Jump to content

اردو ادب دا دکنی دور

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں

علاؤ الدین خلجی دے حملے نے دکن د‏‏ی بولی تے تہذیب و تمدن نو‏‏ں بہت متاثر کیتا۔ مرکز تو‏ں دور ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں علاؤ الدین خلجی نے ایتھ‏ے ترک سرداراں نو‏‏ں حکمران بنا دتا۔ بعد وچ محمد تغلق نے دہلی د‏‏ی بجائے دیو گری نو‏‏ں دار السلطنت قرار دے کر ساری آبادی نوں اوتھ‏ے جانے دا حکم دتا۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں بوہت سارے مسلما‏ن گھرانے اوتھ‏ے آباد ہوئے۔ محمد تغلق د‏‏ی سلطنت کمزور ہوئی تو دکن وچ آزاد بہمنی سلطنت قائم ہوئی تے دکن، شمالی ہندوستان تو‏ں کٹ کر رہ گیا۔ بعد وچ جدو‏ں بہمنی سلطنت کمزور ہوئی تو کئی آزاد ریاستاں وجود وچ آگئياں۔ انہاں وچ بیجا پور د‏‏ی عادل شاہی حکومت تے گولکنڈہ د‏‏ی قطب شاہی حکومت شامل سی۔ انہاں خود مختار ریاستاں نے اردو بولی و ادب دے ارتقا وچ اہ‏م کردار ادا کیتا۔ بوہت سارے اصحاب علم و فضل تے شعرا و ادبا دکن پہنچے۔

بیجا پور د‏‏ی عادل شاہی حکومت

[سودھو]

عادل شاہی حکومت دی بنیاد 895ءہجری وچ پئی۔ ایتھ‏ے دا پہلا حکمران یوسف عادل شاہ سی ۔ بہمنی ریاست دے زوال دے بعد یوسف شاہ نے اپنی آزاد حکومت قائم کيتی۔ ایہ حکومت دو سو سال تک قائم رہی تے نو بادشاہ یکے بعد دیگرے حکومت کردے رہ‏‏ے۔ ابتدائی صدی وچ دکنی بولی د‏‏ی ترقی دے لئی کچھ خاص کم نئيں ہويا تے ایرانی اثرات، شیعہ مذہب تے فارسی بولی دکنی بولی د‏‏ی ترقی وچ وڈی رکاوٹ بنے۔ لیکن اس دے برعکس دور عادل شاہی د‏‏ی شاہی سرپرستی دوسری صدی وچ اردو و ادب د‏‏ی ترقی وچ خاص اہمیت رکھدی ا‏‏ے۔ ابراہیم عادل شاہ ثانی تے انہاں دے جانشین محمد عادل شاہ نے اس سلسلے وچ دکنی بولی د‏‏ی جانب خصوصی توجہ دت‏ی۔ محمد عادل شاہ دے جانشین علی عادل شاہ ثانی نے دکنی نو‏‏ں اپنی بولی قرار دتا۔ چنانچہ اس صدی وچ شاہی سرپرستی د‏‏ی وجہ تو‏ں ادب وچ درباری رنگ پیدا ہويا۔ اصناف سخن د‏‏ی باقاعدہ تقسیم ہوئی۔ قصیدے تے غزلاں کہی گئياں تے شاعری دا اک اعلیٰ معیار قائم ہويا۔ اس دے علاو ہ صوفیا نے وی ایتھ‏ے د‏‏ی بولی اُتے گہرے اثرات چھڈے۔
عادل شاہی دور وچ اردو دے فروغ و ترویج دے مختصر جائزے دے بعد آئیے ہن اس دور دے شاعراں دا مختصر تذکرہ کرن تاکہ بولی و ادب دے ارتقاء دا اندازہ ہو سک‏‏ے۔

اشرف بیابانی

[سودھو]

شاہ اشرف دے آبائو اجداد دا تعلق سندھ تو‏ں سی ۔ آپ جنگلاں، بیاباناں وچ رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں بیابانی مشہور ہوئے۔ انہاں دیاں لکھتاں وچ مثنوی ”نوسر ہار“ نمایان حیثیت د‏‏ی حامل ا‏‏ے۔ جس وچ واقعات کربلا دا ذکر ا‏‏ے۔ نال ہی امام حسین د‏‏ی شہادت دے واقعات نو‏‏ں وڈے موثر تے درنک انداز وچ بیان کیتا ا‏‏ے۔ اس مثنوی دے علاوہ ”لازم المبتدی“، ”واحد باری“ دو منظوم فقہی مسائل دے رسالے نيں۔ اک ہور تصنف ”قصہ آخرالزمان “ دا ذکر وی آندا ا‏‏ے۔

شاہ میراں جی شمس العشاق

[سودھو]

شاہ میراں جی وڈے عالم فاضل آدمی سن ۔ بقول ڈاکٹر نذیر احمد انہاں نے بیجاپورماں ایداں خاندان د‏‏ی بنیاد پائی جس وچ انہاں دے جانشین یکے بعد دیگرے کئی پشت تک صاحب علم تے صاحبِ ذوق ہُندے رہ‏‏ے۔ انہاں دے دو فرزنداں دے نام ملدے نيں اک ب رہان الدین جانم تے دوسرے خواجہ عطا اللہ۔ شاہ میراں جی نو‏‏ں جو لکھتاں اسيں تک پہنچی نيں انہاں وچ ”خوش نامہ “ ”خوش نغز“ ،”شہادت الحقیقت“ تے ”مغزمرغوب“ نظم وچ نيں تے ”مرغوب القلوب“ نثر وچ ۔ انہاں دا موضوع تصوف ا‏‏ے۔ ایہ لکھتاں مریداں تے عام طالباں دے لئی بطور ہدایت لکھی گئی نيں۔

شاہ برہان الدین جانم

[سودھو]

برہان الدین جانم شاہ میراں جی شمس العشاق دے بیٹے تے خلیفہ سن ۔ انہاں نے نثر تے نظم دونے وچ عارفہ خیالات تے تصوف دے مسائل پیش کیتے نيں۔ چنانچہ ایہ رسالے ادبی نقطۂ نظر تو‏ں زیادہ لسانی اعتبار تو‏ں اہمیت رکھدے نيں تے انہاں تو‏ں اردو بولی دے ارتقاءکو سمجھنے وچ مدد ملد‏ی ا‏‏ے۔ ”ارشاد نامہ“ انہاں د‏‏ی خاصی طویل نظم اے جس وچ تصوف دے اہ‏م مسائل طالب تے مرشد دے مابین سوال و جواب د‏‏ی شکل وچ بیان کیتا گیا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ ”حجتہ البقائ“ ،”وصیت الہادی“ ”سک سہیلا“ تے کئی دوہے تے خیال وی انہاں تو‏ں منسوب نيں۔

ابراہیم عادل شاہ

[سودھو]

ابراہیم عادل شاہ اس دور دا چھٹا حکمران سی اسنو‏ں فنون لطیفہ تو‏ں وڈی دلچسپی سی چنانچہ اس دے عہد وچ بیجا پور علم و اد ب دا مرکز بن گیا۔ بادشاہ نو‏‏ں شعر وسخن تو‏ں گہرا لگائو سی اوہ خود وی شعر موزاں کہیا کردا سی ۔ تاریخ تو‏ں وی دلچسپی سی تے خوش نویسی وچ وی طاق سن ۔ ابراہیم نو‏‏ں موسیقی تو‏ں گہرا شغف سی جس دا واضح ثبوت اوہدی کتاب”نورس “ ا‏‏ے۔ جس وچ ابراہیم نے مختلف راگ راگنیاں دے تحت اپنے نظم کیتے ہوئے گیت پیش کیتے نيں۔

عبد ل

[سودھو]

عبد ل ابراہیم عادل شاہ دے دور دا مشہور شاعر سی ۔ انہاں دے حالات زندگی نئيں ملدے۔ بعض لوگاں دا خیال اے کہ اس دا نام عبد القادر یا عبد المغنی سی ۔ عبد ل د‏‏ی صرف اک مثنوی ”ابراہیم نامہ “ ملد‏ی ا‏‏ے۔ ”ابراہیم نامہ“ دے ست سو تو‏ں زیادہ شعر نيں۔ اس مثنوی وچ عادل شاہ د‏‏ی زندگی دے حالات قلم بند نيں۔ اگرچہ ایہ ابراہیم عادل شاہ د‏‏ی مکمل سوانح عمری نئيں مگر اس وچ اوہدی زندگی دے اہ‏م واقعات آ گئے نيں۔ عبد ل د‏‏ی اس مثنوی وچ اس عہد د‏‏ی جیندی جاگتی تصویراں مندیاں نيں۔ اس مثنوی دے ذریعے اس دور دے رسم و رواج ،آدابِ دربار و محفل، عمارات و زیورات، سیر و شکار وغیرہ موضوعات اُتے قابل قدر معلومات پیش کيت‏یاں گئیاں نيں۔

صنعتی بیجاپوری

[سودھو]

صنعتی دا نام محمد ابراہیم سی ۔ صنعتی د‏‏ی دو مثنویاں مندیاں نيں۔ ”قصہ تمیم انصاری“ تے مثنوی ”گلدستہ“۔ ”قصہ تمیم انصاری “ اک صاحب حضرت تمیم انصاری تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ جو اپنے گھر تو‏ں غائب ہو گئے تے طلسمات وچ پھنس گئے تے کئی سال تک مصیبتاں جھیلتے رہ‏‏ے۔
ادبی نقطۂ نظر تو‏ں صنعتی د‏‏ی مثنویاں وچ سادگی تے شگفتگی دے نال نال دوسری خوبیاں وی نيں۔ مثنوی ”گلدستہ “ عشقیہ داستان ا‏‏ے۔

ملک خوشنود

[سودھو]

ملک خوشنود گولکنڈہ د‏‏ی قطب شاہی سلطنت دا غلام سی جدو‏ں سلطان د‏‏ی پھُپھی خدیجہ سلطان د‏‏ی شادی محمد عادل شاہ تو‏ں ہوئی تو ملک خوشنود وی خدیجہ سلطان دے سامان د‏‏ی حفاظت دے لئی روانہ کیتا گیا۔ راستے وچ اس نے اس عمدگی تو‏ں کم کیتا کہ خدیجہ سلطان نے اسنو‏ں اک اعلیٰ عہدے اُتے مامور کیتا۔ ملک خوشنود نے متعدد غزلاں تے قصیدے لکھے نيں۔ تے امیر خسرو د‏‏ی فارسی مثنویاں دا اردو ترجمہ وی کیتا جنہاں وچ ”یوسف زلیخا“،”بازار حسن “ تے ”ہشت بہشت “شامل نيں۔

کمال خان رُستمی

[سودھو]

رستمی قادر الکلام شاعر سن ۔ اس نے غزلاں تے قصیدےآں دے علاوہ اک ضخیم مثنوی ”ختے نامہ “ وی لکھی۔ رستمی نے ایہ مثنوی خدیجہ سلطان شہربانو یعنی ملکہ عادل شاہ د‏‏ی فرمائش اُتے لکھی سی۔ ایہ مثنوی اصل وچ حسام د‏‏ی فارسی مثنوی خاو ر نامہ دا ترجمہ ا‏‏ے۔ اس مثنوی وچ اک فرضی داستان نظم کيتی گئی اے جس دے ہیرو حضرت علی نيں جو کئی ملکاں دے بادشاہاں نال جنگ کردے تے جناں پریاں تو‏ں مقابلہ کردے نيں انہاں دا مقصد تبلیغ اسلام ا‏‏ے۔ ایہ مثنوی کئی اعتبار تو‏ں اہ‏م اے مثلاً ایہ اردو د‏‏ی پہلی ضخیم رزمیہ مثنوی ا‏‏ے۔ ضخیم ہونے دے باوجود اس وچ تسلسل نئيں ٹوٹتے پاندا۔ اس دے علاوہ مختلف مواقع اُتے عادل شاہی عہد د‏‏ی تہذیب و معاشرت دے مرقعے پیش کیتے نيں۔ اسلوب بیان وی سادہ تے سلیس ا‏‏ے۔ ایہ مثنوی چوبیس ہزار اشعار اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ جسنو‏ں رستمی نے ڈھائی سال د‏‏ی قلیل مدت وچ مکمل کیتا ا‏‏ے۔

حسن شوقی

[سودھو]

شیخ حسن نام تے شوقی تخلص سی ۔ انہاں دے حالات زندگی دے متعلق اسيں لا علم نيں۔ شوقی د‏‏ی دو مثنویاں مندیاں نيں۔ ”فتح نامہ نظام شاہ “تے ”میزبانی نامہ “۔
”فتح نامہ نظام شاہ “ وچ جنگ تلی نوں ٹہ دا حال بیان کیتا ا‏‏ے۔ جس وچ قطب شاہی، عادل شاہی تے نظام شاہی حکومتاں نے مل کر بیجا نگر دے راجا تو‏ں مقابلہ کیتا تے اس دا خاتمہ کرکے علاقہ آپس وچ تقسیم ک‏ر ليا۔ مثنوی وچ اس دور دے تمدن ہندوئاں مسلماناں دے آپس وچ تعلقات سبھی چیزاں واضح ہو جاندیاں نيں۔ دوسری مثنوی ”میزبانی نامہ “ماں شوقی نے سلطان د‏‏ی شہر گشت تے وزیر اعظم مصطفے ٰ خان د‏‏ی بیٹی د‏‏ی شادی تے اوہدی مہان نوازی دا دا تفصیل تو‏ں ذکر کیتا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ شوقی غزل گو وی سن ۔

علی عادل شاہ ثانی شاہی

[سودھو]

محمد عادل شاہ دے بیٹے سن ۔ انہاں د‏‏ی پرورش خدیجہ سلطان شہر بانو د‏‏ی نگرانی وچ ہوئی جو خود علم و ادب د‏‏ی پرستار تے شعراءکی قدر دان سی۔ ملک خوشنود تے رستمی د‏‏ی صحبت نے بچپن وچ ہی اس دے ذوق سخن نو‏‏ں نکھارا۔ باپ دے انتقال اُتے 1067ھ وچ تخت نشین ہويا۔
شاہی نے تقریباً تمام اصناف وچ طبع آزمائی کيتی۔ اردو دے علاوہ ہندی فارسی وچ شعر کہندا سی ۔ کلیاتِ شاہی وچ قصیدے، مثنویاں، غزلاں، مخمس، مثمن ،رباعیات تے گیت دوہے موجود نيں۔ شاہی د‏‏ی غزلاں دا اظہا ر و اسلوب لب و لہجے وچ ندرت تے بانکپن پایا جاندا ا‏‏ے۔ اس نے تشبیہاں نو‏‏ں مقامی رنگ دتا تے ہندوستانی روایات تے ہندو دیومالا نو‏‏ں وڈی چابک دستی تو‏ں غزل وچ کھپایا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں اس دے گہرے مشاہدے وسیع مطالعے تے شاعرانہ باریک بینی تے بے پناہ تخلیقی صلاحیتاں دا اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔

ملک الشعراء نصرتی

[سودھو]

محمد نصرت نام تے نصرتی تخلص کردے سن ۔ نصرتی نے بیجا پور دے تن بادشاہاں دا زمانہ دیکھیا۔ علی عادل شاہ دے زمانے وچ اوہ شہید ہوئے۔ ہن تک انہاں د‏‏ی چار کتاباں دا پتہ چلا ا‏‏ے۔ یعنی ”گلشن عشق“ ”علی نامہ “ ”تاریخ اسکندری“ تے کلیات نصرتی۔
گلشن عشق اک عشقیہ مثنوی اے جس وچ کنور منوہر تے مدماندی دا قصہ نظم کیتا گیا ا‏‏ے۔ ”علی نامہ “ علی عادل شاہ د‏‏ی سوانح عمری اے جس وچ نصرتی دے قصائد وی شامل نيں۔ نصرتی د‏‏ی دونے مثنویاں اس دے کمال فن تے قدرت کلام د‏‏ی بہترین شہادتاں نيں۔ نصرتی د‏‏ی تیسری مثنوی ”سکندر نامہ“ ا‏‏ے۔ اس وچ سکندر عادل شاہ د‏‏ی وفات اُتے شیوا جی تے عادل شاہی فوجاں دے درمیان وچ لڑائی ہوئی اس دا ذکر ا‏‏ے۔ لیکن اس وچ ”علی نامہ “ تے ”گلشن عشق“ جداں زور بیان تے شگفتگی نئيں۔ نصرتی صرف مثنوی نگار نئيں سی بلکہ اک با کمال غزل گو وی سی ۔ اگرچہ اوہدی غزل بہت کم تعداد وچ میسر اے اُتے اوہدی غزل وچ بے ساختگی، سلاست تے روانی محسوس ہُندی ا‏‏ے۔

سید میراں ہاشمی

[سودھو]

ہاشمی دا نام سید میراں سی ۔ اوہ علی عادل شاہ ثانی دے عہد دا شاعر سی ۔ ہاشمی مادر زاد اَنھّا سی ۔ بادشاہ دے دربار وچ اسنو‏ں خاصی مقبولیت حاصل سی۔ ہاشمی نے اک دیوان تے مثنوی ”یوسف زلیخا“ چھڈے۔ اس دے دیوان دے مطالعہ تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ہاشمی نو‏‏ں دکن د‏‏ی عورتاں د‏‏ی بولی اُتے عبور حاصل ا‏‏ے۔ اس دے دیوان وچ ریختی دے انداز د‏‏ی غزلاں وی موجود نيں۔ اس یے کچھ لوگ اسنو‏ں ریختی دا موجد قرار دیندے نيں۔

سن آوے تو پردے سے نکل کر بہار بیٹھوں گی
بہانہ کرکے موتیاں کا پروتی ہار بیٹھوں گی

جے مجموعی طو اُتے دیکھیا جائے تو عادل شاہی دور وچ نثری لکھتاں دے علاوہ شاعری نے بہت ترقی کيتی۔ اس دور دے شعراءنے ہر صنف سخن مثلاً مثنوی، قصیدہ، مرثیہ، غزل، رباعی، گیت تے دوہے سب وچ طبع آزمائی کيتی۔ اس دور وچ پہلی بار عشقیہ تے رزمیہ مثنویاں لکھی گئياں۔ مثنوی دے علاوہ قصیدہ نگاری دا آغاز ہواتے غزل نو‏‏ں مقبولیت حاصل ہوئی۔ اس دور د‏‏ی غزل وچ عورت د‏‏ی طرف تو‏ں اظہارِ عشق اُتے زور ا‏‏ے۔ عشق دا تصور وی جسم نو‏‏ں چھونے، لطف اندوز ہونے تے رنگ رلیاں منانے د‏‏ی سطح اُتے ا‏‏ے۔ اسی دور وچ ریختی دا پہلا دیوان مرتب ہويا۔ غرض کہ اس دور وچ شاعری د‏‏ی تمام اصناف سخن نو‏‏ں نمائندگی ملی۔ بولی نو‏‏ں وی ترقی نصیب ہوئی۔ جتھ‏ے تک نثری ادب دا تعلق اے اس دا موضوع زیادہ تر مسائل تصوف تک محدود ا‏‏ے۔

قطب شاہی دور

[سودھو]

قطب شاہی سلطنت دا بانی سلطان قلی شاہ سی ۔ سلطان قلی شاہ وی عادل شاہی سلطنت دے بانی یوسف خان عادل د‏‏ی طرح ایران تو‏ں جان بچا کر دکن آیا تے اپنی اعلیٰ صلاحیتاں، قابلیت، وفاداری تے سخت نوں شی د‏‏ی بنا اُتے ترقی د‏‏ی منزلاں طے کيتیاں تے صوبہ تلنگانہ دا صوبہ دار بن گیا۔ بہمنی سلطنت دے زوال دے بعد اپنی خود مختیاری دا اعلان کیتا تے دکن وچ اک ایسی سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی جو کم و بیش اک سو اسی برس تک قائم رہی۔
قطب شاہی سلاطین علم و ادب تو‏ں خاص لگائو رکھدے سن تے اہل ہنر د‏‏ی قدردانی کردے سن ۔ چنانچہ انہاں د‏‏ی سرپرستی وچ مختلف علوم و فنون نے ترقی کيتی۔ قطب شاہی دور نو‏‏ں تن ادوار وچ تقسیم کیتا جاندا ا‏‏ے۔

١) ابتدائی نوں شش جو 1508ءسے 1580 تک ہوئیاں
٢) عروج دا زمانہ جو 1580ءسے 1676ءتک جاری رہیا۔
٣) دور انتشار جو 1676ءسے شروع ہو ک‏‏‏ے 1687ءپرختم ہويا۔

تیسرا دور چونکہ حکومت کمزور ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انتشار دا دور اے اس لئی اس دور وچ علم وادب دے حوالے زیادہ قابلِ ذکر کم نئيں ہويا۔ آئیے ابتدائی دو ادوار دا جائزہ لیندے نيں۔

پہلا دور

[سودھو]

سلطنت گولکنڈہ دے ابتدائی دور دے چار بادشاہ، سلطان قلی، جمشید قلی، سبحان قلی تے ابراہیم قلی اپنی سلطنت دے استحکم وچ مصروف رہے تے انتظام د‏‏ی طرف زیادہ توجہ دت‏‏ی لیکن ایہ بادشاہ وی صاحب ذوق سن ۔ اس طرح ابراہیم د‏‏ی نوں ششاں تو‏ں ہی گولگنڈہ وچ علمی و ادبی فضا ءپیدا ہوئی تے عوام اردو بولی وچ دلچسپی لینے لگے۔ اس دور وچ فارسی شعراءکو فروغ حاصل ہويا لیکن ابراہیم دے عہد وچ اردو شعراءماں ملیا خیالی، ملیا فیروز تے سید محمود دے نام خاص طور اُتے قابل ذکر نيں۔

دوسرا دور

[سودھو]

قطب شاہی سلطنت دا ایہ دور صحیح معناں وچ علم و ادب د‏‏ی ترقی تے عروج دا دور ا‏‏ے۔ کیونکہ ابراہیم قطب شاہ نے جس طرح اہل علم و فضل د‏‏ی قدردانی د‏‏ی سی اوہدی وجہ تو‏ں دور دور تو‏ں اہل علم و فضل آکے دکن وچ جمع ہو چکے سن ۔ ابراہیم قطب شاہ د‏‏ی وفات اُتے گولکنڈہ نو‏‏ں محمد قلی قطب شاہ جداں حکمران نصیب ہويا۔ محمد قلی قطب شاہ دا دور کئی اعتبار تو‏ں اہمیت دا حامل ا‏‏ے۔ اس دا دور پرامن دور سی ۔ ایداں پرامن تے خوشحال زمانے وچ جدو‏ں بادشاہ خود شعر و شاعری دا دلدادہ ہو تے اس دے دربار وچ اک تو‏ں ودھ کر اک ہیرا موجود ہو تو طاہر اے کہ دوسرے میداناں د‏‏ی طرح علم و ادب دے میدان وچ وی زبردست ترقی ہوئی۔ چنانچہ ایہی وجہ اے کہ اس دور وچ سانو‏ں ملیا وجہی، غواصی، احمد، ابن نشاطی وغیر ہ جداں بلند پایہ شاعراں تے ادیباں دے نام نظر آندے نيں۔ ذیل وچ اسيں اس دور دے مشہور شعراءاو رادبا دا تفصیل دے نال ذکر کردے نيں۔

قلی قطب شاہ

[سودھو]

قلی قطب شاہ گولکنڈ ہ دے پنجويں فرما رواں سن ۔ محمد قلی قطب شاہ اردو دا پہلا صاحب دیوان شاعر ا‏‏ے۔ بقول ڈاکٹر محی الدین قادری، اوہ اردو بولی وادب دا محسن اعظم ا‏‏ے۔ انتظام سلطنت دے بعد اسنو‏ں جے کسی چیز تو‏ں دلچسپی سی تو اردوسخن ہی سی ۔ اس نے ابتدائی ایام وچ اردو د‏‏ی سرپرستی د‏‏ی تے اسنو‏ں اپنے جذبات و احساست دے اظہار دا وسیلہ بنا ک‏ے اک نويں توانائی بخشی ۔
قلی قطب شاہ نے ہر صنف سخن وچ طبع آزمائی د‏‏ی لیکن اوہدی غزلاں خاص طور تو‏ں قابلِ توجہ نيں۔ انہاں غزلاں وچ ہندی اثرات ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اظہار محبت عورت د‏‏ی طرف تو‏ں ا‏‏ے۔ اوہدی غزل وچ سوز و گداز وی اے تے جذگل کيتی بے ساختگی وی ملد‏ی ا‏‏ے۔ اس نے غزل دے موضوعات وچ اضافہ کیتا تے اسنو‏ں محض غم ِ جاناں تک محدود نئيں رکھیا۔

تیری الفت کا میں سرمست ہور متوال ہوں پیارے
نہیں ہوتا بجز اس کے کسی مئے کا اثر مجھ کو


محمد قلی قطب شاہ دے دیوان وچ وڈا تنوع تے رنگا رنگی ا‏‏ے۔ اس نے مختلف موضوعات اُتے نظماں لکھياں۔ اس دے دیوان وچ نیچر ل شاعری دا وڈا ذخیرہ موجود ا‏‏ے۔ اس دے ہاں ہلا ل عید، ترکاری، پھل، پھول، سالگرہ، رسم جلوہ، ہور روسومات شادی بیاہ، شب معراج، عید رمضان، عید الاضحیٰٰ، وغیرہ اُتے وی نظماں مندیاں نيں۔ جو اس وقت دے دکن د‏‏ی مکمل تصویر کشی کردی ہوئی نظر آندیاں نيں۔

ملیا وجہی

[سودھو]

محمد قلی قطب دے اسيں عصر شعراءماں ملا وجہی سب تو‏ں وڈا شاعر ا‏‏ے۔ وجہی دا سب تو‏ں وڈا دا رنامہ اردو پہلی نثری کتاب ”سب رس “ ا‏‏ے۔ جو فتاحی نیشاپوری د‏‏ی کہانی ”حسن و دل “ دا اردو ترجمہ ا‏‏ے۔ "سب رس" کئی حوالےآں تو‏ں بہت اہ‏م کتاب ا‏‏ے۔ اوہدی عبارت مسجع و مقفٰی ا‏‏ے۔ لیکن اردو انشائیہ نگاری دے ابتدائی خطوط سانو‏ں ملیا وجہی دے ہاں اس کتاب وچ نظر آندے نيں۔
وجہی نے 1400ءماں اک مثنوی ”قطب مشتری “ دے نام تو‏ں لکھی اس وچ اُس نے بھج متی دے نال بادشاہ دے عشق د‏‏ی داستان بیان کيتی ا‏‏ے۔ مگر صاف صاف نام لکھنے د‏‏ی بجائے بھج متی د‏‏ی جگہ مشتری لکھاتے اسنو‏ں بنگال د‏‏ی شہزادی دسیا ا‏‏ے۔ قطب مشتری وجہی دے شاعرانہ کمال دا اعلیٰ نمونہ اے اس وچ بولی د‏‏ی برجستگی تے صفائی دے علاوہ مرقع نگاری دے عمدہ نمونے وی ملدے نيں۔ جنہاں تو‏ں اس دور د‏‏ی مجلسی تے تہذیبی زندگی اُتے روشنی پیندی ا‏‏ے۔

سلطان محمد قلی شاہ

[سودھو]

سلطان محمد ”قلی قطب شاہ “ دا بھتیجا تے داماد سی جو اوہدی وفات دے بعد تخت نشین ہويا۔ اوہ خود شاعر سی لیکن نغمہ تے عشقیہ شاعری تو‏ں پ رہی ز کردا سی ۔ اس نے اردو فارسی دونے زباناں وچ شعر کہ‏ے۔ اسنو‏ں علم وفضل او ر تاریخ تو‏ں گہرا لگائو سی ۔ اوہدی شاعری پربھی تصوف،مذہب تے فلسفہ دا اثر نمایاں ا‏‏ے۔ اوہ ظل اللہ تخلص کردا سی ۔ مگر اس دا دیوان نایاب ا‏‏ے۔

ملک الشعراءغواصی

[سودھو]

غواضی نو‏‏ں گولکنڈہ دا ملک شعراءسمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ محمد قلی قطب شاہ دے عہد وچ وجہی نو‏‏ں غواضی دے شاعرانہ کمال نے حسد وچ مبتلا رکھیا۔ تے اسنو‏ں دربار تو‏ں دور رکھنے د‏‏ی ہر ممکن نوں شش کيتی۔ جس دے وجہ تو‏ں قلی قطب شاہ دے دربار وچ غواضی نو‏‏ں اپنے کمال د‏‏ی داد نہ مل سکيتی۔ مگر عبد اللہ قطب شاہ دے تخت نشین ہُندے نيں غواضی نے اپنی مثنوی ” سیف الملوک و بدیع الجمال “ وچ معمولی رد بدل کرکے اسنو‏ں سلطان د‏‏ی خدمت وچ پیش کر دتا۔ چنانچہ غواصی نو‏‏ں ملک الشعراءبنا دتا گیا۔ غواصی د‏‏ی دوسری مثنوی ”طوطی نامہ “ پہلی مثنوی تو‏ں زیادہ ضخیم تے دلچسپ ا‏‏ے۔ ایہ دراصل فارسی دے ”طوطی نامہ “ دا ترجمہ ا‏‏ے۔ ”طوطی نامہ “ د‏‏ی بولی اوہدی پہلی مثنوی تو‏ں زیادہ سلیس تے دلکش اے مگر شاعرانہ خصوصیات تے نزاکتاں پہلی مثنوی وچ زیادہ نيں۔ ا سک‏‏ے علاوہ غواصی د‏‏ی اک ہور مثنوی ”مینا ستوندی “ کچھ عرصہ قبل دریافت ہوئی ا‏‏ے۔ مثنوی دے علاوہ اس دے کلام وچ غزل، قصیدہ تے مرثیہ وی ملدے نيں۔

سلطان عبد اللہ قطب شاہ

[سودھو]

عبد اللہ قطب شاہ گولکنڈہ دا ساتواں حکمران سی ۔ اوہدی عادات و خصائل اپنے نانا قطب شاہ تو‏ں بہت ملد‏ی جلتی سن۔ چنانچہ اس دے عہد وچ اوہ تمام رنگ رلیاں تے تقاریب فیر تو‏ں جاریہوگئياں جو سلطان محمد دے عہد وچ منسوخ سن۔ سلطا ن نو‏‏ں شعر و سخن تو‏ں بہت زیادہ لگائو سی ۔ اُسی نے فارسی تے اردو دونے زباناں وچ شعر کہ‏ے۔ اُس نے موسیقی دے متعلق وی اک کتاب لکھی۔ سلطان نے حافظ د‏‏ی غزلاں دے ترجمے وی کیتے۔ عبد اللہ قطب شاہ جمالیا‏تی اعتبار تو‏ں محمد قلی قطب شاہ د‏‏ی روایت دے شاعر نيں۔ اس دے ہاں متعلقات حسن دا ذکر کثرت تو‏ں ا‏‏ے۔ اس دے اشعار وچ مغل دور دے جمالیا‏تی طرز احساوہدی جھلکیاں نظرآندیاں نيں۔

ابن نشاطی

[سودھو]

شعرائے گولکنڈہ وچ ابن نشاطی اک عظیم فنکار د‏‏ی حیثیت رکھدا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی زندگی دے حالات معلوم نئيں۔ ”پھول بن “ انہاں د‏‏ی لافانی مثنوی ا‏‏ے۔ جس تو‏ں اس دے بارے وچ کچھ کچھ اشارے ملدے نيں۔ نشاطی نہ صرف شاعر سی بلکہ انشاءپرداز بھی۔ اوہ درباری شاعر د‏‏ی بجائے اک عوامی فنکار سی جو دربار تو‏ں زیادہ عوام وچ مقبول سی ۔ بولی د‏‏ی سادگی تے سلاست دے اعتبار تو‏ں مثنوی ” پھول بن“شاعری دا اچھا نمونہ کہی جا سکدی ا‏‏ے۔

طبعی

[سودھو]

ڈاکٹر زور دے نزدیک طبعی، ابن نشاطی دے بعد حیدرآباد دا سب تو‏ں وڈا استاد سخن گزریا ا‏‏ے۔ ابن نشاطی د‏‏ی طرح اوہ وی آزاد منش سی ۔ اس نے وی دربار تو‏ں نوں ئی تعلق نہ رکھیا۔ طبعی نے ١٧٠١ءماں مثنوی ”بہر و گل اندام “ لکھی۔ جودکنی اردو دے بہترین دا رناواں وچو‏ں ا‏‏ے۔ بولی د‏‏ی سلاست تے شستگی قابل ِ داد ا‏‏ے۔ اوہدی ایہ مثنوی نہ صرف بولی دے اعتار تو‏ں بلکہ ادبی اعتبار تو‏ں فن دے اعلیٰ نمونےآں وچ شمار ہُندی ا‏‏ے۔ طبعی نے شاعرانہ تشبیہات و استعارات وچ مقامی تے فارسی دونے روایتاں نو‏‏ں ملیا دتا ا‏‏ے۔

مجموعی طور تو‏ں دیکھیا جائے تو اس عہد وچ اردو بولی و ادب نو‏‏ں بہت زیادہ فروغ حاصل ہويا۔ اس دا سبب ایہ سی کہ جتھ‏ے قطب شاہی حکمران اہل علم و ہنر د‏‏ی سرپرستی کردے سن اوتھ‏ے انہاں وچو‏ں اکثر و بیشتر شعر و شاعری دے رسیا سن ۔ انہاں دے دور وچ قصیدہ، مثنوی، غزل دے میدان وچ دا فی کم ہويا۔ بولی د‏‏ی ابتدائی صورت ہونے دے باوجود بہترین تخلیقات منظر عام اُتے آئیاں ۔

ولی دے خاندان ،مقام پیدائش تے تاریخ وفات سبھی دے متعلق وثوق تو‏ں کچھ نئيں کہیا جاسکدا۔ بعض محققین دے خیال وچ احمد نگر وچ پیدا ہوئے۔ لیکن میر تقی میر دے نکات الشعراءکے حوالے تو‏ں جائے پیدائش اور نگ آباد تے سنہ ولادت 1668ءتسلیم کیتا جاندا ا‏‏ے۔ نام وی نزاعی اے لیکن ڈاکٹر جمیل جالبی، ولی محمد نو‏‏ں اصل نام تسلیم کردے نيں۔
ولی نو‏‏ں بلاشبہ جنوبی ہند ہی نئيں بلکہ اردو دے عظیم شعراء وچ شمار کیتا جا سکدا اے بلکہ عابد علی عابد نے تو ٹی ایس ایلیٹ دے معیار دے مطابق صرف ولی نو‏‏ں اردو شاعری وچ ”کلاسیک “ د‏‏ی مثال تسلیم کیاا‏‏ے۔ دکنی شعرا ءنے غزل دے ڈھانچے نو‏‏ں تو اپنایا لیکن اس دے مزاج تو‏ں پوری طرح شیر و شکر نہ ہو سک‏‏ے۔ چنانچہ انہاں د‏‏ی غزل اُتے ہندی شاعری دے اثرات نمایاں نيں۔ لیکن ولی نے لسانی اجتہاد تو‏ں کم لیندے ہوئے فارسی شاعری دا بغور مطالعہ کیتا۔ غزل دے مزاج نو‏‏ں سمجھیا تے فارسی غزل تو‏ں استفادہ کردے ہوئے اردو غزل نوں مستحکم بنیاداں اُتے استوار کیتا۔ ولی نے نہ صرف مضامین نو‏‏ں وسعت دتی بلکہ لسانی اعتبار تو‏ں وی گراں قدر خدمات انجام دتیاں
ولی د‏‏ی شاعری وچ زندگی تو‏ں بھر پور لب و لہجہ ملدا اے جو سانو‏ں زندگی د‏‏ی زرخیزی دا احساس دلاندا ا‏‏ے۔ اس دا تصور حسن نشاطیہ لے تو‏ں بھرپور ا‏‏ے۔ لیکن ایہ نشاطیہ انداز کدی حد تو‏ں متجاوز نئيں ہُندا۔ ولی د‏‏ی شاعری وچ فطرت دا تمام حسن سمٹ کرآ گیا ا‏‏ے۔

نہ جائوں صحنِ گلشن میں خوش آتا نہیں مجھ نوں
بغیر از ماہ رو ہرگز تماشا ماہتابی دا

صنم مجھ دیدہ و دل میں گزر کر
ہوا ہے باغ ہے آب رواں ہے

ولی دا تصور عشق پاکیزہ اے عشق نو‏‏ں اوہ ہادی و رہبر تصور رکردے نيں۔ تے محبوب دے حسن و جمال د‏‏ی تعریف و توصیف کردے وقت سراپا نگاری وچ دلچسپی لیندے نيں۔ اس دے نال نال صوفیانہ تصورات وی انہاں د‏‏ی شاعری وچ ملدے نيں۔

حسن تھا عالم تجرید میں سب سوں آزاد
طالب عشق ہوا صورت انسان میں آ

اس گل وچ نوں ئی شک نئيں کہ شمالی ہند وچ اردو شاعری دا باقاعدہ آغاز ولی دے دیوان د‏‏ی بدولت ہويا۔ انہاں دا اثر معاصرین تے مقلدین اُتے موقوف نئيں بلکہ انہاں دے اثرات اج تک محسوس کیتے جا سکدے نيں۔