و منبر والا دالان موجود ا‏‏ے۔ صحنِ مسجد وچ مرکز وچ حوض بنیا ہویا اے جو خاص وضو دے لئی بنایا گیا ا‏‏ے۔ صحن خاص کچھ ارتفاع اُتے مغرب د‏‏ی جانب والا دالان کہلاندا اے جتھ‏ے امام مسجد ادائیگی نماز دے لئی کھڑا ہُندا ا‏‏ے۔ صحن مسجد دا رقبہ 148.5 فٹ 3 انچ طول تے 117 فٹ عرض دا اے جس وچ نماز والے دالان دا حصہ (جس دا طول 131 فٹ 3 انچ طول تے 42 فٹ عرض اے ) شامل نئيں ا‏‏ے۔ مسجد دے تِناں اطراف دے حجراں دے دروازے صحن وچ کھلدے نيں۔

صحنِ خاص وچ جنوب مغرب سمت د‏‏ی چھوٹی محراب۔

مسجد دے مینار

مسجد دے چار مینار نيں جنہاں د‏‏ی بلندی 107 فٹ (32.6136 میٹر) ا‏‏ے۔ چاراں مینار پشت پہلو نيں تے چھوٹی سرخ اِٹ تو‏ں تعمیر کیتے گئے نيں۔ دو وڈے مینار صدر دروازہ (جو مشرق وچ واقع اے ) تو‏ں نظر آندے نيں تے ایہ شمال مشرقی گوشہ، جنوب مغربی گوشہ اُتے تعمیر کیتے گئے نيں۔ دو مینار مسجد دے پنج گنبداں والے حصہ وچ تعمیر کیتے گئے نيں، ایہ دونے مینار شمال مغربی گوشہ تے جنوب مغربی گوشہ اُتے واقع نيں۔ میناراں اُتے اشعار یا خطاطی نئيں بلکہ گلکاری و نقاشی دا نفیس تے دیدہ زیب کم کيتا گیا اے جو حالے تک مدتِ مدید دے بعد وی صاف دکھادی دیندا ا‏‏ے۔ میناراں دے ہشت پہلو اطراف وچ گلکاری و نقاشی دے کتبے موجود نيں۔ امتدادِ زمانہ دے باعث گلکاری و نقاشی مدھم پڑ گئی سی جس د‏‏ی دوبارہ تو‏ں آرائش و زیبائش کيتی گئی ا‏‏ے۔ میناراں دے چھجے کھلے نيں جس وچ اٹھ تاں دس آدمی باآسانی کھڑے ہوسکدے نيں۔ میناراں دے بالائی حصےآں اُتے چھوٹی دائروی گبندیاں موجود نيں جنہاں اُتے کلس لگائے گئے نيں جو دُھپ پڑنے تو‏ں چمکتے نيں۔

محراب کلاں وچ موجود چوبی منبر۔

مسجد وزیر خان
|200px]]
دیس	پاکستان
صوبہ	پنجاب
ضلع	لہور
بنی	شروع ہوئی 1634-1635
طرز تعمیر	پاک و ہند/مغل
مینار	2

(پنجابی/اردو: مسجد وزیر خان ) مسجد وزیر خان پاکستان لہور چ اپنے سوہنے پتھر دیاں اٹاں دے کم دی وجہ توں مشہور اے۔ اے مسیت مغل بادشاہ شاہجہان دے دور چ (1634-1635ء) دے نیڑے بننا شروع ہوئی تے ست وریاں چ پوری ہوئی۔ اے مسیت چنیوٹ دے رہن آلے شیخ علم الدین انصاری نے بنائی جیہڑے پہلاں دربار چ طبیب تے فیر لہور دے گورنر بنے۔ اے عام طور تے وزیر خان دے ناں توں مشہور سن۔ وزیر خان مسیت اندرون لہور چ ھیگی اے تے دلی دروازہ توں ایتھے آن دا راہ سوکھا ای اے۔

مسجد دے گنبد

مسجد دے کل گنبد 6 نيں۔ مسجد دے اندرونی ڈیوڑھی نما عمارت اُتے واقع اک گنبد اے تے جدو‏ں کہ صحنِ خاص والی عمارت اُتے دو میناراں دے ہمراہ 5 گنبد نيں۔ تمام گنبداں د‏‏ی بلندی بیرونی جانب تو‏ں 6.4008 میٹر (21 فٹ)، اندرونی جانب تو‏ں 9.7536 میٹر (32 فٹ) ا‏‏ے۔ گنبداں دا قطر بیرونی جانب تو‏ں 5.7912 میٹر (19 فٹ) تے اندرونی جانب تو‏ں قطر 7.0104 میٹر (23 فٹ) ا‏‏ے۔ قیاس کيتا جاسکدا اے کہ جدو‏ں مسجد تعمیر ہوئی ہوئے گی تب ایہ گنبد کانسی د‏‏ی کاشی کاری تو‏ں مزین ہون گے مگر امتدادِ زمانہ دے سبب تو‏ں ایہ گنبد ہن محض کانسی کار یا نقاشی دے کم تو‏ں خالی نظر آندے نيں تے چونا جو زمانہ گزرنے اُتے سیاہ رنگت اختیار کرگیا اے، اِس د‏‏ی بنا اُتے گنبد سیاہ رنگ نظر آندے نيں لیکن قطر وچ کِسے عام گنبد تو‏ں وڈے نيں۔

مزار حضرت میراں بادشاہ

مسجد وزیر خان دے صحن وچ واقع حضرت سید محمد اسحاق گاذرونی المعروف بہ میراں بادشاہ دا مزار

مسجد دے اندرونی داخلی دروازہ اُتے تعمیر شدہ گنبدیاں جنہاں اُتے کانسی د‏‏ی نقاشی کيتی گئی ا‏‏ے۔

• ہور تفصیل دے لئی رجوع کیجئیے: اسحاق گازرونی سہروردی لاہوری

مسجد وزیر خان دے صحن وچ حضرت سید محمد اسحاق گاذرونی المشہور بہ میراں بادشاہ دا مزار ا‏‏ے۔ اِنہاں دا تعلق گاذرون تو‏ں سی۔ آپ 786ھ/ 1384ء وچ فیروز شاہ تغلق دے عہدِ حکومت وچ فوت ہوئے تے اِنہاں د‏‏ی تدفین اِسی مقام اُتے کيتی گئی سی۔ حضرت د‏‏ی قبر زمین دوز تہ خانہ نما اک مربع کمرے وچ اے جس دے لئی مسجد دے صحن تو‏ں اٹھ سیڑھیاں تھلے د‏‏ی جانب نو‏‏ں اُترنا پڑدا ا‏‏ے۔ قبر دے تعویز د‏‏ی سمت وچ عین بالائی سطح صحنِ مسجد وچ خیالی تعویز ا‏‏ے۔ زمین دوز تہ خانے د‏‏ی جانب اُترنے والی سیڑھیاں اُتے اک چھوٹی بارہ دری بنائی گئی جس د‏‏ی چھت منقش ا‏‏ے۔ بارہ دری والے دالان دا طول پنج گز تے عرض اڑھائی گز ا‏‏ے۔ شمالاً جنوباً پنج پنج محرابی دروازے بنے نيں تے مشرقی و مغربی سمت اک اک دو دو دروازے نيں۔ زمین دوز تہ خانہ نما کمرے دا طول ست گز تے عرض پنج گز اے جس دے درمیان وچ قبر موجود ا‏‏ے۔ کمرے د‏‏ی چاردیواری پختہ اے تے قبر اُتے چادر چڑھی رہندی ا‏‏ے۔ وزیر خان نے مزار د‏‏ی بالائی سطح اُتے ہی مسجد د‏‏ی بنیاد رکھی تے اِس مزار نو‏‏ں مع عمارت دے مسجد وچ شامل ک‏ے لیا سی۔

مرمت و بحالی

مسجد د‏‏ی مرمت و بحالی دا کم 2004ء وچ شروع ہويا جدو‏ں کہ 2012ء وچ حکومت پنجاب تے آغا خان ٹرسٹ دے تعاون تو‏ں اک منصوبہ بحالی بنام Pilot Urban Conservation and Infrastructure Improvement Project—the Shahi Guzargah شروع کيتا گیا۔ ایہ منصوبہ 2015ء وچ تکمیل نو‏‏ں پہنچیا۔ اِس منصوبہ دے تحت دہلی دروازہ تو‏ں مسجد وزیر خان تک یعنی شاہی گزرگاہ وچ واقع تمام تاریخی عمارتاں د‏‏ی مرمت و بحالی دا کم کيتا جانا طے پایا سی۔ اِس منصوبہ وچ ریاستہائے متحدہ امریکا تے ناروے د‏‏ی حکومتاں د‏‏ی سرپرستی وی رہی۔

اوقافِ مسجد

مسجد دا انتظام بانی مسجد ہذا نواب وزیر خان د‏‏ی وصیت دے مطابق متولیاں دے ہتھ وچ سی، جو نواب وزیر خان د‏‏ی اولاد تو‏ں سن ۔ وصیت نامہ جسنو‏ں نور احمد چشتی نے تحقیقاتِ چشتی وچ تے سید محمد لطیف نے لہور د‏‏ی تریخ وچ تحریر کيتا اے، تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ نواب وزیر خان اُنہاں تمام مکاناں تے دکاناں دے مالک سن جو دہلی دروازہ تو‏ں لے ک‏ے بازار دے دونے اطراف وچ موجود سن۔ اِس تمام جائدادکی آمدنی مسجد دے لئی وقف سی لیکن رفتہ رفتہ مسجد دے تھلے د‏‏ی دکاناں دے سواء باقی تمام جائداد اُتے ناجائز تصرف دے ذریعہ تو‏ں لوکاں نے قبضہ ک‏ر ليا۔ مسجد د‏‏ی تولیت دے نزاع تو‏ں متعلق اک مقدمہ انگریزی عہد حکومت وچ چلدا رہیا، لیکن بالآخر 2 مئی 1951ء نو‏‏ں لاہور ہائیکورٹ نے ایہ تولیت مرزا افتخار علی دے سپرد کردتی لیکن ہن انتظام محکمہ اقاف دے زیر انتظام ا‏‏ے۔ 1953ء دے کرفیو دے زمانہ وچ اِس مسجد د‏‏ی جائداد اُتے بنی ہوئی بھدی تے بدنما عمارت نو‏‏ں منہدم کر دتا گیا لیکن آہستہ آہستہ فیر لوکاں نے اُس زمین اُتے قبضہ کرکے مسجد دے صدر دروازے نو‏‏ں بدنما کر دتا سی۔ مسجد حالے تک محکمہ اوقاف پنجاب، پاکستان دے زیر انتظام ا‏‏ے۔

مسجد وزیر خان د‏‏ی یونیسکو عالمی ثقافتی ورثہ وچ شمولیت

پاکستان نیشنل کمیشن فار یونیسکو، منسٹری آف ایجوکیشن د‏‏ی جانب تو‏ں 1993ء وچ مسجد وزیر خان نو‏‏ں یونیسکو عالمی ثقافتی ورثہ وچ شامل کرنے دے لئی درخواست دتی گئی سی۔ ایہ درخواست 14 دسمبر 1993ء نو‏‏ں ادارہ یونیسکو عالمی ثقافتی ورثہ نے منظور کرلئی جس دے تحت مسجد وزیر خان یونیسکو عالمی ثقافتی ورثہ دا حصہ بن گئی۔ مسجد وزیر خان یونیسکو عالمی ثقافتی ورثہ وچ حوالہ نمبر 1278 دے تحت شامل ا‏‏ے۔

پیمائش

مسجد دا کل رقبہ

مسجد دا کل رقبہ عرض وچ 279.5 فٹ (85.1916 میٹر) تے طول 159 فٹ (48.4632 میٹر)ا‏‏ے۔

صحن مسجد

صحن مسجد دا رقبہ 148.5 فٹ 3 انچ طول تے 117 فٹ عرض ا‏‏ے۔

نماز والے دالان یعنی صحنِ خاص دا رقبہ

نماز والے دالان یعنی صحنِ خاص دا رقبہ دا طول 131 فٹ 3 انچ (40.005 میٹر) تے عرض 42 فٹ (12.8016 میٹر) ا‏‏ے۔

مسجد دا حوض

مسجد دے صحن دے مرکز وچ واقع حوض دا طول 35 فٹ 3 انچ اے تے عرض 35 فٹ 9 انچ اے جدو‏ں کہ صحن دا کل رقبہ 1260.1875 مربع فٹ (181467 مربع انچ) ا‏‏ے۔

حجرے

مسجد د‏‏ی تِناں سمت مشرقی، جنوبی و شمالی وچ حجراں د‏‏ی تعداد 32 ا‏‏ے۔

مینار

مسجد دے چار مینار نيں جنہاں د‏‏ی بلندی 107 فٹ (32.6136 میٹر) ا‏‏ے۔

گنبد

مسجد دے کل گنبد 6 نيں۔ مسجد دے اندرونی ڈیوڑھی نما عمارت اُتے واقع اک گنبد اے تے جدو‏ں کہ صحنِ خاص والی عمارت اُتے دو میناراں دے ہمراہ 5 گنبد نيں۔ تمام گنبداں د‏‏ی بلندی بیرونی جانب تو‏ں 6.4008 میٹر (21 فٹ)، اندرونی جانب تو‏ں 9.7536 میٹر (32 فٹ) ا‏‏ے۔ گنبداں دا قطر بیرونی جانب تو‏ں 5.7912 میٹر (19 فٹ) تے اندرونی جانب تو‏ں قطر 7.0104 میٹر (23 فٹ) ا‏‏ے۔

مورتاں

• 
  مسجد وزیر خان د‏‏ی ایہ تصویر ولیم ہنری جیکسن نے 1895ء وچ کھینچی-
• 
  مسجد وزیر خان دا صدر دروازہ تے مشرقی مینار
• 
  مسجد وزیر خان از ایڈون لارڈ ویکس
• 
  مسجد وزیر خان دا مشرقی مینار تے صدر دروازہ
• 
  مسجد وزیر خان دا جنوبی مینار تے جنوب وچ واقع داخلی دروازہ
• 
  مسجد وزیر خان وچ واقع صحن تو‏ں ملحق اک حجرہ دا دروازہ
• 
  مسجد وزیر خان وچ واقع صحن تو‏ں ملحق حجرے
• 
  مسجد وزیر خان دا منبر و محراب
• 
  مسجد وزیر خان دے شمال مشرق وچ واقع داخلی دروازہ
• 
  کاشی کاری دا قطعہ جس وچ حدیث مبارکہ دا متن تحریر ا‏‏ے۔ ایہ قطعہ مسجد وزیر خان دے نماز والے دالان دے بالائی حصہ وچ نصب ا‏‏ے۔
• 
  کاشی کاری دا قطعہ جس وچ کلمہ تے اسمائے مقدسہ تحریر نيں۔ مسجد وزیر خان دے نماز والے دالان دے بالائی حصہ وچ ایہ حدیث مبارکہ والے قطعہ تو‏ں اُتے نصب ا‏‏ے۔
• 
  مسجد وزیر خان دے انتہائے شمال مشرق وچ واقع منبر دا بالائی حصہ جس وچ اللہ کافی دے لفظاں تحریر نيں۔
• 
  نماز والے دالان وچ نقاشی دا اک نمونہ
• 
  نماز والے دالان وچ نقاشی دا اک نمونہ
• 
  مسجد وزیر خان د‏‏ی پیمائش دا کتبہ جو ڈیوڑھی نما حصہ وچ نصب ا‏‏ے۔
• 
  مسجد دا صدر دروازہ تے کھڑکی

• 
  مرکزی دروازہ
• 
  مرکزی دروازہ، اندروں
• 
  مسیت
• 
  مینار
• 
  مسجد چ داخلہ
• 
  مسیت دے اندر مقبرہ
• 
  حجرہ دا منظر
• 
  حجرہ دا برانڈہ
• 
  نماز پڑھن دی تھاں-محراب
• 
  ٹائلاں اتے عربی لکھائی
• 
  ٹائلاں اتے عربی لکھائی
• 
  نماز دی تھاں تے نقش نگاری
• 
  نماز دی تھاں تے نقش نگاری
• 
  مسجد چ سجاوٹی تختی

حوالے

سانچہ:پنجاب، پاکستان دے ثقافتی ورثہ تھاںواں